Μπρο (8 πόντοι), ντελούλου (15 πόντοι), φλεξάρω (28 πόντοι), κριντζ (17 πόντοι). Ή τι θα έγραφε το ταμπλό του Scrabble αν «μιλούσε» τη γλώσσα των προαυλίων. Και μόνο η σκέψη προκαλεί ρίγη ανατριχίλας στους μεγαλύτερους, ιδίως στους λάτρεις του παιχνιδιού, που έχουν καταγράψει πολλές ώρες αντιδικώντας γύρω από το εάν μια λέξη είναι ή όχι αποδεκτή, αποσοβώντας τους καβγάδες στις σελίδες των λεξικών. Η εικόνα μοιάζει όμως κι αυτή βγαλμένη από τις σελίδες των βιβλίων. Πόσοι παίζουν σήμερα Scrabble; Πόσοι έχουν τον χρόνο να παίξουν; Πόσα παιδιά βλέπουν τους γονείς τους να ξιφουλκούν με λέξεις;
Δεν είναι τυχαίο ότι για πρώτη φορά από την κυκλοφορία του παιχνιδιού πριν από 75 χρόνια, η Mattel έβγαλε πρόσφατα νέα έκδοση. Πρόκειται για το Scrabble Together, στο οποίο προστέθηκε «μια δεύτερη πλευρά στον πίνακα, που είναι συνεργατική και ταχύτερη κάνοντας το παιχνίδι πιο προσιτό για όποιον βρίσκει τα παιχνίδια λέξεων τρομακτικά», σύμφωνα με δήλωση της εταιρείας. «Θέλουμε να διασφαλίσουμε ότι το παιχνίδι θα συνεχίσει να είναι συμπεριληπτικό για όλους τους παίκτες», δήλωσε ο Ρέι Αντλερ, επικεφαλής των παιχνιδιών της εταιρείας παγκοσμίως. «Για όποιον σκέφθηκε ποτέ ότι “τα παιχνίδια λέξεων δεν είναι για μένα” ή για όσους ένιωσαν λίγο τρομοκρατημένοι από το κλασικό παιχνίδι, η λειτουργία Scrabble Together είναι μια ιδανική επιλογή».
«Woke Scrabble»
Η είδηση έγινε αποδεκτή με σκεπτικισμό. Πολλοί έκαναν λόγο για «Woke Scrabble». Κατηγόρησαν την εταιρεία ότι κατέβασε το παιχνίδι στο επίπεδο της καλομαθημένης Gen Z που απορρίπτει ό,τι απαιτεί κόπο («Στον επόμενο τόνο», έγραψε ο Economist, «θα φτιάξουν νέο σκάκι με μόνο δύο πιόνια και δύο τετράγωνα»). Τα πράγματα όμως φαίνεται να είναι ελαφρώς πιο πολύπλοκα.
«Το λεξιλόγιο αντανακλά τον εννοιολογικό μας κόσμο, την επαφή μας με το περιβάλλον, το πώς αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο γύρω μας, τα ερεθίσματα που λαμβάνουμε», λέει στην «Κ» η καθηγήτρια Γλωσσολογίας και Εκπαιδευτικών Εφαρμογών στο ΕΚΠΑ Ευγενία Μαγουλά. «Αν εντοπίζουμε περιορισμένο λεξιλόγιο στα παιδιά είναι επειδή περιορισμένα είναι και τα ερεθίσματα που παίρνουν από το περιβάλλον». Η επαφή με τους γονείς είναι λιγοστή και περιορίζεται στα απολύτως απαραίτητα, ενώ περιορισμένη είναι και η επαφή με άλλα παιδιά. Τα παιχνίδια είναι σε μεγάλο βαθμό ατομικά, τα παιδιά περνούν μεγάλο μέρος της καθημερινότητάς τους μπροστά σε μια οθόνη. «Ακόμη και τα παιδιά που ζουν σε οικογένειες οι οποίες αγαπούν τη συζήτηση, επικοινωνούν, διαβάζουν, που έχουν δηλαδή ερεθίσματα, μέρος του λεξιλογίου θα μείνει ανενεργό αν δεν έχουν πολλές ευκαιρίες να αλληλεπιδράσουν. Δηλαδή τα παιδιά σήμερα έχουν και λιγότερες λεξιλογικές προσλαμβάνουσες και λιγότερες ευκαιρίες να χρησιμοποιήσουν τη γλώσσα».
«Οι γονείς είναι τρελαμένοι, θέλουν μεταφραστή. Εχουν τσατ σε κινητά και μιλάνε με αυτά τα συνθηματικά κωδικοποιημένα σαν τους μυημένους της Φιλικής Εταιρείας», λέει ο καθηγητής Γιώργος Κιούσης.
Δεν είναι η οθόνη αυτή καθαυτήν που επηρεάζει το επίπεδο του λεξιλογίου των παιδιών. «Δεν είναι η επαφή με την οθόνη, είναι τι κάνεις εκεί. Ενα γλωσσικό παιχνίδι ενεργοποιεί το λεξιλόγιο», εξηγεί η κ. Μαγουλά. Ενδιαφέρον είχαν και τα ευρήματα πρόσφατης μελέτης σε 220 οικογένειες στην Αυστραλία. Χρησιμοποιώντας προηγμένες τεχνολογίες ηχογράφησης, οι ερευνητές κατάφεραν να «μετρήσουν» τον αριθμό των λέξεων που εκφωνούνται από, προς και γύρω από τα παιδιά την ώρα που είναι μπροστά σε κάποια ηλεκτρονική συσκευή. Βρήκαν ότι για κάθε έξτρα λεπτό στην οθόνη, τα τρίχρονα παιδιά άκουγαν επτά λιγότερες λέξεις, έλεγαν πέντε λιγότερες λέξεις και συμμετείχαν σε μία λιγότερη συζήτηση. Βρέθηκε ότι, κατά μέσον όρο, ένα τρίχρονο παιδί εκτίθεται σε σχεδόν τρεις ώρες μπροστά σε οθόνη, με αποτέλεσμα να ακούει 1.139 λιγότερες λέξεις, να λέει 843 λιγότερες λέξεις και να κάνει 194 λιγότερες συζητήσεις.
Το ότι τα παιδιά σήμερα δεν μπορούν με ευκολία να παίξουν Scrabble είναι μάλλον το λιγότερο. Οπως λέει στην «Κ» η Ευαγγελία Κυρίτση, ερευνήτρια στο Εργαστήριο Ψυχογλωσσολογίας και Νευρογλωσσολογίας του Τομέα Γλωσσολογίας ΕΚΠΑ, «μελέτη στην Αγγλία (σ.σ. δημοσιεύθηκε το 2010) σε δείγμα 6.200 ατόμων, τα οποία οι ερευνητές παρακολούθησαν από τη γέννησή τους έως τα 34 χρόνια τους, έδειξε ότι όσοι σε ηλικία 5 ετών είχαν περιορισμένο λεξιλόγιο, είχαν περισσότερες πιθανότητες στα 34 να εμφανίζουν θέματα ψυχικής υγείας, να ζουν ακόμη με γονείς τους και να είναι άνεργοι». Βρέθηκε ότι κρίσιμοι παράγοντες ήταν κατά πόσο στα 10 τους διάβαζαν βιβλία με τους γονείς τους στο σπίτι ή είχαν οι γονείς τους εμπλοκή στην εκπαίδευσή τους. «Δεν είναι δηλαδή ανάγκη ένα παιδί να έχει αναπτυξιακή γλωσσική διαταραχή ή κάποιο νευροβιολογικό υπόβαθρο, πολλές φορές είναι θέμα της οικογένειας».
«Φτωχό λεξιλόγιο»
Οι δάσκαλοι το ζουν καθημερινά. «Ο αριθμός των λέξεων που χρησιμοποιούν τα παιδιά είναι πολύ περιορισμένος», λέει στην «Κ» ο καθηγητής μέσης εκπαίδευσης σε ιδιωτικό σχολείο Γιώργος Κιούσης. «Το λεξιλόγιό τους είναι φτωχό. Τα παιδιά είναι πολλές ώρες στον υπολογιστή. Δεν επικοινωνούν με λέξεις. Στέλνουν μια εικόνα που περιγράφει όσα εμείς κάποτε θέλαμε ώρες να περιγράψουμε». Ταυτόχρονα, εκεί στα 11 με 13 χρησιμοποιούν ένα δικό τους λεξιλόγιο. «Οι γονείς είναι τρελαμένοι, θέλουν μεταφραστή. Εχουν τσατ σε κινητά και μιλάνε με αυτά τα συνθηματικά κωδικοποιημένα σαν τους μυημένους της Φιλικής Εταιρείας. Το φαινόμενο είναι εντονότερο τα τελευταία χρόνια. Εχουν φτιάξει μια δική τους γλώσσα για να διαμορφώσουν μια κοινωνική και προσωπική ταυτότητα, έναν κώδικα που δεν θα είναι αντιληπτός από τους μεγάλους. Οπως η μόδα στα ρούχα, ενέχει και μια αντισυμβατικότητα. Είναι και τρόπος να δείξουν ότι διαφοροποιούνται, ότι είναι ανεξάρτητοι, ελεύθεροι». Η γλώσσα μετράει όμως πληγές. «Αυτή η επικοινωνία είναι συγκεκομμένη και σε επίπεδο σύνταξης και σε επίπεδο λέξης», λέει η κ. Μαγουλά. «Είναι απλοποιημένη, γράφουν μόνο αρχικά ή παραλείπουν φωνήεντα. Οπότε η λέξη χάνει τη μορφή της. Γιατί οι λέξεις είναι και μορφή και σημασία. Σίγουρα επηρεάζεται η ορθογραφία. Να υποθέσουμε ότι μπορεί στη συνέχεια να επηρεαστεί ακόμη και η προφορά της λέξης;». Να γράφουμε δηλαδή «τπτ» αντί για «τίποτα» και να το προφέρουμε έτσι;
Σε αυτό το πλαίσιο οι ειδικοί δεν είναι έτοιμοι να κατακεραυνώσουν τη νέα έκδοση του Scrabble. «Τα επιτραπέζια παιχνίδια είναι θαυμάσια αφορμή για να επικοινωνήσουν τα μέλη μιας οικογένειας, αλλά και να καλλιεργήσουν τη γλώσσα», λέει η κ. Κυρίτση. «Το όφελος μάλιστα είναι διπλό. Δίνουν την ευκαιρία στα παιδιά να επικοινωνήσουν γλωσσικά –και μάλιστα για κάτι θετικό–, αλλά και να αναπτυχθούν οι ψυχοκοινωνικές τους δεξιότητες». «Εμείς συνιστούμε το Scrabble ως γλωσσικό παιχνίδι», λέει η κ. Μαγουλά. «Η νέα εκδοχή του παιχνιδιού δίνει τη δυνατότητα να το παίξουν και παιδιά με γλωσσικές δυσκολίες ή παιδιά που έχουν φοβία με τη γλώσσα. Σε μια κοινωνία που δεν ασχολείται με την καλλιέργεια της γλώσσας, μπορεί τελικά να είναι βοηθητικό. Φέρνει τα παιδιά αλλά και τους ενηλίκους κοντά, επιτρέποντας να αλληλεπιδράσουν σε ένα παιχνίδι που έχει τη γλώσσα στο επίκεντρο». Δεν είναι μόνο στα παιδιά το πρόβλημα, επισημαίνουν οι γλωσσολόγοι. «Εντοπίζεται στον τρόπο ζωής μας. Πόσες φορές πάμε θέατρο, πόσα λογοτεχνικά βιβλία διαβάζουμε; Δάσκαλοι αναφέρουν ότι τα παιδιά χαρακτηρίζουν “εχθρικό” το βιβλίο». Οπως λέει η κ. Μαγουλά, στα νέα προγράμματα σπουδών έχει προταθεί να επιστρέψει στην τάξη το λογοτεχνικό βιβλίο, ολόκληρο. «Να μελετούν τα παιδιά ολόκληρα βιβλία στο πλαίσιο της χρονιάς και όχι μόνο αποσπάσματα. Θα είναι ανάχωμα στην επέλαση της οθόνης και της επαφής με τη συγκεκομμένη γλώσσα».
«Δρομείς» στο πρωτάθλημα των λέξεων
Ο Θράσος Μυρσίνης, πρόεδρος της Πανελλήνιας Eνωσης Σκραμπλ, δίνει αγώνα για να διευρύνει τη διάδοση του αγαπημένου του παιχνιδιού. «Η αλήθεια είναι ότι το Scrabble έχει μείνει λίγο πίσω σε σχέση, για παράδειγμα, με το μπριτζ. Γίνονται προσπάθειες, αλλά δεν είναι εύκολο. Μέχρι να βρούμε 10 νέα μέλη, χάνουμε 8 που βαρέθηκαν. Ακούει κάποιος ότι έχει να παλέψει με τις λέξεις και σαστίζει. Κι όμως, συμβαίνει συχνά ένας μπογιατζής να κερδίσει έναν καθηγητή πανεπιστημίου που έχει πλουσιότερο λεξιλόγιο. Κι αυτό γιατί μπορεί να έχει καλύτερη τεχνική και στρατηγική». Οπως λέει, οι παράγοντες που καθορίζουν τον νικητή είναι κατά σειρά η τεχνική, το λεξιλόγιο και η τύχη. «Ολα βελτιώνονται, εκτός από την τύχη».
Στο Scrabble, εξηγεί, νικητής αναδεικνύεται αυτός που μαζεύει τους περισσότερος πόντους. «Δεν χρειάζεται να βρεις τις πιο ευφάνταστες λέξεις, αλλά να αξιοποιείς καλύτερα τα γράμματα που έχει το σακουλάκι». Σύμφωνα με στοιχεία που αναφέρει ο ίδιος στο βιβλίο του «Τα μυστικά του Scrabble» (διατίθεται στην ιστοσελίδα της ΠΕΣ, http://greekscrabble.gr/), στην πρώτη δεκάδα της πανελλήνιας κατάταξης βαθμολογημένων παικτών υπερτερούν (αριθμητικά) οι πτυχιούχοι θετικών επιστημών (με περίπου 50%), ακολουθούν οι απόφοιτοι λυκείου (με περίπου 30%) και έπονται οι πτυχιούχοι θεωρητικών σπουδών (με περίπου 20%).
«Συμβαίνει συχνά ένας μπογιατζής να κερδίσει έναν καθηγητή πανεπιστημίου που έχει πλουσιότερο λεξιλόγιο. Κι αυτό γιατί μπορεί να έχει καλύτερη τεχνική και στρατηγική».
Από την εμπειρία του των 15 τελευταίων χρόνων στο αγωνιστικό Scrabble, ο κ. Μυρσίνης δεν συμμερίζεται την αγωνία ότι η γλώσσα μας φτωχαίνει. «Νομίζω ότι πρόκειται για αυθαίρετα συμπεράσματα. Η νεοελληνική είναι πολύ πλούσια γλώσσα. Τα λήμματα πλησιάζουν τις 500.000, ενώ μαζί με όλους τους κλιτικούς τύπους μπορεί να φτάνουν και τα 5 εκατομμύρια. Eχει υπολογιστεί ότι ένας Ελληνας μέσης μόρφωσης δεν χρησιμοποιεί πάνω από 15.000-20.000 λήμματα σε ένα χρόνο. Eνας άνθρωπος αμόρφωτος χρησιμοποιεί 5.000-10.000 λέξεις σε ένα χρόνο, ενώ ένας πολύ μορφωμένος άντε να χρησιμοποιεί στον λόγο του 25.000-30.000 λέξεις. Οι πιο πολλές, δηλαδή, μένουν αναξιοποίητες. Ομως δεν φτωχαίνει η γλώσσα, δεν μειώνεται το εύρος του λημματολογίου της. Ούτε είναι φτωχή η γλώσσα των νέων, είναι η αργκό τους, όπως η γλώσσα που έχουν τα μαστόρια».
Ο ίδιος ξεκίνησε να παίζει πριν από 35 χρόνια. «Τα πρώτα 20 έπαιζα με τη γυναίκα μου, τον αδελφό μου, φίλους μου. Είδα όμως ότι αυτό δεν έχει νοστιμάδα. Το αλάτι και το πιπέρι του παιχνιδιού είναι να γνωρίσεις κόσμο, να δεις πώς παίζει ο άλλος». Ετσι γνώρισε το αγωνιστικό Scrabble. Αυτή η μορφή του παιχνιδιού παίζεται μόνο με δύο παίκτες, υπάρχει πάντα χρονόμετρο, διαιτητής, έφορος για ενστάσεις και φυσικά σαφείς κανόνες αποδοχής λέξεων. «Παλιά ο έφορος είχε μπροστά του 5-6 λεξικά, σήμερα αυτά έχουν ψηφιοποιηθεί». Στην Ελλάδα λειτουργούν 8 σύλλογοι με 50-60 μέλη ο καθένας. Εκτός από τα επιμέρους τουρνουά, κάθε χρόνο διεξάγεται και το Πανελλήνιο Πρωτάθλημα Σκραμπλ. Φέτος το ραντεβού ξεκίνησε την Παρασκευή και ολοκληρώνεται σήμερα Κυριακή στη Λάρισα. «Δεν υπάρχει χρηματικό έπαθλο και χειροκρότημα παίρνουν όλοι, από τον πρώτο μέχρι τον τελευταίο».
