Περίπου το 5% του πληθυσμού στην Ελλάδα κατοικεί σε παραποτάμιες περιοχές στις οποίες ο κίνδυνος πλημμύρας είναι αυξημένος – έναντι 12% του ευρωπαϊκού. Σχετικά με την ασφάλεια των υποδομών, σε επικίνδυνες για πλημμύρα περιοχές βρίσκεται το 21% των βιολογικών καθαρισμών της χώρας, αλλά μόλις το 1% των νοσοκομείων.
Οσον αφορά τη λειψυδρία, το 70% των πληθυσμών της νότιας Ευρώπης βρίσκεται ήδη σε κατάσταση εποχικής πίεσης, ενώ ειδικά για την Ελλάδα προβλέπεται ότι η υγρασία του εδάφους θα μειωθεί σημαντικά την επόμενη 50ετία στην Κρήτη, σχεδόν στο σύνολο των νησιών του Αιγαίου και του Ιονίου, καθώς και στην Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα.
Τα στοιχεία αυτά προέρχονται από νέα έρευνα του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος, με τίτλο «Ανταπόκριση στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην ανθρώπινη υγεία στην Ευρώπη», η οποία εστιάζει στις πλημμύρες, στη λειψυδρία και στην ποιότητα του νερού.
Η έρευνα καταγράφει τις πολυεπίπεδες συνέπειες της κλιματικής αλλαγής στη σχέση του ανθρώπου με το νερό στην ευρωπαϊκή ήπειρο και παρουσιάζει έναν μεγάλο αριθμό πρακτικών λύσεων που εφάρμοσαν ευρωπαϊκές χώρες τα τελευταία χρόνια, ανταποκρινόμενες στις έκτακτες συνθήκες.
Ανάμεσα στα ενδιαφέροντα σημεία της έκθεσης:
• Σήμερα, περίπου 53 εκατομμύρια άνθρωποι στην Ευρώπη (το 12% του πληθυσμού) ζουν σε περιοχές που είναι ευάλωτες από πλημμύρες ποταμών. Το μεγαλύτερο ποσοστό πληθυσμού σε ευάλωτες περιοχές βρίσκεται στην Ολλανδία (23,4%), στη Σλοβακία (21,7%) και στην Αυστρία (20,6%), ενώ στην Ελλάδα το αντίστοιχο ποσοστό είναι 4,7%.
• Ο ευάλωτος σε πλημμύρες πληθυσμός στην Ευρώπη αυξήθηκε κατά 935.000 ανάμεσα στο 2011 και το 2021, κάτι που υποδεικνύει την αύξηση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων στις άλλοτε πλημμυρικές ζώνες των ποταμών. Η αύξηση αυτή (1,8%) είναι μικρότερη από τη γενική αύξηση του πληθυσμού (2,9%). Ωστόσο, σε κάποιες χώρες όπως η Δανία οι πληθυσμοί αυτοί έχουν υπερδιπλασιαστεί. Στην Ελλάδα και στη Βουλγαρία, δύο χώρες με μειούμενο πληθυσμό, η μείωση του πληθυσμού σε ευάλωτες στις πλημμύρες περιοχές ήταν πολύ υψηλότερη από τη μείωση του γενικού πληθυσμού, επειδή τις εγκαταλείπουν.
• Ενα στα εννέα νοσοκομεία στην Ε.Ε. –το 11%– βρίσκεται σε σημείο ευάλωτο σε πλημμύρες (περισσότερες από 15.000 μονάδες υγείας). Τα υψηλότερα ποσοστά απαντούν στη Φινλανδία και στην Ολλανδία, ενώ αντίστοιχο ποσοστό στην Ελλάδα είναι πολύ μικρό (1%).
Το 12% του ευρωπαϊκού πληθυσμού κατοικεί σε περιοχές οι οποίες είναι ευάλωτες από πλημμύρες ποταμών, ενώ στην Ελλάδα το αντίστοιχο ποσοστό είναι 4,7%.
• Αντιθέτως, ένα πολύ σημαντικό ποσοστό –περισσότερο από το ένα τρίτο– των μονάδων επεξεργασίας λυμάτων στην Ε.Ε. έχει κατασκευαστεί σε ευάλωτες σε πλημμύρες περιοχές. Ο μέσος ευρωπαϊκός όρος είναι 36%, με πρώτες στη λίστα την Αυστρία και τη Σλοβακία, όπου ευάλωτες είναι τα δύο τρίτα των μονάδων τους. Στην Ελλάδα, οι ευπρόσβλητοι σε πλημμύρες βιολογικοί καθαρισμοί αντιστοιχούν στο 21,1%, ποσοστό μικρότερο από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο αλλά όχι ευκαταφρόνητο.
• Οσον αφορά τη λειψυδρία, η έκθεση επισημαίνει ότι περίπου το 30% του πληθυσμού στη νότια Ευρώπη κατοικεί σε περιοχές με μόνιμο πρόβλημα, ενώ το 70% σε περιοχές που αντιμετωπίζουν εποχικά σοβαρό ζήτημα επάρκειας νερού. Το ποσοστό αυτό αναμένεται να αυξηθεί.
• Η πιο ευάλωτη ομάδα στη λειψυδρία είναι οι αγρότες, εξαιτίας της επίπτωσης στο επίπεδο ζωής τους και στην ψυχική τους υγεία, αλλά και όσοι χρησιμοποιούν πηγάδια, λόγω της επιδείνωσης της ποιότητας των υπογείων υδάτων. Παλαιότερη (2019) έρευνα του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος υποδεικνύει ότι η αγροτική παραγωγή στην Ιταλία, την Ελλάδα, την Πορτογαλία, τη νότια Γαλλία και την Ισπανία θα μειωθεί κατά 9% σε ένα σενάριο αύξησης της θερμοκρασίας κατά 1 βαθμό Κελσίου, ενώ έως το 2100 η αξία της αγροτικής γης στις χώρες αυτές θα έχει μειωθεί κατά 80%. Η μεγαλύτερη απώλεια αγροτικής γης αναμένεται στην Ιταλία, όπου η αγροτική παραγωγή θεωρείται πολύ ευάλωτη στις κλιματικές παραμέτρους.
• Οσον αφορά την επιδείνωση της λειψυδρίας, η έκθεση παραθέτει στοιχεία από την υπηρεσία παρακολούθησης της κλιματικής αλλαγής του Copernicus, σύμφωνα με την οποία μέσα στα επόμενα 50 χρόνια θα μειωθεί σημαντικά στη νότια Ευρώπη η υγρασία του εδάφους. «Στο κόκκινο» θα βρεθούν η νότια Ισπανία, η Σικελία, η Κρήτη, τα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου και τα βόρεια μικρασιατικά παράλια της Τουρκίας. Το πρόβλημα θα ενταθεί επίσης σε κεντρική Ισπανία, νότια Ιταλία, νότια μικρασιατικά παράλια της Τουρκίας και, στην Ελλάδα, την Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα.
• Πάντως, τις χειρότερες συνθήκες τα τελευταία χρόνια τις αντιμετωπίζει η Ιβηρική Χερσόνησος. Στη βόρεια Καταλωνία και στη νότια Ανδαλουσία, στην Ισπανία, οι επίγειοι υδροφορείς βρίσκονται στο 16% της δυναμικότητάς τους. Ως αποτέλεσμα, την 1η Φεβρουαρίου οι περιφερειακές αρχές της Καταλωνίας ανακοίνωσαν περιορισμούς στην οικιακή και δημοτική χρήση του νερού, ενώ αντίστοιχα μέτρα έχουν φέτος ληφθεί και στη νότια Πορτογαλία και στη Σικελία.
Ωρα για δράση
Η έκθεση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος παραθέτει τις πολύπλευρες επιπτώσεις των πλημμυρών και της λειψυδρίας στην ανθρώπινη υγεία. Και καταλήγει υποδεικνύοντας σε πρώτο επίπεδο την κατεπείγουσα ανάγκη για εφαρμογή της υφιστάμενης κοινοτικής νομοθεσίας και των εθνικών πολιτικών. Και σε δεύτερο επίπεδο την ανάγκη να δοκιμαστούν λύσεις πέρα από την «πεπατημένη» σε όλους τους τομείς και τα επίπεδα διακυβέρνησης.
«Η προστασία της ανθρώπινης ζωής και υγείας από τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, συμπεριλαμβανομένων των πλημμυρών, της λειψυδρίας και την επιδείνωσης της ποιότητας του νερού, είναι θέμα ύψιστης σημασίας. Οι υπάρχουσες κοινοτικές πολιτικές προσφέρουν μια ισχυρή βάση για δράση, αλλά πρέπει να εφαρμοστούν πιο ευρέως και συστηματικά», σχολιάζει η Λίνα Υλα-Μονόνεν. «Για να διασφαλίσουμε τη μελλοντική μας ευζωία, πρέπει όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης να θέσουν σε εφαρμογή αποτελεσματικές λύσεις, ώστε να προβλέψουμε και να μειώσουμε τις επιπτώσεις στη σωματική και ψυχική υγεία. Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος είναι εδώ για να τους υποστηρίξει με την επιστημονική τεκμηρίωση και τις δραστηριότητές του».
Η έκθεση καταλήγει με την παράθεση «καλών παραδειγμάτων» από όλη την Ευρωπαϊκή Ενωση όσον αφορά την πρόληψη ή τη διαχείριση των συνεπειών πλημμυρών και λειψυδρίας, καθώς και των επιπτώσεών τους στην υγεία.
Η ανταπόκριση ευρωπαϊκών χωρών στις έκτακτες συνθήκες
ΓΕΡΜΑΝΙΑ
Αποκατάσταση της κοίτης των ποταμών
Η Γερμανία, όπου σχεδόν το σύνολο των ποταμών έχει διευθετηθεί, κινείται τα τελευταία χρόνια στην αποκατάσταση της φυσικής κοίτης όπου είναι εφικτό. Για παράδειγμα, στον ποταμό Ισαρ στο Μόναχο –που ρέει σε τεχνητή κοίτη εδώ και έναν αιώνα– αποκαταστάθηκε σε φυσική κοίτη σταδιακά από το 2000 ένα τμήμα οκτώ χιλιομέτρων. Στόχος είναι τόσο να βελτιωθεί η ασφάλεια έναντι πλημμυρών (δημιουργώντας ξανά το πλημμυρικό πεδίο) όσο και να δοθούν στους πολίτες νέοι χώροι αναψυχής στη φύση. Σήμερα, το αποτέλεσμα είναι ένας πολύ δημοφιλής χώρου πρασίνου στο κέντρο της πόλης. Ανάλογες προσπάθειες καταβάλλονται και στον ποταμό Ρουρ, στη Ρηνανία-Βεστφαλία.
ΔΑΝΙΑ
Ο ειδικός σχεδιασμός ενός νοσοκομείου
Ο σχεδιασμός ενός νέου νοσοκομείου στη Νέα Νότια Ζηλανδία στην περιοχή Χίλεροντ έχει συμπεριλάβει την ανθεκτικότητά του έναντι της κλιματικής αλλαγής. Με δεδομένο ότι το νοσοκομείο βρίσκεται σε πεδινή περιοχή στην οποία το επίπεδο του υπόγειου υδροφορέα είναι ψηλά, ο σχεδιασμός του νοσοκομείου έγινε κατά τέτοιο τρόπο ώστε να απορροφάει όσο το δυνατόν περισσότερο νερό σε περίπτωση ισχυρής βροχόπτωσης. Στον αύλειο χώρο του δημιουργήθηκαν λιμνούλες και ρυάκια, που αποθηκεύουν νερό και το απομακρύνουν από το κτίριο και τον δρόμο πρόσβασης σε αυτό. Φυτεμένες σκεπές και στέγες του χώρου στάθμευσης συμβάλλουν στην κατακράτηση νερού.
ΙΤΑΛΙΑ
Παρεμβάσεις στο αποχετευτικό σύστημα
Κατά τη διάρκεια ισχυρών βροχοπτώσεων, στο Ρίμινι συχνά υπερχείλιζε το αποχετευτικό σύστημα, με αποτέλεσμα τη ροή λυμάτων μέσα στην πόλη και την κατάληξή τους στη θάλασσα. Ο δήμος της πόλης εφαρμόζει ένα σχέδιο για την προστασία της θάλασσας, που περιλαμβάνει τη δημιουργία ενός χωριστού συστήματος συλλογής λυμάτων και δεξαμενών αποθήκευσης νερού μέχρι την εκτόνωση του φαινομένου, βελτιώνοντας παράλληλα τη λειτουργία του βιολογικού καθαρισμού. Οι παρεμβάσεις έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικές τα τελευταία χρόνια, καθώς ακόμη και μετά από ισχυρές βροχοπτώσεις δεν έχει χρειαστεί να εκδοθεί απαγόρευση κολύμβησης λόγω ρύπανσης της θάλασσας με λύματα.
ΟΛΛΑΝΔΙΑ
Μετακίνηση κατοικιών και ανταλλαγή γης
Στην Ολλανδία, το πρόγραμμα «Αφήνοντας χώρο για το νερό» αφορά την επαναδημιουργία υγροτόπων εκεί όπου κάποτε ήταν η πλημμυρική ζώνη των ποταμών. Κατά τον σχεδιασμό αναχώματος στο Νόορντβαρντ προέκυψε η ανάγκη μετακίνησης 75 κατοικιών, αφού θα πλημμύριζαν σε περίπτωση ισχυρής βροχόπτωσης. Στους ιδιοκτήτες δόθηκε η δυνατότητα απαλλοτρίωσης των σπιτιών σε τιμές αγοράς. Στους αγρότες, η γη ανταλλάχθηκε με άλλη περιοχή. Οσοι ήθελαν να παραμείνουν, τους δόθηκε αποζημίωση για να μετακομίσουν σε υψηλότερα σημεία της περιοχής ή να εγκαταστήσουν αντιπλημμυρικά μέτρα στην ιδιοκτησία τους. Περισσότεροι από τους μισούς ανταποκρίθηκαν και μετακινήθηκαν.
ΑΥΣΤΡΙΑ
Επιδοτούμενη ασφάλιση των αγροτών
Οι αξιοσημείωτες επιπτώσεις της λειψυδρίας στην αγροτική παραγωγή οδήγησαν το 2016 την κυβέρνηση στην υιοθέτηση ενός επιδοτούμενου συστήματος ασφάλισης των αγροτών. Αντικαθιστά την παραδοσιακή προσέγγιση, της ad hoc αποζημίωσης και έχει δύο χαρακτηριστικά. Πρώτον, αποζημιώνει συγκεκριμένες καλλιέργειες λαμβάνοντας υπόψη τις καιρικές διαφοροποιήσεις (βάσει του δεκαετούς μέσου όρου βροχοπτώσεων). Δεύτερον, σε έναν ασφαλιστικό φορέα, στον οποίο συμπράττουν ιδιωτικός και δημόσιος τομέας, η κυβέρνηση καλύπτει το μερίδιο των αγροτών. Στόχος είναι να μειωθεί ο αριθμός των ανασφάλιστων αγροτών, αλλά και να μην επιβαρύνονται οι φορολογούμενοι με το κόστος των αποζημιώσεων.
ΕΛΒΕΤΙΑ
Χώροι πρασίνου για «υποδοχή» της βροχής
Σύμφωνα με την ελβετική νομοθεσία, ο κύκλος του νερού πρέπει να διατηρείται σε τοπικό επίπεδο και να μειωθούν οι απορροές πλημμυρικών νερών. Η κυβέρνηση έδωσε οδηγίες στους δήμους να περιλάβουν στον πολεοδομικό σχεδιασμό έργα διαχείρισης για το νερό της βροχής. Οι οδηγίες αφορούν τη διήθηση, κατακράτηση ή εξάτμιση του νερού, ώστε να μειωθεί η πίεση στα συστήματα απορροής ομβρίων υδάτων και να υποστηριχθεί η βιοποικιλότητα. Πολλά τέτοια έργα πραγματοποιήθηκαν τα τελευταία χρόνια, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη μετατροπή του αυλείου χώρου γηροκομείου στη Βέρνη σε χώρο πρασίνου με την κατάργηση «σκληρών» επιφανειών, για την αύξηση της απορρόφησης νερού από το έδαφος.
