Υπάρχουν ιστορίες που αναβιώνουν μέσα από αρχεία και άλλες που λέγονται παρά την έλλειψή τους. Το εργοστάσιο φωταερίου στο Γκάζι ανήκει σε αυτή τη δεύτερη περίπτωση, που, δυστυχώς για τους αρχειονόμους, τους ερευνητές και τους ιστορικούς, δεν είναι σπάνια. «Αρχεία δημόσιων οργανισμών καταλήγουν συχνά σε χέρια συλλεκτών», λέει στην «Κ» ο ιστορικός και καθηγητής στο Τμήμα Αρχειονομίας, Βιβλιοθηκονομίας και Συστημάτων Πληροφόρησης του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, Γιάννης Στογιαννίδης, εξηγώντας πού πάνε τα αρχεία δημόσιων υπηρεσιών και επιχειρήσεων όταν χάνονται, αλλά και ποια θα έπρεπε να είναι η τύχη τους, προκειμένου να διασφαλίζεται η ιστορική τεκμηρίωση.
Η ιστορία του εργοστασίου φωταερίου στο Γκάζι είναι ενδεικτική. Παρότι το Βιομηχανικό Μουσείο Φωταερίου παρέχει στο κοινό πολύτιμες πληροφορίες για το βιομηχανικό παρελθόν της πρωτεύουσας, πολλές πτυχές του παραμένουν άγνωστες. «Η μονάδα αυτή μέτρησε περισσότερα από 120 χρόνια λειτουργίας και θα περίμενε κανείς να έχει αφήσει ένα πλούσιο αρχείο δραστηριοτήτων», σημειώνει ο κ. Στογιαννίδης.
Η Εταιρεία Φωταερίου στην Αθήνα ιδρύεται το 1857 και λειτουργεί μέχρι το 1983 στην ίδια τοποθεσία, στην περιοχή που ονομάστηκε Γκάζι, ακριβώς λόγω του εργοστασίου. «Οι Γάλλοι που το επισκέφθηκαν τη δεκαετία του 1930, σημείωσαν πως “εργοστάσιο του 19ου αιώνα υπάρχει ακόμα στην Ελλάδα”», λέει ο Γιάννης Στογιαννίδης ενώ το 1982-83, οπότε έκλεισε με απόφαση της Μελίνας Μερκούρη, λειτουργούσε ακόμα με την τεχνολογία του 1880. Το εργοστάσιο θα μείνει κλειστό έως το 1995 και ανοίγει στο κοινό επ’ αφορμής της δημιουργίας της Τεχνόπολης. «Αλλά το διάστημα 1982-1995 έχει πια εξαφανιστεί το αρχείο. Οταν το εργοστάσιο ξανανοίγει, δεν υπάρχει πλέον τίποτα. Το αρχείο του θεωρητικά θα αριθμούσε σε όγκο ατελείωτα κιβώτια», επισημαίνει ο ιστορικός.
Χαμένα αρχεία
Οι βασικές κατηγορίες αρχειακού υλικού που θα είχε ως επιχείρηση η εταιρεία φωταερίου θα ήταν, λογικά, η διοικητική αλληλογραφία, καθώς και οικονομικά και λογιστικά έγγραφα. Επίσης θα συμπεριλαμβανόταν ένα μεγάλο αρχείο χαρτών και σχεδίων είτε των κτιρίων του εργοστασίου, είτε των μηχανημάτων, είτε του δικτύου διανομής του φωταερίου, αλλά και φωτογραφικό υλικό και διάφορα διαφημιστικά από τα προϊόντα που προμηθευόταν.
Στο εργοστάσιο φωταερίου της Βαρκελώνης, που έχει σχεδόν ίδια περίοδο λειτουργίας με αυτό της Αθήνας, το αρχείο έχει μήκος 8 χιλιομέτρων.
Χάριν σύγκρισης ο κ. Στογιαννίδης αναφέρει: «Στο εργοστάσιο φωταερίου της Βαρκελώνης, που έχει σχεδόν ίδια περίοδο λειτουργίας με αυτό της Αθήνας, το αρχείο έχει μήκος 8 χιλιομέτρων (σ.σ. τα αρχεία μετρώνται σε μέτρα) και σήμερα διατίθεται όλο στην έρευνα. Τα ιταλικά εργοστάσια φωταερίου επίσης κράτησαν το αρχείο τους, το οποίο έχει σήμερα ψηφιοποιηθεί από την εταιρεία Italgas. Ολο το υλικό στο δικό μας εργοστάσιο υπήρχε απ’ ό,τι φαίνεται μέχρι το 1982-83. Οι υποψίες είναι ότι μάλλον ένα μέρος του πετάχτηκε, χωρίς να ξέρουμε ποιο, ένα άλλο μέρος αποσπάστηκε από διάφορους, συλλέκτες και άλλους. Γνωρίζουμε ότι κάποιοι προσπάθησαν να πουλήσουν κομμάτι του γιατί ένα μητρώο εργαζομένων, το οποίο περιέχει φωτογραφίες και στοιχεία τους, υπάρχει στο Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο στην Πλάκα. Οπως προκύπτει από την εγγραφή, πωλήθηκε σε αυτό από κάποιον πρώην εργαζόμενο», λέει και προσθέτει:«Εντάξει, δεν έχει σημασία ότι έβγαλε κάποια χρήματα. Σημασία έχει ότι επεστράφη σε έναν φορέα που διαθέτει ανοιχτά τα αρχεία στην έρευνα».
Κατά καιρούς εμφανίζονται άτομα που παρουσιάζουν κομμάτια αυτού του αρχείου, ορισμένοι εκ των οποίων τα κράτησαν με κίνητρο, όχι να τα πουλήσουν, αλλά να τα διαφυλάξουν.
Οι ειδικοί υποπτεύονται ότι μέρος του αρχείου έχει καταλήξει σε σπίτια ιδιωτών. Κατά καιρούς εμφανίζονται άτομα που παρουσιάζουν κομμάτια αυτού του αρχείου, ορισμένοι εκ των οποίων τα κράτησαν με κίνητρο, όχι να τα πουλήσουν, αλλά να τα διαφυλάξουν. «Πολλοί εργαζόμενοι νιώθουν ότι αυτά τα αρχεία είναι μέρος της καθημερινότητάς τους. Είναι τα ίχνη που αφήνουν οι ίδιοι όταν περνούν τα χρόνια μέσα από τα μητρώα, μέσα από την αλληλογραφία με το τμήμα Διαχείρισης Ανθρώπινου Δυναμικού, με αποτέλεσμα να έχουν έτσι σωθεί 1.200 τεχνικά σχέδια του εργοστασίου, άλλα από τον 19ο αιώνα, άλλα από τον Μεσοπόλεμο».
Αρχεία που σώθηκαν
Στα αρχεία που σώθηκαν συγκαταλέγονται και περίπου τριάντα τεχνικά σημειωματάρια των εργατών, αλλά και ένα βιβλίο ασθενειών, όπου καταγράφονται όχι μόνο ασθένειες όπως καρκίνος και φυματίωση, αλλά και οι εγκυμοσύνες των γυναικών που εργάζονταν στην καθαριότητα του εργοστασίου ή ως δακτυλογράφοι.
«Κατά τη διάρκεια δημιουργίας του μουσείου του εργοστασίου φωταερίου, έκανα μια προσπάθεια να μαζευτούν προφορικές μαρτυρίες από πρώην εργαζόμενους και κατοίκους και κάποιοι από αυτούς την ώρα της συνέντευξης έφερναν και κάποιο υλικό που είχαν κρατήσει από το αρχείο του εργοστασίου και το έκαναν δωρεά μαζί με τη συνέντευξή τους. Αρα υποθέτουμε ότι πολλοί εργαζόμενοι έχουν κομμάτια αυτού του αρχείου. Μία από τις δράσεις που θα μπορούσε σήμερα να κάνει το Μουσείο είναι να επικοινωνήσει σε όσους έχουν συνδεθεί με το εργοστάσιο – αυτοί ή οι πρόγονοί τους – ώστε να φέρουν στο εργοστάσιο ως δωρεά τυχόν αρχειακά τεκμήρια που έχουν, φωτογραφίες ή έγγραφα, προκειμένου να εμπλουτιστούν οι πληροφορίες που έχουμε γι’ αυτή τη μονάδα της Αθήνας», λέει ο κ. Στογιαννίδης.
Μία από τις δράσεις που θα μπορούσε σήμερα να κάνει το Μουσείο είναι να επικοινωνήσει σε όσους έχουν συνδεθεί με το εργοστάσιο, ώστε να φέρουν στο εργοστάσιο ως δωρεά τυχόν αρχειακά τεκμήρια που έχουν, φωτογραφίες ή έγγραφα, προκειμένου να εμπλουτιστούν οι πληροφορίες που έχουμε γι’ αυτή τη μονάδα της Αθήνας.
Ακριβώς λόγω των ελλείψεων του αρχείου για το φωταέριο, το αφήγημα του μουσείου του έπρεπε να καλυφθεί από άλλες πηγές. Την ιστορική τεκμηρίωση προσέφεραν στην περίπτωση αυτή οι εφημερίδες της εποχής που έδιναν αρκετές πληροφορίες για τα οικονομικά ζητήματα που προέκυπταν αλλά και για τις δράσεις των εργατών. Δεν ήταν μόνο ο ελληνικός, αλλά και ο ξένος Τύπος που περιέγραφε τις λειτουργίες των μονάδων φωταερίου στον υπόλοιπο κόσμο, αλλά στοιχεία αντλήθηκαν ακόμα και από την Εθνική Βιβλιοθήκη όπου εντοπίστηκαν εκδόσεις που περιέγραφαν δικαστικές διαμάχες για τη διαχείριση του φωταερίου.
Στο ιστορικό αρχείο της Καθημερινής, το οποίο διατίθεται ψηφιοποιημένο στους συνδρομητές της, μπορεί κανείς να περιηγηθεί στο δημοσιογραφικό περιεχόμενο από το 1919 και να αναζητήσει σε αυτό καταχωρίσεις για το φωταέριο. Σε ρεπορτάζ του 1948 με τίτλο «Πώς θα θερμαίνονται τα σπίτια χωρίς σόμπες. Ενώ πλησιάζει ο χειμών», περιγράφεται η πρόταση Αμερικανίδας επιστήμονα για οικονομικότερη θέρμανση με τη χρήση της ηλιακής ενέργειας. «Η Αμερικανίς επιστήμων δεν διατείνεται ότι η ομαδική ανέγερσις τοιούτων σπιτιών θα ήτο οικονομικώς πραγματοποιήσιμος εις το προσεχές μέλλον, αλλά έχει την γνώμην ότι το πείραμά της είναι ένα σημαντικόν βήμα, διότι χάρις εις αυτό θα ημπορέσωμεν κάποτε να παύσωμεν να χρησιμοποιούμεν διάφορα καύσιμα –ανθρακίτη, πετρέλαιο, φωταέριον», αναφέρει το ρεπορτάζ.
Κλοπές και αρμοδιότητα διαχείρισης αρχείων
Σύμφωνα με τον ιστορικό, τα αρχεία επιχειρήσεων είναι ένα πολύ αναγνωρισμένο παράδειγμα, κυρίως στον αγγλοσαξονικό κόσμο. Εταιρείες του εξωτερικού εμφανίζουν ιδιαίτερη ευαισθησία για το αρχείο τους, καθώς το θεωρούν μέρος της ιστορικής διαδρομής και κληρονομιάς τους και φροντίζουν όχι μόνο να το διατηρούν αλλά να το έχουν ανοιχτό στους ερευνητές. Στην Ελλάδα δεν έχουμε παραδείγματα εταιρειών, ούτε βιομηχανιών αλλά ούτε και ναυτιλιακών, παρά τη μεγάλη τους δραστηριότητα στη χώρα, οι οποίες να έχουν οργανώσει και παρουσιάσει στο κοινό το αρχείο τους.
Στην περίπτωση της καπνοβιομηχανίας Ματσάγγου στον Βόλο, όπου βρέθηκαν 200 διαφημιστικές μεταπολεμικές αφίσες και οι οποίες φυλάσσονταν, μια ανεξιχνίαστη κλοπή στέρησε αυτό το πολύτιμο υλικό από τους ερευνητές.
Εντοπίζονται δε, και άλλες εμβληματικές υποθέσεις απώλειας αρχείων, όπως η περίπτωση της καπνοβιομηχανίας Κεράνης στον Πειραιά, όπου έγιναν συστηματικές προσπάθειες το 2015 σε συνεργασία με τον τότε εκκαθαριστή της εταιρείας να παραδοθεί το εταιρικό αρχείο που χρονολογούνταν από τον Μεσοπόλεμο, σε κάποια αρχειακή υπηρεσία, κάτι που δεν επετεύχθη. «Το αρχείο αυτό, απ’ όσο λέγεται, το επισκέφθηκαν στη συνέχεια διάφοροι συλλέκτες, οι οποίοι απέσπασαν τα πιο αξιόλογα κομμάτια του», λέει ο Γιάννης Στογιαννίδης. Στην περίπτωση της καπνοβιομηχανίας Ματσάγγου στον Βόλο, όπου βρέθηκαν 200 διαφημιστικές μεταπολεμικές αφίσες και οι οποίες φυλάσσονταν, μια ανεξιχνίαστη κλοπή στέρησε αυτό το πολύτιμο υλικό από τους ερευνητές.
Η αρχειακή πολιτική της χώρας ορίζει πως είναι υποχρέωση τουλάχιστον των δημόσιων υπηρεσιών, τα αρχεία να εκκαθαρίζονται και να παραδίδονται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. «Και αυτό ορίζει και μια πολιτική ορθής διαχείρισης του αρχείου που παράγουμε όλοι ως υπάλληλοι στους χώρους εργασίας μας», καταλήγει ο ιστορικός.
