Ηταν 2 Ιουνίου του 1941, η Μάχη της Κρήτης είχε μόλις λήξει με την επικράτηση των Γερμανών, όταν στρατιώτες του Γ΄ Ράιχ εκτέλεσαν, με εντολή του πτεράρχου και διοικητή των Γερμανών αλεξιπτωτιστών Κουρτ Στούντεντ, ως αντίποινα για τη σθεναρή αντίσταση των Κρητών, 18 άμαχους άνδρες ηλικίας 16 έως 60 χρόνων, στο χωριό Αδελε του Ρεθύμνου. Εκείνες τις ημέρες και έως τον Αύγουστο του 1941 οι ναζί εκτέλεσαν σε όλη την Κρήτη περίπου 2.000 άτομα. Το Εργαστήριο Παλαιογονιδιωματικής και Εξελικτικής Γενετικής του Ινστιτούτου Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Ερευνας (ΙΤΕ), το μοναδικό στην Ελλάδα που μπορεί να αναλύσει αρχαίο DNA, ύστερα από αίτημα της κοινότητας του Αδελε, ταυτοποίησε τους 18 εκτελεσθέντες αμάχους. Tο εργαστήριο, με τη στενή συνεργασία τοπικών φορέων, κατάφερε να μελετήσει μεθοδικά τα λείψανα των θυμάτων εφαρμόζοντας πρωτοποριακές τεχνικές αρχαίου DNA και γονιδιωματικής ανάλυσης και να προχωρήσει στην αναγνώρισή τους.
Ένα εξαιρετικά σύνθετο, απαιτητικό και ευαίσθητο, από ανθρωπιστική άποψη, έργο, το οποίο έριξε φως και κάλυψε ένα ανθρωπιστικό και ιστορικό κενό κλείνοντας ένα ανοιχτό κεφάλαιο για την κοινότητα.
Το μοναδικό εργαστήριο στην Ελλάδα που μπορεί να αναλύσει αρχαίο DNA μελέτησε μεθοδικά τα λείψανα 18 θυμάτων.
Οπως εξηγεί στην «Κ» ο επιστημονικός υπεύθυνος του έργου, επικεφαλής της διεπιστημονικής ομάδας Νίκος Πουλακάκης, καθηγητής του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, «οι Γερμανοί συνέλαβαν 18 άνδρες του Αδελε, τους έδωσαν φτυάρια, οι οικογένειές τους πίστεψαν ότι τους οδηγούν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης ή καταναγκαστικά έργα, στην πραγματικότητα τους οδήγησαν στην περιοχή Σαρακίνα όπου τους υποχρέωσαν να ανοίξουν τον λάκκο που έγινε ο ομαδικός τάφος τους. Οι συγγενείς τους κατάφεραν να τους βρουν αρκετές μέρες αργότερα και να τους μεταφέρουν σε άλλο τάφο. Το 1960 έγινε η εκταφή τους και δημιουργήθηκε ένα είδος μαυσωλείου στη Σαρακίνα, όμως τότε δεν υπήρχαν ακόμη τα μέσα για να προσδιοριστεί ποιος ήταν ποιος».
Ο πολιτιστικός σύλλογος του Αδελε έκανε μια πρώτη συζήτηση με το εργαστήριο αρχαίου DNA του ΙΤΕ για τη δυνατότητα ταυτοποίησης των εκτελεσθέντων, το 2021. «Δεχθήκαμε την πρόσκληση, που ήταν μεγάλη πρόκληση, και καταφέραμε να ανακτήσουμε γενετικό υλικό από τα 18 κρανία, χρησιμοποιώντας είτε δόντια είτε ένα κομμάτι οστού από τον κρόταφο. Στη συνέχεια πήραμε DNA από τους ζωντανούς απογόνους των θυμάτων, αφού πρώτα λάβαμε τις απαραίτητες άδειες και εξασφαλίσαμε την προστασία των προσωπικών δεδομένων. Το καταφέραμε με τη βοήθεια του πολιτιστικού συλλόγου. Με εργαλεία της πληροφορικής βρήκαμε τον βαθμό γενετικής συγγένειας μεταξύ των λειψάνων και των ζώντων απογόνων και ταυτοποιήσαμε τους εκτελεσθέντες», λέει ο κ. Πουλακάκης. Η διαδικασία ήταν χρονοβόρα λόγω της μεγάλης γραφειοκρατίας. «Από τη στιγμή που εκδόθηκαν οι άδειες, το εργαστήριο χρειάστηκε έξι με οκτώ μήνες για να ολοκληρώσει το έργο». Τα ευρήματα βοηθούν να επουλωθούν οι πληγές των οικογενειών του Αδελε, να ικανοποιηθεί, 83 χρόνια μετά, η επιθυμία των συγγενών για ηθική δικαίωση της μνήμης των ανθρώπων τους. Η ανακοίνωση των αποτελεσμάτων της έρευνας θα γίνει σε επίσημη εκδήλωση στις 2 Ιουνίου.
Πλην της ταυτοποίησης, έγινε αποκατάσταση των μη ακέραιων κρανίων με ανθρωπιστικές μεθόδους.
Η μελέτη αυτή αποτελεί την πρώτη του είδους που ολοκληρώθηκε στη χώρα μας – δημοσιεύτηκε μόλις στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό Forensic Science International: Genetics. Το Εργαστήριο Παλαιογονιδιωματικής και Εξελικτικής Γενετικής έχει ως αντικείμενο την ανάλυση αρχαίων γονιδιωμάτων. Δηλαδή DNA, συχνά υποβαθμισμένης ποιότητας και ποσότητας, που ανακτάται από βιολογικά κατάλοιπα ανθρώπων, ζώων, φυτών, μικροβίων κ.ά., σε χώρους αρχαιολογικού ή παλαιοντολογικού ενδιαφέροντος, ηλικίας έως και χιλιάδων ετών. To εργαστήριο ειδικεύεται στην ταυτοποίηση ανθρώπινων καταλοίπων, δηλαδή διαθέτει ένα ισχυρό μεθοδολογικό εργαλείο για την εγκληματολογική και ιατροδικαστική έρευνα. Στη συγκεκριμένη έρευνα, πλην της ταυτοποίησης των θυμάτων, έγινε αποκατάσταση των μη ακέραιων κρανίων με ανθρωπολογικές μεθόδους.
Το έργο αυτό «αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα του πώς η σύγχρονη βιοϊατρική έρευνα μπορεί να συνδεθεί άμεσα με τον πολιτισμό και την ιστορία μας. Ανοίγεται, έτσι, ένα νέο παράθυρο στο παρελθόν μας, το οποίο επιτρέπει να αντλήσουμε καθοριστικές πληροφορίες για κομβικά ιστορικά γεγονότα με σημαντικότατο κοινωνικό αποτύπωμα», λέει ο πρόεδρος του ΙΤΕ, καθηγητής Νεκτάριος Ταβερναράκης. «Το εργαστήριο ανάλυσης αρχαίου DNA, το οποίο δημιούργησε το ΙΤΕ, με αρωγό την Περιφέρεια Κρήτης, είναι το μοναδικό στην Ελλάδα και ένα από τα λίγα στην Ευρώπη. Συνδέει τη σύγχρονη επιστημονική έρευνα με τον πολιτισμό και την ιστορία μας».
Το εργαστήριο Παλαιογονιδιωματικής του ΙΤΕ ειδικεύεται στη μελέτη οστεολογικού υλικού, ελλιπώς διατηρημένου, για την ταυτοποίηση ανθρώπινων καταλοίπων, συμβάλλοντας δραστικά στην εγκληματολογική και ιατροδικαστική έρευνα.
Εφαρμόστηκαν, συνδυαστικά, αρχαιογονιδιωματικές αναλύσεις και στοχευμένη ανθρωπολογική μελέτη όλων των κρανιακών καταλοίπων.
Τα μέλη της διεπιστημονικής ομάδας, με επικεφαλής τον κ. Πουλακάκη, είναι η Ευγενία Ταμπακάκη, αρχαιολόγος με ειδίκευση στη Βιοηθική, οι μεταδιδάκτορες ερευνητές Δέσποινα Βάσσου, Χημικός, Νικόλαος Ψώνης, Εξελικτικός Βιολόγος, Αργυρώ Ναυπλιώτη, Βιοανθρωπολόγος, καθώς επίσης ο Παύλος Παυλίδης, Αναπληρωτής Καθηγητής του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και ο Αλέξανδρος Σταματάκης, Καθηγητής Πληροφορικής του Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Καρλσρούης, Διευθυντής Ερευνών στο Ινστιτούτο Θεωρητικών Σπουδών της Χαϊδελβέργης και κάτοχος της θέσης ERA chair στην Υπολογιστική Βιοποικιλότητα του Ινστιτούτου Πληροφορικής του ΙΤΕ.
Τα μέλη της διεπιστημονικής ομάδας του εργαστηρίου αρχαίου DNA, του ΙΤΕ.
