Οταν το 1961 ξεκινούσαν οι εργασίες επέκτασης του Υπεραστικού Μεγάρου Αθηνών του ΟΤΕ, που θα χάριζαν στην Αθήνα το ψηλότερο κτίριο της προδικτατορικής εποχής (12 όροφοι, 58 μέτρα ύψος), η οδός Πατησίων βρισκόταν ήδη σε τροχιά απογείωσης. Ο υπό κατασκευήν «πύργος» του κρατικού τηλεπικοινωνιακού πυλώνα, με πρόσοψη στην 3η Σεπτεμβρίου, δεν ήταν παρά η αρχιτεκτονική αντανάκλαση του δυναμισμού και της φιλοδοξίας που εκπροσωπούσαν τα αναδυόμενα μεσοαστικά στρώματα της περιοχής. Η Πατησίων «έβραζε» από προσδοκίες και επιθυμία, από πίστη στο μέλλον, αλλά και από φυσική ροπή προς την πρόοδο και την καλή ζωή.
Εξήντα τρία χρόνια μετά, η ανακοίνωση του ΟΤΕ για τη μετατροπή του αρχικού κτιρίου της οδού Πατησίων 85, ακριβώς απέναντι από την έδρα του Οικονομικού Πανεπιστημίου, σε σύγχρονο μουσείο για την τεχνολογία και τις τηλεπικοινωνίες, «προσεδαφίζεται» σε ένα πολύ διαφορετικό κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον. Η Πατησίων, με όλα τα φυσικά και τα οικοδομικά της ορόσημα, από το Πολυτεχνείο και το Μουσείο μέχρι το Πεδίον του Αρεως, τα μεσοπολεμικά κτίρια, τις καλές πολυκατοικίες του ’50 και του ’60 ή τους εναπομείναντες κινηματογράφους, φαίνεται να αποκτάει εκ νέου σφυγμό ύστερα από ένα καθοδικό σπιράλ πολλών δεκαετιών παρακμής και απαξίωσης. Η πρωτοβουλία του ΟΤΕ (στο επενδυτικό σχέδιο περιλαμβάνεται η αποκατάσταση – εκσυγχρονισμός και των δύο γειτονικών κτιρίων που είχε σχεδιάσει ο σπουδαίος καθηγητής και αρχιτέκτονας του 20ού αιώνα Κώστας Κιτσίκης) έρχεται να επιβεβαιώσει ένα πολύπλευρο ρεύμα ενδιαφέροντος για την Πατησίων, σε μια προοπτική ανόρθωσης αυτού του τόσο σημαντικού μπουλβάρ της Αθήνας, όπως εκφράζεται κυρίως μέσα από το τεράστιας σημασίας σχέδιο επέκτασης του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, την αποκατάσταση της πολυκατοικίας Παπαλεονάρδου, όπου έζησε για μια περίοδο της ζωής της η Μαρία Κάλλας και τη λειτουργία (επιτέλους) του πάλαι ποτέ μεσοπολεμικού ξενοδοχείου Acropole Palace, έστω και με τη νέα του, αμήχανη εκ πρώτης όψης και κάπως απονευρωμένη ιδιότητα, ως στέγη φορέων του σύγχρονου πολιτισμού.
Στο «βόρειο ημισφαίριο»
Η οδός Πατησίων έχει για την ώρα με το μέρος της τη θετική ιστορία της Κυψέλης, την ανάκαμψη της μεγάλης αστικής γειτονιάς της πόλης ως επιλογή πρώτης κατοικίας από νέους Αθηναίους και ζευγάρια. Την ίδια στιγμή, όλες οι όμορες γειτονιές που «εκβάλλουν» στην Πατησίων, από τις παρυφές του Μουσείου μέχρι τα ατελείωτα οικοδομικά τετράγωνα πάνω και κάτω από τις γραμμές του Ηλεκτρικού, θα μπορούσαν να είναι μια απάντηση στη στεγαστική κρίση αν υπάρξει όραμα, πολιτική βούληση και σχέδιο. Αλλά, δυστυχώς, η Πατησίων, αυτή η ανεπανάληπτη αστική προμετωπίδα της Αθήνας, η αναγέννηση της οποίας σε οποιαδήποτε άλλη ευρωπαϊκή χώρα θα αποτελούσε πολιτικό στοίχημα ολκής, βρίσκεται διαχρονικά εκτός των ραντάρ της ελληνικής πολιτικής τάξης, ανεξαρτήτως ιδεολογίας και εποχής. Παρ’ όλα αυτά, η ζήτηση για κατοικία σε κεντρικές περιοχές της Αθήνας ήταν θέμα χρόνου να φτάσει και στην Κυψέλη· επομένως, γιατί να μην προδικάσουμε ανάλογες εξελίξεις και για τα ενδότερα της Πατησίων;
Η αναζωογόνηση της Πατησίων με ζωντανές πολιτιστικές υποδομές έρχεται να αποκαταστήσει μια ισορροπία που ήταν ζητούμενο για δεκαετίες. Ανδρέας Κούρκουλας Αρχιτέκτονας, ομότιμος καθηγητής ΕΜΠ
O αρχιτέκτονας και ομότιμος καθηγητής ΕΜΠ, Ανδρέας Κούρκουλας, ο οποίος ασχολείται πολύ το τελευταίο διάστημα με την Πατησίων, τόσο με την ιδιότητα του προέδρου της κριτικής επιτροπής του κλειστού διαγωνισμού για την επέκταση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου όσο και ως επικεφαλής του αρχιτεκτονικού γραφείου που επιλέχθηκε από τον ΟΤΕ για την αναμόρφωση των δύο κτιρίων σε Πατησίων και 3η Σεπτεμβρίου, είναι βέβαιος ότι αυτό το κύμα «ενδιαφέροντος» που παρατηρείται σήμερα για την Κυψέλη θα περάσει και κάτω από την Πατησίων σε πιο παραμελημένες γειτονιές. «Η πόλη είναι δυναμικό φαινόμενο και όχι στατικό. Μπορεί ο χρόνος αυτών των κινήσεων να μας φαίνεται πολύ αργός, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι οι κινήσεις αυτές δεν συμβαίνουν». Για τον ίδιο, τα όσα σχεδιάζονται κατά μήκος του δρόμου θα αποκαταστήσουν μια ισορροπία στον αθηναϊκό χάρτη: «Μελετώντας το κέντρο της πόλης και το σύστημα ανάπτυξης νέων πολιτιστικών υποδομών, θα παρατηρήσετε ότι όλες σχεδόν συγκεντρώνονται στο νότιο “ημισφαίριο”, αφήνοντας τον άξονα της Πατησίων στα βόρεια και τις όμορες περιοχές εκτός παιχνιδιού. Αυτό θα αλλάξει με την επέκταση του Μουσείου και μια σειρά άλλων παρεμβάσεων που έχουν προγραμματιστεί ή βρίσκονται σε εξέλιξη, αλλά η μέγιστη αλλαγή θα προκληθεί από την κατασκευή και τη λειτουργία της νέας γραμμής του μετρό, που θα διασχίζει ένα μεγάλο κομμάτι αυτού του άξονα. Το ζήτημα είναι οι αναπόφευκτες αναταράξεις που θα προκληθούν να έχουν κοινωνικό πρόσημο και να μη διαταράξουν το πολύ ενδιαφέρον ανθρωπολογικό μείγμα των περιοχών αυτών· οι πόλεις είναι σαν την κινούμενη άμμο, κάποιοι θα αναγκαστούν να μετακινηθούν, αλλά πρέπει να παραδεχθούμε ότι και το προηγούμενο μοντέλο, στα χρόνια της βαθιάς κρίσης και υποβάθμισης, ήταν ένα μοντέλο μη βιώσιμο. Από αυτή την άποψη η αναζωογόνηση της Πατησίων με ζωντανές πολιτιστικές υποδομές έρχεται να αποκαταστήσει μια ισορροπία που ήταν ζητούμενο για δεκαετίες».
Από την Κυψέλη στο μέλλον
Η Κυψέλη σήμερα μοιάζει με ένα ζωντανό πείραμα που μας δείχνει το μέλλον. Η αύξηση της ζήτησης προκάλεσε άνοδο και των τιμών των ακινήτων, ωστόσο για την ώρα δεν παρατηρούνται εξωφρενικά φαινόμενα που βλέπουμε σε πιο «τουριστικές» γειτονιές, όπως το Κουκάκι ή το Παγκράτι. Επίσης η ζήτηση για την Κυψέλη στηρίζεται σε δύο ενδιαφέρουσες παραμέτρους: η μία έχει να κάνει με την επανεκτίμηση της αστικής υπεραξίας της περιοχής από νεότερες γενιές Αθηναίων και η άλλη με την ισχυρή ταυτότητα μιας γειτονιάς που δεν απειλείται (για την ώρα τουλάχιστον) από την έντονη τουριστικοποίηση άλλων πιο κεντρικών συνοικιών. Ο αρχιτέκτονας Λουκάς Μπαρτατίλας έχει γεννηθεί και μεγαλώσει στην περιοχή και έχει ζήσει την καθημερινότητά της σε όλες της τις φάσεις: από δρόμο τοπικής και υπερτοπικής αγοράς και μπουλβάρ κινηματογράφων, στην απέραντη παρακμή και τα κλειστά μαγαζιά. Επίσης, έχει συνεργαστεί με καλλιτεχνικά ιδρύματα και τον Δήμο Αθηναίων για τον σχεδιασμό και την παραγωγή συμμετοχικών καλλιτεχνικών έργων, ειδικά για την Πατησίων, αλλά και την –τότε– μελλοντική προοπτική της Δημοτικής Αγοράς Κυψέλης.
Σήμερα, ζώντας πλέον στο Βερολίνο, μπορεί να δει την αγαπημένη του αθηναϊκή περιοχή συγκριτικά και σε σχέση με άλλες αντίστοιχες περιοχές και ιστορικούς δρόμους του Βερολίνου και άλλων ευρωπαϊκών πόλεων. «Το γεγονός ότι ο δρόμος αρχίζει να τραβάει το γενικότερο ενδιαφέρον και η Κυψέλη αυτή τη στιγμή δείχνει να γίνεται προορισμός της νεολαίας, δημιουργεί στιγμιαία θετικά συναισθήματα». Καταλαβαίνω ότι πολύ γρήγορα θα ακολουθήσει ένα «αλλά». Και δεν έχω πέσει έξω: «Προβλήματα, όπως ο μονοδιάστατος εξευγενισμός, ο υπερτουρισμός, οι βραχυχρόνιες μισθώσεις, τα ακριβά ενοίκια και η δημογραφική αλλαγή στην κοινωνική σύνθεση μιας γειτονιάς μας ήταν ήδη γνωστά από το Βερολίνο, το Παρίσι, τη Βενετία και τη Βαρκελώνη. Πίστευα, επομένως, ότι σε μια εποχή ευρωπαϊκής συνεργασίας μεταξύ δήμων, περιφερειών και κρατών, το πάθημα άλλων ευρωπαϊκών πόλεων να μας έχει γίνει μάθημα και να επιδιώκεται μια πιο μακροπρόθεσμη, βιώσιμη και πολυεπίπεδη στρατηγική, τόσο για την καθημερινή ζωή στις γειτονιές της Αθήνας όσο και για την τουριστική της εικόνα και ανάπτυξη. Δυστυχώς, όμως, φαίνεται ότι ακολουθούμε για άλλη μια φορά τον εύκολο δρόμο με κοινό παρονομαστή τον μη σχεδιασμό και το γρήγορο κέρδος μέσω του τουρισμού. Οι επιδιωκόμενες αλλαγές σε σημαντικά τοπόσημα του δρόμου είναι σαφώς καλοδεχούμενες, με την προϋπόθεση ότι θα βρεθεί τρόπος να υποστηριχθεί παράλληλα η φυσιογνωμία της γειτονιάς και να μη μετατραπεί η Βικτώρια και η Κυψέλη σε αποκλειστική περιοχή βραχυπρόθεσμων καταλυμάτων».
Πέρα από τις φαντασιώσεις
Γέννημα – θρέμμα της πλατείας Καλλιγά (πρώην Καραμανλάκη), όπου επιβιώνει ένα από τα ευτυχέστερα (και πολύ σπάνια) μοντέλα αρχιτεκτονικού σχεδιασμού στη μεταπολεμική Αθήνα, ο αρχιτέκτονας Δημήτρης Σωτηρόπουλος διατηρεί στην περιοχή το αρχιτεκτονικό γραφείο «arid», σε συνεργασία με τη Ματίλντα Μπεράχα και τη Ρωξάνη Μαραγκουδάκη. Ακούγεται λίγο πιο αισιόδοξος σε σχέση με τον συνάδελφό του που ζει στο Βερολίνο. «Πρέπει να δούμε ποιες δημογραφικές κατηγορίες στηρίζουν το ενδιαφέρον για την Κυψέλη και ευρύτερα για τον άξονα της Πατησίων σήμερα», επισημαίνει. «Ξεκίνησε από Ελληνες που είχαν φύγει στο εξωτερικό για να σπουδάσουν ή να εργαστούν και επέστρεψαν στην Αθήνα, νέοι, συνήθως, άνθρωποι που εκτίμησαν την πολυπολιτισμική ταυτότητα της περιοχής, κάτι που τους ήταν ήδη οικείο από τις προηγούμενες εμπειρίες τους σε πόλεις του κόσμου, συνεχίστηκε με ξένους ψηφιακούς νομάδες που γοητεύονται από τον αρχιτεκτονικό χαρακτήρα της Κυψέλης, αλλά και μια αίσθηση αυθεντικότητας που βρήκαν εδώ. Με το πέρασμα των χρόνων η Πατησίων μπήκε στο μάτι μεγαλύτερων επενδυτικών γκρουπ, κυρίως από το Ισραήλ, οπότε είδαμε την ανακαίνιση και αναβάθμιση ολόκληρων κτιρίων πλέον. Αν έπρεπε να αξιολογήσω αυτές τις αλλαγές θα έλεγα ότι βρίσκονται σε θετική κατεύθυνση γιατί στην πραγματικότητα δεν άλλαξε η πληθυσμιακή σύνθεση των κατοίκων· υπάρχει μια ωραία και πολύτιμη αίσθηση συνύπαρξης, ενώ ενισχύεται και η έννοια της γειτονιάς».
Ο Δημήτρης Σωτηρόπουλος πιστεύει στο μέλλον της Πατησίων: «Αν κάποιος κοιτάξει την Πατησίων με πολεοδομική ματιά θα καταλάβει ότι σε οποιαδήποτε άλλη χώρα του κόσμου θα ήταν ο πιο σημαντικός δρόμος της πόλης. Είναι ένας δρόμος που σχεδιάστηκε έτσι ώστε να έχει αυτή τη μοναδική οπτική επαφή με τον Ιερό Βράχο και τον Παρθενώνα. Υπάρχει ένα συμβολικό βάρος στην Πατησίων, που οι ξένοι εκτιμούν, κι εμείς μόλις τώρα αρχίζουμε να συνειδητοποιούμε». Οταν του ζητάω να συζητήσουμε για τα συν και τα πλην της τεράστιας οικοδομικής ενδοχώρας της Πατησίων, μου λέει ότι είναι ενδιαφέρον πως το σημαντικό κτιριολογικό απόθεμα όλων αυτών των περιοχών είναι ταυτόχρονα ευχή και κατάρα. «Πολλά από αυτά είναι διατηρητέα κτίρια με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει στην Ελλάδα. Η πλήρης αναβίωση ενός διατηρητέου κτιρίου, όπως επιτάσσει η σημερινή λογική των υπουργείων, είναι για μένα ξεπερασμένη και αποτελεί εμπόδιο για την επανάχρηση αυτών των κτιρίων. Χρειάζεται μια νέα λογική που θα μπλέκει δημιουργικά το σύγχρονο με το παραδοσιακό. Σήμερα αυτός ο τόσο άκαμπτος μηχανισμός με τόσο αυστηρούς κανόνες, ανελέητη γραφειοκρατία και την ανάγκη για μεγάλα κεφάλαια, που σχεδόν κανένας ιδιοκτήτης δεν διαθέτει, μας οδηγεί σε αδιέξοδο. Η ζωή εξελίσσεται, οι πόλεις εξελίσσονται και χρειαζόμαστε νέες απαντήσεις σε παλιά προβλήματα».
Λίγο πριν από το τέλος της κουβέντας μας μοιράζομαι με τον Δημήτρη Σωτηρόπουλο και τις συναδέλφους του μια σκέψη: πολλές φορές άθελά μας παρασυρόμαστε από το αστικό παρελθόν της Πατησίων με τους κινηματογράφους, τα θέατρα, τους προορισμούς αναψυχής και φαντασιωνόμαστε την αναβίωση της Πατησίων με όρους δεκαετίας ’60. Μήπως, όμως, η πόλη εξελίσσεται ερήμην της μνήμης και της επιθυμίας μας; «Εκτός από τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της Πατησίων πρέπει να θυμόμαστε την αίσθηση της γειτονιάς που απέπνεαν όλες οι περιοχές κατά μήκος της. Η αγορά της αναψυχής και της ψυχαγωγίας είναι προορισμοί που απευθύνονται κατά κύριο λόγο σε επισκέπτες και όχι τόσο στους μόνιμους κατοίκους. Και στην περίπτωση της Πατησίων χρειαζόμαστε περισσότερο μόνιμους κατοίκους παρά επισκέπτες. Κι αυτό αφορά όλες τις γειτονιές της Αθήνας. Πρέπει λοιπόν να δώσουμε κίνητρα σε ανθρώπους να έρθουν να ζήσουν εδώ».
