Από τη μια πλευρά βρίσκεται ο τουριστικός κλάδος που αντιμετωπίζει με επιφύλαξη τη συζήτηση περί υπερτουρισμού. Από την άλλη πλευρά, μια νέα έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη αναδεικνύει τα προβλήματα που συνδέονται με τη μεγέθυνση του τουρισμού στη χώρα μας. Η συζήτηση γύρω από το παρόν (και το μέλλον) της τουριστικής βιομηχανίας έχει την τελευταία διετία ανοίξει, με το στοίχημα της βιωσιμότητας να είναι θεμιτό από όλες τις πλευρές – αλλά και ερμηνεύσιμο δια-φορετικά. Οπως αναφέρθηκε προχθές το βράδυ σε εκδήλωση για τη βιωσιμότητα του τουρισμού, από στέλεχος του Ινστιτούτου του Συνδέσμου Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων, το ζήτημα είναι η διαχείριση των προορισμών και όχι ο αριθμός των τουριστών και η μονοκαλλιέργεια του κλάδου. Η άποψη αυτή ενέχει και πολλές αλήθειες: Αλήθεια, τι πιο ανταγωνιστικό έχει αναπτυχθεί στα νησιά εκτός από τον τουρισμό; Αντιθέτως, η έκθεση του Συνηγόρου υποδεικνύει τη διαχρονική προνομιακή μεταχείριση του κλάδου, που εξακολουθεί να αντιμετωπίζεται από όλες τις κυβερνήσεις σαν «ιερή αγελάδα». Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η (ανεξήγητη – κατά πολλούς όχι και τόσο) καθυστέρηση στη θέσπιση περιοριστικών πλαισίων, όπως το χωροταξικό για τον τουρισμό, το περιφερειακό πλαίσιο για το Νότιο Αιγαίο, οι ειδικές περιβαλλοντικές μελέτες για τις περιοχές Natura. Στον τουρισμό λείπει το όραμα, υποδεικνύει ο Συνήγορος, και αυτό είναι κάτι στο οποίο μάλλον όλες οι πλευρές θα συμφωνήσουν, έστω και από διαφορετική αφετηρία.
ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ
Οι τέσσερις μύθοι και η ταυτότητατων τοπικών κοινωνιών
Η εκτίμηση ότι η Ελλάδα υποφέρει πλέον από υπερτουρισμό είναι ένας αβάσιμος και δη επικίνδυνος μύθος. Το πρόβλημα στην Ελλάδα δεν είναι ο μεγάλος αριθμός των τουριστών, αλλά η κακή και ελλιπής διαχείριση των προορισμών. Η άποψη αυτή παραμένει ισχυρή στην τουριστική βιομηχανία της χώρας. Ταυτόχρονα όμως ο τουριστικός κλάδος ανησυχεί για τη διατήρηση της ταυτότητας των τοπικών κοινωνιών αλλά και την ορθή λειτουργία τους, εκτιμώντας ότι είναι θέμα κατάρτισης και εφαρμογής μιας στρατηγικής βιωσιμότητας. Οι αντιθέσεις αυτές αναδείχθηκαν προχθές σε εκδήλωση που διοργάνωσαν οι εκδόσεις Κριτική, με θέμα τον βιώσιμο τουρισμό και αφορμή τη δεύτερη έκδοση τεσσάρων βιβλίων που αγγίζουν τα ζητήματα αυτά και τα οποία συνυπογράφουν δύο από τους σημαντικότερους μελετητές του τουρισμού στην Ελλάδα, ο ομότιμος καθηγητής του Χαροκοπείου Πάρις Τσάρτας και ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Χάρης Κοκκώσης.
Το στίγμα των απόψεων της τουριστικής βιομηχανίας έδωσε ο Αρης Ικκος, επιστημονικός διευθυντής του Ινστιτούτου του Συνδέσμου Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων (ΙΝΣΕΤΕ). Ο κ. Ικκος μίλησε για τέσσερις «μύθους» γύρω από τον τουρισμό στη χώρα μας. Οπως ανέφερε, ο πρώτος μύθος είναι ότι πρόκειται για μια ασταθή δραστηριότητα, σημειώνοντας ότι ο τουρισμός είναι από τις πιο σταθερά αναπτυσσόμενες δραστηριότητες στην παγκόσμια οικονομία από το 1950 και μετά.
Ο δεύτερος μύθος, κατά τον κ. Ικκο, είναι ότι έχει επιβληθεί μονοκαλλιέργεια του τουρισμού στα νησιά. «Οντως σε πολλά νησιά ο τουρισμός αποτελεί την κύρια δραστηριότητα, αλλά επειδή αφενός είναι μάλλον η μοναδική ανταγωνιστική δραστηριότητα που μπορεί να αναπτυχθεί στις περιοχές αυτές και αφετέρου το να δουλεύει κανείς σε τουριστική επιχείρηση στις Κυκλάδες αποφέρει περισσότερα χρήματα με καλύτερες συνθήκες εργασίας από το να καλλιεργεί πεζούλες. Η μονοθεματική ανάπτυξη του τουρισμού δεν είναι η άριστη λύση, αλλά σίγουρα προτιμητέα σε σχέση με την εγκατάλειψη των νησιών». Επισήμανε όμως ότι ο τουρισμός μπορεί να αποτελεί ευκαιρία να στηριχθούν άλλες οικονομικά βιώσιμες δραστηριότητες, όπως λ.χ. η οινοποιία στη Σαντορίνη. Ενας τρίτος μύθος, κατά τον κ. Ικκο, είναι ότι η διαχρονική ταύτιση της Ελλάδας με το προϊόν «ήλιος – θάλασσα» φέρνει μαζικό τουρισμό και εντείνει την εποχικότητα, σε σχέση με τις δυνατότητες των εναλλακτικών μορφών τουρισμού. «Ο ήλιος και η θάλασσα είναι το σημαντικότερο τουριστικό προϊόν παγκοσμίως», τόνισε, επισημαίνοντας ότι η δαπάνη αυτών των τουριστών είναι μεγαλύτερη από τη δαπάνη των υπολοίπων.
«Τα φαινόμενα του αποκαλούμενου “υπερτουρισμού” στην Ελλάδα είναι περισσότερο φαινόμενα συνωστισμού σε περιορισμένα χρονικά διαστήματα».
Ως τέταρτο μύθο ο κ. Ικκος ανέφερε τον υπερτουρισμό στην Ελλάδα. «Αυτός είναι ο πλέον αβάσιμος και επικίνδυνος από όλους τους μύθους. Για να το πούμε πολύ απλά, στον βαθμό που υπάρχει το πρόβλημα υπερτουρισμού, το πρόβλημα δεν είναι οι τουρίστες, αλλά η κακή και ελλιπής διαχείριση των προορισμών. Οπως είπε και μια διευθύντρια του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού: αν καλέσετε 500 άτομα στο διαμέρισμά σας, δεν θα φταίνε αυτοί για αυτό που θα επακολουθήσει», ανέφερε. «Σε κάθε περίπτωση, δε, τα φαινόμενα του αποκαλούμενου “υπερτουρισμού” στην Ελλάδα είναι περισσότερο φαινόμενα συνωστισμού σε περιορισμένα χρονικά διαστήματα (όπως στην Ακρόπολη ή στη Σαντορίνη) παρά υπερτουρισμού, καθώς βασική παράμετρος του υπερτουρισμού είναι η δυσφορία των κατοίκων για την τουριστική δραστηριότητα. Τουναντίον, στις συντριπτικά περισσότερες περιπτώσεις στην Ελλάδα οι ντόπιοι καλοδέχονται τον τουρισμό, αφού από αυτόν ζουν και ζουν αρκετά καλά. Ο μεγάλος κίνδυνος που ελλοχεύει είναι να έχουμε φαινόμενα τουρισμοφοβίας, όπως αυτά που πρόσφατα βλέπουμε, μεταξύ άλλων και σε εμβληματικές τουριστικές περιοχές».
Ζήτημα που πρέπει να λυθεί
Ο κ. Ικκος σημείωσε την ανάγκη οι τοπικές κοινωνίες να διατηρήσουν την αυθεντικότητά τους. «Η συζήτηση πρέπει να ανοίξει άμεσα και να συζητήσουμε για μια διαφορετική στρατηγική, σε συνδυασμό με διαχείριση, ώστε να λειτουργούν ικανοποιητικά οι τοπικές κοινωνίες και να μη χάνουν την ταυτότητά τους». Ανάλογες τοποθετήσεις έκαναν και οι κ. Κοκκώσης και Τσάρτας. «Η κοινωνία αλλάζει, η οικονομία αλλάζει, το περιβάλλον αλλάζει. Πλέον στη συζήτηση έχουν μπει θέματα όπως η αντοχή των προορισμών, η φέρουσα ικανότητα, η επίδραση της κλιματικής αλλαγής. Είναι κρίσιμο να εξετάζουμε πλέον και το πόσο ευάλωτος είναι ένας τόπος», ανέφερε ο κ. Τσάρτας. «Αυτό που δεν είναι διαπραγματεύσιμο όταν μιλάμε για βιωσιμότητα είναι το πώς θα διαχειριστούμε το φυσικό και δομημένο περιβάλλον», είπε ο κ. Κοκκώσης. «Αυτό το ζήτημα δεν μπορεί να μπαίνει στις ελληνικές καλένδες. Πρέπει να λυθεί και η αλόγιστη ανάπτυξη να σταματήσει».
ΣΥΝΗΓΟΡΟΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ
Η έλλειψη στρατηγικής αναδεικνύεται με ένταση
Την ασφυκτική πίεση που ασκείται στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον στην Ελλάδα από τον τουρισμό καταγράφει ειδική έκθεση του Συνηγόρου του Πολίτη. Μέσα από πλήθος περιπτώσεων που η Αρχή έχει χειριστεί, αναδεικνύονται πολλά από τα προβλήματα της αλόγιστης μεγέθυνσης του τουρισμού: από την καταστροφή του τοπίου και του περιβάλλοντος μέσω της εκτός σχεδίου δόμησης και της προνομιακής μεταχείρισης του τουριστικού κλάδου από τη νομοθεσία, έως την επιβάρυνση του οικιστικού χώρου μέσω της ηχορρύπανσης, της παράνομης κατάληψης δημόσιων χώρων, των αυθαίρετων κατασκευών κ.ο.κ. «Ο τουρισμός αποτελεί ένα πεδίο όπου η έλλειψη οράματος και στρατηγικής αναδεικνύεται με ιδιαίτερη ένταση», συμπεραίνει. Η ειδική έκθεση «Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη: πλαίσιο, υποδομές, πόροι» διατρέχει όλα τα βασικά ζητήματα που σχετίζονται με την τουριστική ανάπτυξη της χώρας. Οπως μεταξύ άλλων επισημαίνεται:
-• Ο χωρικός και ο πολεοδομικός σχεδιασμός, που αποτελούν προϋπόθεση για την προστασία του περιβάλλοντος, παραμένουν ατελείς. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι η κύρωση ενός νέου χωροταξικού πλαισίου για τον τουρισμό εκκρεμεί εδώ και 7 χρόνια(!), τα περιφερειακά χωροταξικά (λ.χ. Νοτίου Αιγαίου) δεν έχουν ολοκληρωθεί, ενώ το 70% των δήμων στερείται πολεοδομικού σχεδιασμού. Πέρα από το ότι παρατηρείται υπερβολική καθυστέρηση στην εκπόνηση και έγκριση του χωροταξικού σχεδιασμού, ταυτόχρονα θεσπίζονται κατά παρέκκλιση διατάξεις που ευνοούν με ποικίλους τρόπους την ανάπτυξη τουριστικών εγκαταστάσεων.
-• Ιδιαίτερα κρίσιμη είναι η εκτίμηση της φέρουσας ικανότητας των ιστορικών αστικών κέντρων (π.χ. Αθήνας, Θεσσαλονίκης), καθώς ακόμη και στις περιοχές όπου υφίστανται χρήσεις γης (π.χ. επιτρέπεται η ανάπτυξη καταστημάτων υγειονομικού ενδιαφέροντος) παρατηρείται κατάχρηση αυτών με τον υπερβολικό αριθμό συγκεκριμένων τουριστικών δραστηριοτήτων.
-• Ελλείψει χωροταξικού σχεδιασμού συνεχίζεται η εκτός σχεδίου δόμηση, η οποία συχνά δεν τηρεί τους προβλεπόμενους κανόνες, με αποτέλεσμα να δημιουργείται πλήθος επιβαρυντικών επιπτώσεων.
-• Οι κυρίαρχες επιπτώσεις του τουρισμού στα αστικά κέντρα είναι κοινωνικο-πολιτιστικού χαρακτήρα, με την εξάπλωση των τουριστών σε περιοχές μόνιμης κατοικίας και την αλλοίωση της πολυλειτουργικής φυσιογνωμίας της γειτονιάς. Η ανάπτυξη του τουρισμού οδηγεί στην επιβάρυνση του οικιστικού χώρου, από τις χρήσεις που διαμορφώνονται, και σε πίεση για αυξημένη δόμηση. Παράλληλα, εντείνεται η αυθαίρετη δόμηση, με υπερβάσεις των υπαρχουσών αδειών και κατασκευές χωρίς άδεια, προκειμένου να αυξηθούν οι χώροι προς χρήση τουριστικών επιχειρήσεων.
Η ανάπτυξη του τουρισμού οδηγεί στην επιβάρυνση του οικιστικού χώρου, από τις χρήσεις που διαμορφώνονται, και σε πίεση για αυξημένη δόμηση.
-• Τα ήδη υπάρχοντα προβλήματα του αστικού ιστού (π.χ. καθαριότητα, φωτισμός, κατάληψη κοινόχρηστων χώρων, ασφάλεια κ.λπ.) μεγεθύνονται από την προσπάθεια απορρόφησης του πλήθους των τουριστών.
-• Η ηχορρύπανση αποτελεί μέγιστο πρόβλημα των τουριστικών περιοχών (καταστήματα υγειονομικού ενδιαφέροντος και υπαίθριες πολιτιστικές εκδηλώσεις), καθιστώντας αφόρητη τη διαβίωση σε αυτές.
“]
-• Ο δημόσιος χώρος απομειώνεται συνεχώς στις τουριστικές περιοχές από την υπέρμετρη ανάπτυξη των ΚΥΕ (επέκταση με αυθαίρετες κατασκευές, τραπεζοκαθίσματα) και την κατάληψη δρόμων και πεζοδρομίων από τουριστικά οχήματα.
-• Μείζον είναι το πρόβλημα της χρήσης της παράκτιας ζώνης χωρίς αδειοδότηση ή καθ’ υπέρβαση της σχετικής αδειοδότησης. Πέρα από την υπέρμετρη ανάπτυξη ομπρελοκαθισμάτων, παρατηρείται και παρεμπόδιση της ελεύθερης πρόσβασης στον αιγιαλό από τις παρακείμενες επιχειρήσεις.
Ο Συνήγορος επισημαίνει ότι οι διοικητικές δυσλειτουργίες εδράζονται ως επί το πλείστον σε μια ασαφή και συχνά αντικρουόμενη νομοθέτηση. «Η αποσπασματική και ευκαιριακή αντιμετώπιση μεμονωμένων θεμάτων οφείλεται στην έλλειψη μιας συνολικής και ενιαίας αντίληψης στρατηγικής και διακυβέρνησης ως προς τον συνολικότερο σχεδιασμό και την αναπτυξιακή πορεία της χώρας. Ο τουρισμός αποτελεί ένα πεδίο όπου η έλλειψη οράματος και στρατηγικής αναδεικνύεται με ιδιαίτερη ένταση», αναφέρει η έκθεση. «Η άσκηση μιας σαφούς τουριστικής διακυβέρνησης αποτελεί αδήριτη ανάγκη. Είναι δεδομένο ότι μικρότερα και μεγαλύτερα συμφέροντα θα πιέζουν, από τη μεριά τους, για τη θέσπιση κανονιστικού πλαισίου που τα ευνοεί. Υποχρέωση της πολιτείας είναι η επιλογή του πλαισίου που εκείνη προτάσσει ως πλέον πρόσφορο και η συνεπής υποστήριξη αυτού, με ξεκάθαρους κανόνες και αυστηρούς ελέγχους».
