«Η βιοϊατρική έρευνα γνωρίζει σήμερα μια εκρηκτική ανάπτυξη, ανάλογη με εκείνη της Φυσικής στις αρχές του 20ού αι., όταν διατυπώθηκε η Θεωρία της Σχετικότητας και η κβαντική θεωρία», λέει ο Νεκτάριος Ταβερναράκης, καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης, πρόεδρος του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Ερευνας και του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου Καινοτομίας και Τεχνολογίας. «Οι τεχνολογίες τροποποίησης του ανθρώπινου DNA είναι για τη βιολογία ό,τι η πυρηνική ενέργεια για τη φυσική. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν για αγαθούς σκοπούς, όπως να εξαλείψουν σοβαρές ασθένειες, αλλά να είναι και καταστροφικές αν χρησιμοποιηθούν με λάθος τρόπο, καθώς ανοίγουν την πόρτα στην ευγονική».
Ο Νεκτάριος Ταβερναράκης βραβεύθηκε πρόσφατα με το Αριστείο Μποδοσάκη, ένα από τα πλέον εξέχοντα βραβεία που απονέμονται σε Ελληνες με διεθνή φήμη. Προ 20ετίας είχε λάβει και ένα από τα επιστημονικά βραβεία που απονέμει το Ιδρυμα Μποδοσάκη σε λαμπρούς Ελληνες επιστήμονες κάτω των 40 ετών, και είναι ο μοναδικός Ελληνας επιστήμονας που έχει τιμηθεί και με τα δύο βραβεία.
«Στην πρώτη γραμμή»
«Ο Νεκτάριος Ταβερναράκης βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της σύγχρονης βιοϊατρικής έρευνας στους τομείς της γήρανσης, του κυτταρικού θανάτου, του νευροεκφυλισμού και των μηχανισμών μάθησης», λέει γι’ αυτόν στην «Κ» ο διεθνούς φήμης μοριακός βιολόγος Φρανκ Γκρόσβελντ, ερευνητής με ανακαλύψεις-σταθμούς, κάτοχος των βραβείων Spinoza και Louis Jeantet και ένας από τους δύο επικεφαλής της επιτροπής του Αριστείου Μποδοσάκη, που απαρτιζόταν μόνο από ξένους επιστήμονες διεθνούς κύρους.
«Ξεχώρισε μεταξύ των εξαιρετικών υποψηφίων επειδή σταδιοδρόμησε και διενεργεί σχεδόν όλη την έρευνά του στην Ελλάδα, υπό εξαιρετικά πιο δύσκολες συνθήκες χρηματοδότησης από εκείνες όπου δραστηριοποιούνται άλλοι υποψήφιοι, συνεισφέροντας δραστικά στην εξέλιξη της ελληνικής και ευρωπαϊκής επιστήμης», συνεχίζει ο κ. Γκρόσβελντ και προσθέτει: «Η Ελλάδα, αν και μικρή χώρα, συνεισφέρει απίστευτα στη βιοϊατρική επιστήμη. Κατά τη διάρκεια της καριέρας μου ως επικεφαλής ερευνητικών ομάδων είχα τουλάχιστον έναν Ελληνα επιστήμονα στο εργαστήριό μου. Στην επιτροπή του Αριστείου έμαθα πόσοι εξαιρετικοί Ελληνες επιστήμονες υπάρχουν ακόμη».
Τα βραβεία, όπως αυτά του Ιδρύματος Μποδοσάκη, είναι για να αναγνωρίζονται οι προσπάθειες των επιστημόνων, να έχουν ένα ακόμη κίνητρο. «Πάνω απ’ όλα όμως, είναι για να φέρνουν στο προσκήνιο μια ανθρώπινη δραστηριότητα που δεν προβάλλεται, την άλλη Ελλάδα που θέλουμε και μπορούμε να έχουμε», λέει ο κ. Ταβερναράκης. «Στις μέρες μας προβολή έχουν κυρίως άνθρωποι του σταρ σίστεμ, των ριάλιτι, των κοινωνικών δικτύων, influencers… Καλό είναι να αναδεικνύεται και το πρότυπο του επιστήμονα που δουλεύει σιωπηλά στο εργαστήριό του για να βρει λύσεις που αύριο μπορεί να μας σώσουν τη ζωή».
Διότι «μια ανακάλυψη η οποία μοιάζει σήμερα άχρηστη, χωρίς ορατή εφαρμογή, ενδέχεται να αποβεί στο μέλλον σωτήρια, όπως η τεχνολογία του mRNA, που χρησιμοποιήθηκε για την ανάπτυξη των εμβολίων κατά της COVID-19. Η τεχνολογία mRNA άρχισε προ δεκαετίας να εφαρμόζεται στην ανάπτυξη εμβολίων κατά μορφών καρκίνου. Σήμερα δίνει τη δυνατότητα, εάν εμφανιστεί ένα νέο παθογόνο, να αναπτυχθεί γρήγορα ένα αποτελεσματικό εμβόλιο».
Οι ανίατες ασθένειες
Στην αιχμή της βιοϊατρικής έρευνας «βρίσκονται οι ανίατες ασθένειες, όπως τα νευροεκφυλιστικά νοσήματα, οι παθολογικές καταστάσεις που σχετίζονται με τη γήρανση, η οποία συνδέεται με ιατρικά και κοινωνικά προβλήματα που θα αντιμετωπίσουμε στο μέλλον», σημειώνει ο κ. Ταβερναράκης. «Αλτσχάιμερ και άλλες μορφές άνοιας και νευροεκφυλιστικών νοσημάτων θα είναι η επόμενη πανδημία. Πρόκειται για χρόνιες νόσους που δεν θεραπεύονται. Παρά τα βήματα που έχουν γίνει, δεν υπάρχει ακόμη αποτελεσματικό φάρμακο ή εμβόλιο».
Τα βραβεία είναι για να φέρνουν στο προσκήνιο μια ανθρώπινη δραστηριότητα που δεν προβάλλεται, την άλλη Ελλάδα που θέλουμε και μπορούμε να έχουμε.
Ομως νέες επαναστατικές τεχνολογίες επιταχύνουν εκθετικά την έρευνα. «Πλέον διαβάζουμε το ανθρώπινο DNA γρήγορα και οικονομικά. Αν η πρώτη ανάγνωση του ανθρώπινου DNA, πριν από 23 χρόνια, κόστισε μισό δισ. δολάρια και πήρε 10 χρόνια για να ολοκληρωθεί, η ίδια ανάλυση γίνεται σήμερα σε μερικές ημέρες και κοστίζει κάτω από τα 500 ευρώ. Στα επόμενα χρόνια, ίσως κάτω από 100 ευρώ. Θα είναι προσιτή σε όλους, όπως μια γενική εξέταση αίματος. Αυτό δίνει τη δυνατότητα για εξατομικευμένες θεραπείες ιατρικής ακριβείας, αλλά και για την πρόβλεψη ακόμη από την εμβρυϊκή ηλικία των ασθενειών από τις οποίες ενδέχεται να νοσήσει ένα άτομο.
Το επαναστατικό είναι ότι μπορούμε, επιπλέον, να τροποποιούμε το DNA. Εχουμε ήδη γενετικά τροποποιημένους ανθρώπους. Το 2018 ένας Κινέζος ερευνητής ανακοίνωσε σε συνέδριο τη γενετική τροποποίηση παιδιών, ώστε να μη νοσήσουν από τον ιό του AIDS – ήταν οι γονείς τους φορείς. Τότε ήταν παράνομο, ο ερευνητής συνελήφθη, μόλις πρόσφατα αποφυλακίστηκε. Η δυνατότητα αυτή άνοιξε τον ασκό του Αιόλου, καθώς θα επιτρέπει στους γονείς να επιλέγουν τα χαρακτηριστικά των παιδιών τους. Πρόκειται για μια τεχνολογία που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για καλό σκοπό, αλλά και να καταστρέψει το ανθρώπινο είδος. Χρειάζεται μεγάλη προσοχή και σοφία. Και όρια».
Σταθμοί στην καριέρα του
Οι δυνατές στιγμές στην ερευνητική πορεία του κ. Ταβερναράκη ήταν πολλές, «γιατί είχα πολύ καλούς δασκάλους και συνεργάτες. Μια τέτοια στιγμή ήταν όταν είδαμε ότι η σύνθεση πρωτεϊνών στα κύτταρα είναι άμεσα συνδεδεμένη με τη γήρανση. Οσο επιταχύνεται ο ρυθμός της τόσο πιο γρήγορα γερνάμε, όσο επιβραδύνεται τόσο ο οργανισμός ζει περισσότερο. Αυτό ήταν μια τεράστια έκπληξη, γιατί αναμέναμε ακριβώς το αντίθετο. Μια άλλη ήταν όταν ανακαλύψαμε τους μηχανισμούς νέκρωσης των κυττάρων, σε φαινόμενα εκφυλισμού του νευρικού συστήματος, όπως η θερμοπληξία ή το εγκεφαλικό επεισόδιο.
Και στις δύο περιπτώσεις είδαμε ότι είναι ίδιοι οι μηχανισμοί νέκρωσης μέρους του εγκεφάλου κι ότι αν παρέμβουμε κάνοντας το κύτταρο να παράγει μεγαλύτερη ποσότητα συγκεκριμένων πρωτεϊνών, τότε μπλοκάρουμε τον κυτταρικό θάνατο. Ανακάλυψη που μπορεί να βρει εφαρμογή στην ανάπτυξη φαρμάκων τα οποία θα λαμβάνονται προληπτικά. Μια τρίτη ήταν όταν ανακαλύψαμε τη δυνατότητα των κυττάρων να αυτοεπιδιορθώνονται, μέσω μηχανισμών όπως η αυτοφαγία, δηλαδή η ανακύκλωση μη λειτουργικών συστατικών, πρωτεϊνών, οργανιδίων του κυττάρου, η οποία το βοηθάει να “αποτοξινώνεται”. Το πρόβλημα είναι ότι όσο γερνάμε οι μηχανισμοί αυτοί εξασθενούν. Με γενετικές ή με φαρμακολογικές παρεμβάσεις σε πειραματόζωα είδαμε ότι μπορούμε να ενισχύσουμε τους μηχανισμούς που διαθέτει το κύτταρο για να επιδιορθώνει τις βλάβες και να ζει περισσότερο».
Ανταγωνιστικοί
Στην Ελλάδα μπορούμε να διενεργούμε έρευνα με αξιώσεις, ανταγωνιστική, εφάμιλλη εκείνης που γίνεται σε μεγάλα πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα της Ευρώπης και των ΗΠΑ, λέει ο κ. Ταβερναράκης. «Ελληνες ερευνητές, που εργάζονται εντός της χώρας, αποσπούν ιδιαίτερα ανταγωνιστικές ευρωπαϊκές χρηματοδοτήσεις και κάνουν εξαιρετικές δουλειές, οι οποίες δημοσιεύονται σε διεθνούς κύρους περιοδικά, το Nature, το Science, το Cell… Μόνο που χρειάζεται να μεγεθύνουμε κι άλλο αυτή τη δραστηριότητα, να δημιουργήσουμε κι άλλες θέσεις ερευνητών, να συγκρατήσουμε τους επιστήμονες στη χώρα, τίποτα δεν εμποδίζει την Ελλάδα να γίνει πρωταγωνιστής στο πεδίο της έρευνας». Και να συνεισφέρει ακόμη πιο δραστικά στην ελληνική οικονομία, «μέσω των ερευνητικών ιδρυμάτων, των πανεπιστημίων, των εταιρειών spin-off. Αλλά της ίδιας της ερευνητικής διαδικασίας. Οι ερευνητές του ΙΤΕ, για κάθε ευρώ που λαμβάνουν από την πολιτεία φέρνουν 6 με 8 ευρώ από το εξωτερικό», εξηγεί ο κ. Ταβερναράκης.
«Η έρευνα είναι η πρωταρχική μου δραστηριότητα, δεν εγκατέλειψα ποτέ το εργαστήριο». Τον συγκινεί η διαδικασία της ανακάλυψης του κόσμου, των νόμων της φύσης, νέων φαινομένων, όταν ανακαλύπτεις κάτι ολότελα διαφορετικό από εκείνο που περίμενες». Στο μεταξύ διδάσκει. «Η διδασκαλία επηρεάζει καριέρες και ζωές νέων ανθρώπων, είναι για μένα σημαντική συνεισφορά και το αντίδωρο στην ωφέλεια που είχα από τους δικούς μου δασκάλους». Παράλληλα, υπηρετεί σε θέσεις ευθύνης «για να διευκολύνω όχι πλέον τη δική μου έρευνα, αλλά τις προσπάθειες άλλων ανθρώπων. Είναι απαραίτητη η συνεργασία, η αλληλοενθάρρυνση, η έρευνα είναι μια βαθιά συνεργατική και παγκοσμιοποιημένη δραστηριότητα. Δεν γνωρίζει σύνορα και εμπόδια».
