Συμβαίνει συχνά σε σούπερ μάρκετ, εστιατόρια, έξω στον δρόμο. «Με εμένα θα μιλήσουν στα ελληνικά και όταν γυρίσουν στην κόρη μου θα της μιλήσουν στα αγγλικά», λέει η Μαριάννα Γιαννουλάκη, θαλάσσια βιολόγος, που ζει με τον άνδρα της και την 9χρονη κόρη τους στην Κρήτη.
«Δεν ξέρεις τι να κάνεις, να γελάσεις ή να εκνευριστείς. Οσο για το παιδί, καμιά φορά δεν απαντάει τίποτα ή απαντάει κι εκείνη στα αγγλικά γιατί ξαφνιάζεται». Γιατί μπορεί να γεννήθηκε στην Αιθιοπία, αλλά ζει όλη της τη ζωή στην Ελλάδα, και η μόνη γλώσσα που μιλάει καλά, διαβάζει και αναπνέει είναι η ελληνική.
Η Μαριάννα το ξέρει, δεν γίνεται από κακία, γίνεται από κεκτημένη ταχύτητα. «Λόγω του στερεοτύπου ότι δεν μπορεί ένας Ελληνας να είναι μαύρος». Αντίστοιχα και η Ελενα έχει δείξει μεγάλη υπομονή στη συνήθεια γνωστών και αγνώστων να αγγίζουν τα μαλλιά της κόρης της, επίσης μαύρου κοριτσιού (ο πρώην άνδρας της ήταν από την Αφρική). «Στο μετρό, στο σούπερ μάρκετ, παντού. Θεωρούν δικαίωμά τους να της πιάνουν τα μαλλιά. Το κάνουν με καλή διάθεση, αλλά το παιδί έχει νιώσει την ανάγκη να βάλει τα όριά του. Μετά από αυτή την εμπειρία δεν έχω ξαναπιάσει ποτέ το κεφάλι παιδιού». Αθώες, ενστικτώδεις κινήσεις που όμως έχουν το ίδιο αποτέλεσμα. Να υψώνουν έναν τοίχο μπροστά στο παιδί που το διαχωρίζει από τους υπολοίπους, που το χαρακτηρίζει «ξένο».
Πώς σπάμε τα στερεότυπα; Ενας ασφαλής τρόπος είναι τα βιβλία. Στο σύγχρονο ελληνικό βιβλίο, όμως, η εικόνα, ο ρόλος και ο λόγος του μαύρου παιδιού λείπουν. Σε έρευνα που έκανε η Μαριάννα Γιαννουλάκη, προφανώς από προσωπικό ενδιαφέρον, διαπίστωσε ότι τα παιδικά βιβλία με αντιπροσώπευση σωμάτων, μαλλιών, χρώματος δέρματος και χαρακτηριστικών είναι στην πλειονότητά τους μεταφρασμένοι τίτλοι. Αντίθετα, από τα περίπου 2.000 παιδικά βιβλία Ελλήνων συγγραφέων που εκδόθηκαν την τελευταία δεκαετία, το ποσοστό αντιπροσώπευσης μαύρων χαρακτήρων ήταν μικρότερο του 1% (διαβάστε όλη την πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα στο σάιτ kokkinialepou.gr).
Οπως εξηγεί η ίδια, στα ελληνικά βιβλία μαύρους πρωταγωνιστές βρίσκεις σχεδόν αποκλειστικά σε τίτλους που πραγματεύονται το μεταναστευτικό και το προσφυγικό, ενώ πολύ συχνά ο ήρωας μιλάει σπαστά ελληνικά. «Αναπαράγεται έτσι ένα στερεότυπο που, αν και αλήθεια, είναι μόνο μέρος της αλήθειας. Τα βιβλία για το προσφυγικό ναι, είναι σημαντικά. Κάνουν ορατό το θέμα, αυξάνουν την ενσυναίσθηση των παιδιών. Oμως είναι γραμμένα κυρίως για τον δάσκαλο ή τον γονιό, να τα χρησιμοποιήσει σαν εργαλείο».
Ολοκληρωτική απουσία
Υπάρχει όμως και η εικόνα των σύγχρονων Αφροελλήνων που γεννήθηκαν και μεγάλωσαν εδώ, παιδιών δεύτερης γενιάς μεταναστών, παιδιών από διακρατικές υιοθεσίες ή από μεικτούς γάμους, η οποία απουσιάζει σχεδόν ολοκληρωτικά. Μήπως τελικά –αναρωτιέται– αυτός είναι ένας λόγος που διαιωνίζεται το στερεότυπο; Οπως γράφει στην έρευνά της: «Αν τα βιβλία που βρίσκουν τα παιδιά σε βιβλιοπωλεία και σχολικές βιβλιοθήκες τοποθετούν το μαύρο παιδί μόνον ως πρόσφυγα ή μετανάστη, που έχει περίεργο όνομα και μιλάει σπαστά ελληνικά, καθίσταται σχεδόν αυτονόητο ότι τα Ελληνόπουλα σε κάθε μαύρο παιδί που συναντούν σε μια σχολική αίθουσα, στον δρόμο ή σε ένα καφέ θα βλέπουν έναν δυνάμει ξένο, έναν μετανάστη ή ακόμη και έναν πρόσφυγα. Και είναι λογικό να προβληματίζονται αν θα πρέπει να του μιλήσουν ελληνικά ή αγγλικά».
Αν και τα παιδιά, στις μικρές ηλικίες, συνήθως δεν προσέχουν το διαφορετικό χρώμα δέρματος και αν ρωτήσουν θα το κάνουν με αθωότητα: «Γιατί δεν μοιάζεις με τη μαμά σου;» ή «γιατί είναι το χρώμα σου σκούρο»; Ηταν στο προνήπιο όταν ένα παιδάκι ρώτησε πρώτη φορά την κόρη της Μαριάννας για το δέρμα της. Εκείνη με ενθουσιασμό του απάντησε όσα είχαν συζητήσει ήδη στο σπίτι. «Θέλαμε να προλάβουμε την έκπληξη των παιδιών, οπότε της είχαμε εξηγήσει ότι γεννήθηκε στην Αιθιοπία και το δέρμα της έχει μελανίνη για να την προστατεύει από τον ήλιο. Οπότε η αντίδραση στον συμμαθητή ήταν ενθουσιώδης, ένιωθε πάντα πολύ καλά που είχε γεννηθεί στην Αιθιοπία». Ούτε η κόρη της Ελενας είχε καταλάβει τη διαφορά στο χρώμα του δέρματος. «Κάποιος σε μια παραλία της φώναξε μια φορά “άντε ρε πιθήκι” και ήρθε να με ρωτήσει γιατί την είπε έτσι. Από τέτοια άλλο τίποτα…».
Τα παιδιά πάντως δεν ρωτούν «από πού είσαι», μόνον οι μεγάλοι. «Μια φίλη είχε ρωτήσει ένα άλλο παιδάκι στην παιδική χαρά από πού είναι και εκείνο είχε μαζευτεί», λέει η Μαριάννα. «Ηταν λογικό, με την ερώτησή της το έκανε να αισθανθεί ότι είναι διαφορετικό, ότι δεν είναι από εδώ». Το μαύρο παιδί λείπει ασφαλώς και από τα σχολικά εγχειρίδια. «Δεν είναι θέμα πολιτικής ορθότητας Τα βιβλία πρέπει να αντικατοπτρίζουν το περιβάλλον στο οποίο υφίστανται. Είναι θέμα σεβασμού στον άλλον. Πώς αλλιώς θα ανατρέψεις να μην κοιτάζουν το παιδί σαν να είναι εξωγήινος; Να μη γυρίσει κάποιος στο σχολείο να πει “για πες μου εσύ, μαυρούλα”; Είναι θέμα συμπερίληψης», λέει η κ. Γιαννουλάκη. «Υπάρχει βελτίωση στον τομέα της εικονογράφησης, αλλά δεν αρκεί η εικονογράφηση. Για να αλλάξουν τα ελληνικά βιβλία θέλει συνέργεια συγγραφέα, εικονογράφου, εκδότη».
