Η εξωδικαστική διεκδίκησή τους κράτησε σχεδόν έξι χρόνια. Δύο μαρμάρινα αγγεία, μία ταφική λήκυθος και μία λουτροφόρος του 4ου αιώνα π.Χ. είχαν ακολουθήσει περιπετειώδη πορεία στα χέρια μεσαζόντων, εμπόρων και συλλεκτών έργων τέχνης, αλλά και των ελβετικών αρχών, προτού καταλήξουν στην κατοχή ενός μυστηριώδους αγοραστή που επιχείρησε να τα μεταπωλήσει στο Λονδίνο στο υπερδιπλάσιο της αξίας τους. Παρά τις απόπειρες να κρυφτούν τα πραγματικά τους ίχνη, οι δύο αρχαιότητες επαναπατρίστηκαν στην Ελλάδα. Ηταν μια νίκη που επιτεύχθηκε έπειτα από εντατικές διαπραγματεύσεις, χωρίς να χρειαστεί αμετάκλητη δικαστική απόφαση.
Η ιστορία ξεκινάει με μία έφοδο. Στις αρχές του 2002 αστυνομικοί εισέβαλαν στην γκαλερί και στην αποθήκη του διαβόητου εμπόρου έργων τέχνης Τζιανφράνκο Μπεκίνα στη Βασιλεία της Ελβετίας. Κατάσχεσαν και φωτογράφισαν τουλάχιστον 5.800 αρχαιότητες. Στα χρόνια που ακολούθησαν τα περισσότερα αντικείμενα επαναπατρίστηκαν στην Ιταλία. Από τη διαδικασία της επιστροφής εξαιρέθηκαν 19 τα οποία δόθηκαν πίσω στους Ελβετούς, επειδή δεν ήταν ιταλικής προέλευσης. Ανάμεσά τους βρίσκονταν και τα δύο επίμαχα αγγεία. Σύμφωνα με ανακοίνωση του ελληνικού υπουργείου Πολιτισμού, τα αγγεία μετά την κατάσχεσή τους είχαν ταυτιστεί από Ελληνες πραγματογνώμονες ως ελληνικής προέλευσης και είχαν ενημερωθεί σχετικά οι ιταλικές αρχές.
Λόγω χρεών της συζύγου του Μπεκίνα οι ελβετικές αρχές κατάσχεσαν εκ νέου τα αγγεία και το Καντόνι της Βασιλείας ανέθεσε την πώλησή τους στον έμπορο Ζαν-Ντέιβιντ Καν. Στις 13 Φεβρουαρίου 2017 πωλήθηκαν προς 100.000 ευρώ σε Ελβετό υπήκοο, γνωστό με τα αρχικά Μ.H. Σύμφωνα με πληροφορίες της «Κ», λίγους μήνες αργότερα εκείνος προσπάθησε να τα μεταπωλήσει στο Λονδίνο, ξανά με τη συνδρομή του Καν, προς 250.000 ευρώ. Η απόπειρά του, όμως, δεν πέρασε απαρατήρητη.
Στις αρχές Οκτωβρίου του 2017 δύο πρώην φοιτητές του ερευνητή παράνομων αρχαιοτήτων και διεθνών κυκλωμάτων αρχαιοκαπηλίας Χρήστου Τσιρογιάννη επισκέφθηκαν τη διεθνή έκθεση τέχνης Frieze Masters στο Λονδίνο. Φωτογράφισαν τα εκθέματα και έστειλαν τις εικόνες στον Ελληνα ειδικό σε περίπτωση που εκείνος διαπίστωνε κάτι ύποπτο. Ανάμεσά τους βρίσκονταν στο περίπτερο του Καν και τα δύο αττικά αγγεία. «Θυμάμαι ότι είχα βγάλει περισσότερες από 50 φωτογραφίες διαφόρων αρχαιοτήτων. Κάποια εκθέματα δεν ανέφεραν ιστορικό συλλογής, άλλα είχαν ελάχιστες πληροφορίες», λέει στην «Κ» η Αντζελίνα Γιοβάνη, που είχε στείλει τότε φωτογραφίες στον Ελληνα ερευνητή.
Ο δρ. Τσιρογιάννης, επικεφαλής της ομάδας έρευνας παράνομων αρχαιοτήτων στην έδρα της UNESCO στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, της ζήτησε περισσότερες φωτογραφίες των αγγείων και από άλλες πλευρές τους. Διαπίστωσε ότι οι δύο αρχαιότητες εικονίζονταν και στο κατασχεμένο φωτογραφικό αρχείο του Μπεκίνα, το οποίο χρησιμεύει μέχρι και σήμερα στην ταύτιση αντικειμένων που αποτελούν πιθανά προϊόντα λαθρανασκαφής. Διακρίνονταν σε φωτογραφίες πολαρόιντ και σε ασπρόμαυρες φωτοτυπίες όπου υπήρχαν σημειώσεις με κόκκινο μαρκαδόρο. Η ταύτισή τους ήταν διπλή, καθώς υπήρχαν και εικόνες τους από την έφοδο των αστυνομικών αρχών το 2002 στην αποθήκη.
Προσπάθεια διεκδίκησης
«Η δεύτερη ομάδα φωτογραφιών αποδείκνυε ότι τα αντικείμενα δεν είχαν πουληθεί τότε, ήταν ακόμη εκεί όταν έγινε η έρευνα των ελβετικών αρχών», λέει στην «Κ» ο δρ. Τσιρογιάννης. Ενημέρωσε το 2017 την Ιντερπόλ για το εύρημά του και έπειτα ξεκίνησε η προσπάθεια διεκδίκησής τους από το ελληνικό Δημόσιο. Ωστόσο επισημαίνει ότι ο ρόλος του και η συμβολή του δεν αναφέρθηκαν από το υπουργείο Πολιτισμού, όπως και σε αντίστοιχη πρόσφατη υπόθεση με το μουσείο Κάρλος στην Ατλάντα.
Είχαν εντοπιστεί το 2002 στην αποθήκη του διαβόητου εμπόρου έργων τέχνης Τζιανφράνκο Μπεκίνα, ενώ το 2017 Ελβετός αγοραστής επιχείρησε να τα μεταπωλήσει.
Αρχαιολόγος της Διεύθυνσης Τεκμηρίωσης και Προστασίας Πολιτιστικών Αγαθών του υπουργείου Πολιτισμού μετέβη στην Ελβετία για αυτοψία των δύο αγγείων και επεσήμανε στην πραγματογνωμοσύνη του την «πέραν πάσης αμφιβολίας ελληνική προέλευσή τους». Ο δικηγόρος Αθηνών – Ζυρίχης Ηλίας Μπίσιας, ο οποίος έχει εκπροσωπήσει επιτυχώς στο παρελθόν το ελληνικό Δημόσιο σε αντίστοιχες υποθέσεις, χειρίστηκε το ζήτημα της διεκδίκησής τους. Η «Κ» είχε αναδείξει το παρασκήνιο των διαπραγματεύσεων ήδη από τον Μάρτιο του 2019.
Ο Καν δεν ήταν άγνωστος στις ελληνικές αρχές. Το 2007 επιστράφηκε στη χώρα μας ένα ακέφαλο άγαλμα του Απόλλωνος Λυκείου, γλυπτό του 1ου αιώνα μ.Χ., το οποίο είχε κλαπεί το 1991 από την αρχαιολογική συλλογή της Γόρτυνας στην Κρήτη. Ο Καν είχε αποπειραθεί να το δημοπρατήσει. Ενα χρόνο αργότερα επαναπατρίστηκε και μία αττική λήκυθος του 4ου αιώνα π.Χ. την οποία είχε προσπαθήσει να πουλήσει ο Καν στο Μάαστριχτ της Ολλανδίας. Η λήκυθος ομοιάζει με αυτή που επέστρεψε πρόσφατα στην Ελλάδα. Θεωρείται ότι αυτό το στοιχείο θα ήταν αρκετό για να κινήσει υποψίες στις ελβετικές αρχές ώστε να μην επιχειρήσουν την εκποίησή του.
Από τις αρχές του 2018 έως και πρόσφατα εκδόθηκαν από την Εισαγγελία Πρωτοδικών Αθηνών έξι αιτήματα δικαστικής συνδρομής προς τις ελβετικές αρχές για τον επαναπατρισμό της ληκύθου και της λουτροφόρου και την κλήτευση των εμπλεκόμενων προσώπων. Η υπόθεση πέρασε από τα χέρια πέντε εισαγγελέων στη χώρα μας.
Ο Καν σε ανακοίνωσή του προ ετών υποστήριξε ότι επιχείρησε να ελέγξει εάν τα αγγεία είχαν δηλωθεί στην ιδιωτική βάση δεδομένων για κλεμμένα έργα τέχνης, Art Loss Register, χωρίς να τα εντοπίσει εκεί. Οσο για τον Μ.Η., τον άνθρωπο που τα αγόρασε από το Καντόνι της Βασιλείας, ουδείς γνωρίζει εάν είναι όντως συλλέκτης, ή αχυράνθρωπος το όνομα του οποίου απλώς εμφανίζεται στις συναλλαγές.
«Ηχηρό μήνυμα»
Τα δύο αγγεία επαναπατρίστηκαν στην Ελλάδα στις 27 Ιουνίου. Ο κ. Μπίσιας κάνει λόγο για δικαίωση πολυετών προσπαθειών. «Η επιστροφή τους στην αττική γη στέλνει ηχηρό μήνυμα προς πάσα κατεύθυνση, ότι η Ελλάδα διαθέτει δυνάμεις και σθεναρή βούληση για να αντιμετωπίσει την παράνομη διακίνηση των αρχαιοτήτων της και να εμποδίσει τον παράνομο πλουτισμό όλων εκείνων που εμπορεύονται μνημεία της στο εξωτερικό. Η πάταξη της διασυνοριακής αρχαιοκαπηλίας, η οποία μαστίζει την εθνική μας κληρονομιά, αποτελεί εθνικό στόχο», λέει στην «Κ». «Ο επαναπατρισμός ελληνικών αρχαιοτήτων, που έχουν παράνομα εξαχθεί στο εξωτερικό, αποτελεί ζήτημα εθνικής σημασίας και υψηλής πολιτικής προτεραιότητας», ανέφερε σε ανακοίνωσή της η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη.
Ο Ελβετός έμπορος έργων τέχνης, ο αγοραστής και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας Είσπραξης και Κατασχέσεων του Καντονιού της Βασιλείας κατέβαλαν και χρηματική αποζημίωση στο ελληνικό Δημόσιο για ηθική βλάβη, προσδοκώντας πιθανότατα πιο ευνοϊκή ποινική μεταχείριση. Η υπόθεση παραμένει στο στάδιο της προκαταρκτικής εξέτασης στην Ελλάδα.
Ο πολύτιμος «οδηγός» Αρχών και ερευνητών
Του Νικόλα Ζώη
Λέγεται ότι κατά καιρούς χρησιμοποιούσε ψευδώνυμα, όπως της αδελφής του, Αννα Σπινέλο. Οτι είχε πουλήσει αρχαιότητες σε μεγάλα μουσεία, σαν το Ασμόλεαν, το Λούβρο ή το Μουσείο Τζ. Π. Γκετί, καθώς και ότι αντικείμενα που βρίσκονταν στην κατοχή του βγήκαν σε πλειστηριασμό από μεγάλους οίκους δημοπρασιών. Ξεκίνησε, πάντως, τη δράση του τη δεκαετία του 1970 από ένα παλαιοπωλείο στη Βασιλεία της Ελβετίας και θα χρειαζόταν να περάσουν αρκετές δεκαετίες έως ότου η εμπλοκή του σε ένα τεράστιο διεθνές κύκλωμα παράνομης διακίνησης αρχαιοτήτων να αποδειχθεί και να προκαλέσει, το 2002, μια έφοδο των Ιταλών καραμπινιέρων στο «αρχηγείο» του.
Ολα τούτα, όμως, είναι λίγο-πολύ γνωστά για τον Σικελό έμπορο τέχνης Τζιανφράνκο Μπεκίνα, ο οποίος στο παρελθόν έχει καταδικαστεί για αρχαιοκαπηλική δράση και έχει απασχολήσει ποινικά τις ιταλικές και τις ελληνικές αρχές για υποθέσεις που έφτασαν μέχρι και τον Αρειο Πάγο. Αυτό που συνεχίζει να εξετάζεται –και πολύ συχνά να επιβεβαιώνεται– από αρμόδιες Αρχές και ερευνητές, είναι το ακριβές εύρος των δραστηριοτήτων του όλα αυτά τα χρόνια. Πολύτιμος αρωγός σε υποθέσεις διεκδικήσεων και επαναπατρισμών είναι το κατασχεθέν φωτογραφικό αρχείο του, το οποίο, όπως ανέφερε η ανακοίνωση του υπουργείου Πολιτισμού το 2022 για την επιστροφή της επιτύμβιας στήλης του Επικράτη, βρίσκεται στην κατοχή των υπηρεσιών του από το 2006.
Το κατασχεθέν φωτογραφικό αρχείο του Μπεκίνα βρίσκεται στην κατοχή των υπηρεσιών του ΥΠΠΟ από το 2006.
Αυτή τη φορά, το όνομά του εμφανίστηκε στην ανακοίνωση του ΥΠΠΟ για τον επαναπατρισμό των δύο μαρμάρινων αττικών επιτύμβιων αγγείων του 4ου π.Χ. αιώνα, τα οποία επέστρεψαν στην Αθήνα μετά την ευτυχή έκβαση της πολύχρονης διεκδίκησής τους από το ελληνικό Δημόσιο. Οπως συμβαίνει συνήθως σε τέτοιες περιπτώσεις, τα δύο αγγεία –μια λήκυθος ύψους 60 εκ. και μια λουτροφόρος ύψους 54 εκ.– αναμένεται να φυλαχτούν προσωρινά στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, προτού πάρουν τον δρόμο για τον τελικό τους προορισμό: το Αρχαιολογικό Μουσείο Κεραμεικού.
Προϊόντα αττικών εργαστηρίων (όπως όλες οι μαρμάρινες λήκυθοι και λουτροφόροι που εμφανίζονταν ως επιτύμβια «σήματα» στα αττικά νεκροταφεία από τον ύστερο 5ο π.Χ. αιώνα και καθ’ όλη τη διάρκεια του 4ου), τα δύο αγγεία έχουν βέβαια την επιστημονική αξία τους, η οποία θα εκτιμηθεί από τους ειδικούς. Η λουτροφόρος είναι διακοσμημένη με τυπικά φυτικά μοτίβα, ενώ η λήκυθος ειδικά φέρει παράσταση με τον νεκρό, τη σύζυγό του και έναν γενειοφόρο πολεμιστή, καθώς και επιγραφή με τα ονόματά τους.
Δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς «εκτίμησαν» εδώ ο Μπεκίνα και οι συνεργάτες του. Στις πολαρόιντ, πάντως, που χρησιμοποιούσαν, είχαν σημειώσει με κόκκινο μαρκαδόρο τις λεπτομέρειες της ληκύθου («Κ», 18.3.2019), προκειμένου η σπανιότητά της να τονιστεί.
