Στο μνημείο της Σαρακήνας, τα τζιτζίκια σκεπάζουν σχεδόν εξ ολοκλήρου τις κουβέντες που λέγονται πνιχτά εξαιτίας της συγκίνησης. Oμως, μέσα στο μικρό μαυσωλείο δημιουργείται αντήχηση. Η φωνή του 86χρονου ομότιμου καθηγητή Φυσικής του Πανεπιστημίου του Μαϊάμι, Γιώργου Αλεξανδράκη, ακούγεται τότε στεντόρεια. Ενδεχομένως και να μην οφείλεται στην αντήχηση, αλλά στο πάθος που συνοδεύει την περιγραφή μιας δύσκολης ταυτοποίησης νεκρών, εκτελεσμένων από τους Ναζί στις 2 Ιουνίου του 1941, που, έστω λίγο, αποκατέστησε τη φυσική τάξη των πραγμάτων και άφησε στον Γιώργο Αλεξανδράκη και τους συγχωριανούς του, κάτι πιο απτό από τη μνήμη. Ας ήταν μονάχα και οστά.
Οκτώ και πλέον δεκαετίες μετά, οι νεκροί του Αδελε παρέμεναν χωρίς ταυτότητα, ώσπου οι σύγχρονες επιστημονικές μέθοδοι να καταφέρουν να τους δώσουν πίσω το όνομά τους.
Μέσα σε μια γυάλινη προθήκη, 18 κρανία σημαίνονται πια με ονοματεπώνυμα και ηλικίες. Ανήκουν στους 18 άντρες του χωριού Aδελε του Ρεθύμνου, 16 έως 67 ετών, που στις αρχές του καλοκαιριού του ’41 διατάχθηκαν από τους Ναζί να σκάψουν έναν λάκκο, εκτελέστηκαν και θάφτηκαν ομαδικά εκεί. Είχαν προηγηθεί τα γεγονότα της Μάχης της Κρήτης και ο γερμανικός στρατός διψούσε για αντίποινα. Οκτώ και πλέον δεκαετίες μετά, οι νεκροί του Αδελε παρέμεναν χωρίς ταυτότητα, ώσπου οι σύγχρονες επιστημονικές μέθοδοι να καταφέρουν να τους δώσουν πίσω το όνομά τους.
Μαρτυρίες για έναν ομαδικό τάφο
«Την ημέρα που έπεσαν οι αλεξιπτωτιστές στον Αδελιανό κάμπο οι μάχες ήταν σκληρές. Οπως γνωρίζουμε, δεν υπήρχε στρατός τότε εδώ, διότι το 5ο Σύνταγμα είχε μεταφερθεί στην Αλβανία και ήδη υποχωρούσε. Που σημαίνει ότι οι κάτοικοι έπρεπε να αντιμετωπίσουν τον εχθρό μόνοι τους, με όσα μέσα μπορούσαν: ξύλα, κυνηγετικά όπλα, τσεκούρια. Οι Ναζί έπαθαν μεγάλη ζημιά». Ο συνταξιούχος μαθηματικός, Γιάννης Κονταξάκης που αφηγείται στην «Κ» τα γεγονότα που προηγήθηκαν της εκτέλεσης, βρίσκει στο ηρώο της Σαρακήνας να αναγράφονται τρεις ακόμα Κονταξάκηδες: τον παππού του και δύο συγγενείς. «Σε όλα τα χωριά γίνανε εκτελέσεις. Στο Αδελε, απ’ ό,τι μου έχει πει η γιαγιά μου, μάζεψαν όσους βρήκαν στις αυλές και στον δρόμο».
Μαζί με τους τρεις συγγενείς του Γιάννη Κονταξάκη βρίσκονται ο πατέρας και ο παππούς του Γιώργου Αλεξανδράκη, ο οποίος τότε ήταν δύομισι ετών. Η μητέρα του σε μια ύστατη προσπάθεια να συγκινήσει τον κατοχικό στρατό έβαλε για λίγο το μικρό παιδί στα χέρια του άντρα της. Μάταια. Στο ύψος του παλιού φούρνου του χωριού ο Γιώργος Αλεξανδράκης είδε τον πατέρα του για τελευταία φορά, αλλά ήταν πολύ μικρός για να το θυμάται.
«Σε όλα τα χωριά γίνανε εκτελέσεις. Στο Αδελε, απ’ ό,τι μου έχει πει η γιαγιά μου, μάζεψαν όσους βρήκαν στις αυλές και στον δρόμο».
Πιστεύοντας ότι τους πάνε σε αγγαρείες και καταναγκαστική εργασία, όσοι έμειναν πίσω συνέχισαν να ψάχνουν τους δικούς τους για μέρες. «Οι γυναίκες, οι μητέρες δεν καταλάβανε. Ακουσαν τους πυροβολισμούς αλλά είπαν “βολή θα κάνουνε”. Πηγαίνανε στα διάφορα μέρη που κάνανε έργα, τους βράζανε αυγά, έπαιρναν μαζί κάλτσες και πηγαίνανε να δούνε μήπως εργάζονταν εκεί πέρα οι άνθρωποί τους. Τελικά μαθεύτηκε ότι εδώ είναι», λέει ο Γιώργος Αλεξανδράκης καθισμένος στο μαντράκι του μνημείου της Σαρακήνας, μιας κοντινής περιοχής στο χωριό, που έκρυβε τους νεκρούς για τουλάχιστον μία εβδομάδα μέχρι οι δικοί τους να τους ανακαλύψουν. «Φανταστείτε τον θρήνο», λέει και σιωπά.
Ενώνοντας τα κομμάτια της Ιστορίας
«Οταν φύγαν οι Γερμανοί, οι μητέρες, οι αδελφές, οι σύζυγοι των θυμάτων, σκάψαν τον λάκκο εδώ, βγάλαν σιγά σιγά τα οστά. Τα πλύνανε, τα καθαρίσανε και είχαν την πρόνοια να διατηρήσουν τα κρανία όσο μπορούν σε καλύτερη κατάσταση», εξηγεί ο κ. Αλεξανδράκης. «Προσπαθούσαν να δούνε από ένα δόντι που λείπει αν είναι του ανδρός της μιας, του αδερφού της άλλης», συμπληρώνει περιγράφοντας μια πρώτη διαδικασία συνένωσης των οστών βάσει των εξωτερικών γνωρισμάτων που είχαν οι άνθρωποι όταν ζούσαν, όπως μια χαρακτηριστική οδοντοστοιχία.
«Οταν φύγαν οι Γερμανοί, οι μητέρες, οι αδελφές, οι σύζυγοι των θυμάτων, σκάψαν τον λάκκο εδώ, βγάλαν σιγά σιγά τα οστά. Τα πλύνανε, τα καθαρίσανε και είχαν την πρόνοια να διατηρήσουν τα κρανία όσο μπορούνε σε καλύτερη κατάσταση».
Οπως ήταν φυσικό, υπήρχαν πολλά λάθη στην τοποθέτηση των μερών των κρανίων, με αποτέλεσμα οι ερευνητές του Εργαστηρίου Αρχαίου DNA του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Ερευνας στην Κρήτη, που ανέλαβαν το δύσκολο έργο της ταυτοποίησης, να πρέπει να τα ανασυστήσουν από την αρχή. «Τα κρανία ήταν ένα συνονθύλευμα. Τα υπόλοιπα σκελετικά στοιχεία τα είχαν αφήσει σε έναν χώρο όλα μαζί. Οι ντόπιοι έκαναν τη συνένωση, βέβαια, χωρίς ανθρωπολογικές γνώσεις.», διευκρινίζει ο Νίκος Πουλακάκης, επιστημονικός υπεύθυνος του Εργαστηρίου και καθηγητής στο Τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. «Για παράδειγμα, σε μια περίπτωση όταν καταφέραμε και διαβάσαμε το DNA από μια κάτω σιαγόνα, είδαμε ότι αυτό δεν ταίριαζε με το DNA που είχαμε πάρει από το δόντι της άνω σιαγόνας. Οπότε βρήκαμε το σωστό κρανίο και τα τοποθετήσαμε σωστά».
«Οι θηριωδίες των Ναζί φαίνονται πάνω σε αυτά τα κρανία μιας και υπάρχουν τα τρίμματα από τις σφαίρες που πέρασαν. Φαίνεται να έχουν χτυπήματα και μετά τον θάνατο».
Η μελέτη των οστών των 18 εκτελεσθέντων του Aδελε αποκάλυψε και πώς έζησαν εκείνες τις τελευταίες στιγμές τους. «Οι θηριωδίες των Ναζί φαίνονται πάνω σε αυτά τα κρανία μιας και υπάρχουν τα τρίμματα από τις σφαίρες που πέρασαν. Φαίνεται να έχουν χτυπήματα και μετά τον θάνατο», λέει ο ερευνητής.
Οι ζωντανοί δίνουν αίμα για τους νεκρούς τους
Η ταυτοποίηση δεν ήταν καθόλου εύκολη υπόθεση, εξηγεί ο Νίκος Πουλακάκης. «Οι άνθρωποι είχαν πεθάνει πριν από 83 χρόνια και η φύση κάνει τις δικές της διεργασίες και καταστρέφει όλα τα οργανικά υλικά που υπάρχουν μέσα σε ένα σώμα. Το DNA που υπάρχει μέσα είναι κατεστραμμένο, άρα είδαμε ότι θα πρέπει να εφαρμόσουμε ειδικές τεχνικές, τεχνικές αρχαίου DNA, σε πλήρως αποστειρωμένες συνθήκες, σε ένα εργαστήριο υπερκάθαρο, για να μπορέσουμε να διαβάσουμε το γονιδίωμα», λέει ο ίδιος και προσθέτει: «Στη συνέχεια, διαβάσαμε ένα μέρος του γονιδιώματος του κρανίου και ένα μέρος του γονιδιώματος των συγγενών και με διάφορα εργαλεία βιοπληροφορικής καταφέραμε και βγάλαμε τον βαθμό συγγένειας. Μπορούσε να μας δείξει αν είναι πρώτου, δευτέρου, ή τρίτου βαθμού».
Η διαδικασία ήταν απαιτητική, καθώς τα 18 θύματα ήταν και μεταξύ τους συγγενείς. Eτσι απαιτούνταν πολύ μεγάλο βάθος ανάλυσης για να επιτευχθεί η πλήρης ταυτοποίηση. Το πρώτο βήμα ήταν να δώσουν αίμα για να γίνει η ανάλυση DNA, οι απόγονοι των νεκρών. «Oταν χρειάστηκε να βρούμε τους αιμοδότες, έτρεξαν όλοι με μεγάλη προθυμία να το κάνουν. Η προσφορά ήταν μεγαλύτερη από τη ζήτηση», λέει ο Γιάννης Κονταξάκης, ο οποίος ανέλαβε να τηρήσει το αρχείο των αιμοδοτών, μαζί με τα οικογενειακά δέντρα όλων των εκτελεσθέντων. «Oταν πηγαίνεις να ταυτοποιήσεις τον συγγενή σου, τον παππού σου, είναι μια ιδιαίτερη στιγμή και εμείς έτσι τη ζήσαμε», λέει.
Απόδοση τιμών στους νεκρούς και μια σημαντική δημοσίευση
Ο συνταξιούχος μαθηματικός Γιάννης Κονταξάκης επιδεικνύει μια εκτυπωμένη σελίδα με τα περιεχόμενα της δημοσίευσης σε έγκριτο επιστημονικό περιοδικό της ταυτοποίησης των 18 νεκρών του Aδελε με τη χρήση τεχνικών αρχαίου DNA, που πέτυχαν το Εργαστήριο αρχαίου DNA και οι ερευνητές Ψόνης, Βάσσου, Ναυπλιώτη, Ταμπακάκη, Παυλίδης, Σταματάκης μαζί με τον Νίκο Πουλακάκη. Ο κ. Κονταξάκης έχει κορνιζάρει τη δημοσίευση, το αντικείμενο της οποίας είναι πρωτοποριακό για την Ελλάδα και, σύμφωνα με τα μέλη του εργαστηρίου, ήδη έχει εγείρει το ενδιαφέρον και άλλων μαρτυρικών τόπων που αναζητούν δικαίωση για τους νεκρούς τους.
Η ανακοίνωση της ταυτοποίησης και των ονομάτων των πεσόντων από τους Ναζί έγινε σε μια συγκινητική τελετή στον χώρο του μνημείου της Σαρακήνας, που περιβάλλεται από 18 κυπαρίσσια.
Ο ομότιμος καθηγητής Φυσικής, Γιώργος Αλεξανδράκης, αναγνωρισμένος στις ΗΠΑ και από τους θεμελιωτές του τμήματος Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης, χρηματοδότησε ο ίδιος την έρευνα ταυτοποίησης που ανέλαβε το Εργαστηρίο αρχαίου DNA. Hταν μια ιστορία που τον απασχολούσε χρόνια. Για αυτό και ο Νίκος Πουλακάκης έστειλε πρώτα σε εκείνον τη φωτογραφία του κρανίου του πατέρα του. «Απέφυγα να τη δω», λέει ο Γιώργος Αλεξανδράκης. «Γιατί δεν είχα φωτογραφίες για τους άλλους. Και είπα θα περιμένω».
«Eνιωσα δέος βλέποντας όλους αυτούς τους συγγενείς και κυρίως τον κύριο Αλεξανδράκη ο οποίος προκάλεσε όλη αυτή την ιστορία, να έρχεται να με αγκαλιάζει και να μου λέει “σ’ ευχαριστώ πολύ, γιατί τώρα ξέρω ποιος είναι ο πατέρας μου και ο παππούς μου”», λέει και ο Νίκος Πουλακάκης για τη στιγμή της εκφώνησης των ονομάτων των πεσόντων, στην εκδήλωση που έλαβε χώρα αρχές του φετινού καλοκαιριού.
Ο Γιώργος Αλεξανδράκης περίμενε 83 χρόνια. Πέρα από την προσωπική απώλεια του πατέρα, ήταν και η ηθική διαφωνία που του προκαλούσε το γεγονός της ομαδικής εκτέλεσης. «Είναι πολύ απάνθρωπες και πρέπει να σταματήσουν και όταν συμβαίνουν πρέπει να εκτίθενται διεθνώς», λέει αναφερόμενος στους πολέμους των ημερών μας. «Γι’ αυτό αποφασίσαμε σε αυτή την περιορισμένη τη δική μας γη να κάνουμε αυτή την ταυτοποίηση». Ηταν όμως και η αρχέγονη ανάγκη για μια σωστή ταφή, με τις τιμές που καθένας φυλά για τον δικό του νεκρό.
«Λοιπόν, εμείς εδώ δεν ξεχνάμε τους νεκρούς μας», λέει ο 86χρονος γιος ενός από τους πεσόντες του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.
