Το πλοίο έδεσε αργά το βράδυ της 3ης Σεπτεμβρίου 1527 κοντά στo Αρσενάλι (ναυπηγεία) στη Δημοκρατία του Αγίου Μάρκου. Ηταν σκοτάδι και είχε πολλή υγρασία στη Βενετία. Τα συναισθήματά του ανάμεικτα, από τη μια αγωνία και χαρά για μέλλον που ανοιγόταν μπροστά του, από την άλλη νοσταλγία για όλα όσα άφηνε πίσω του. Χάρη στον νόμο του έτους 1499, το μεσαίο κοινωνικό στρώμα της βενετικής Κρήτης (cittadini) άρχισε να έχει περισσότερα προνόμια και δικαιώματα. Η συγκυρία αυτή ήταν ιδιαίτερα ευνοϊκή για όσους είχαν τη μόρφωση προκειμένου να εργαστούν σε διάφορες θέσεις της δημοσίας υπαλληλίας ή την οικονομική δυνατότητα και τις γνώσεις να επενδύσουν στο εμπόριο.
Για τον Ανδρέα Κουρκουμέλη αυτό σήμαινε ότι μπορούσε να αδράξει αυτή την ευκαιρία και να μεταβεί στη Βενετία για να κυνηγήσει το όνειρό του, να γίνει μεγαλέμπορος, ενασχόληση που πριν ανήκε αποκλειστικά στους ευγενείς, Βενετούς και Κρητικούς, του νησιού. Το επάγγελμα αυτό, μολονότι μπορούσε να αποφέρει τεράστια κέρδη, ενείχε παράλληλα και πολλούς κινδύνους και οικονομικές ζημίες, καθώς η απώλεια ενός εμπορεύματος ή πλοίου μπορούσε να επιφέρει πολλά χρέη.
Διαβαίνοντας εκείνο το βράδυ τα στενά της Γαληνοτάτης και περνώντας τις γέφυρες που ενώνουν τα μικρά νησάκια, τον διέτρεξε ένα ρίγος. Ακουγε τόσο συχνά ιστορίες και περιγραφές για τη Σερενίσσιμα από τους ναυτικούς και τους εμπόρους που μαζεύονταν στην ταβέρνα της Μαριγώς Κάταινας (γνωστή και ως «τση Καταινοπούλας») στον Χάνδακα (σημ. Ηράκλειο Κρήτης), που δεν πίστευε ούτε ο ίδιος ότι είχε καταφέρει επιτέλους να φθάσει εδώ. Το επόμενο πρωί βρέθηκε στο Πόντε ντέι Γκρέτσι (γέφυρα των Ελλήνων), όπως την αποκαλούσαν οι Βενετοί. Πρώτο μέλημά του ήταν να γραφτεί ως μέλος στην Ελληνική Αδελφότητα της Βενετίας. Δηλαδή στην ελληνική κοινότητα που δημιουργήθηκε το 1498 στη Βενετία με προστάτη της τον Αγιο Νικόλαο (Confraternità ή Scuola di San Nicolo). Σε αυτήν γράφονταν ως μέλη σχεδόν όλοι οι Ελληνες που διέμεναν στη Βενετία. Μάλιστα, αν κάποιος είχε την κατάλληλη μόρφωση μπορούσε να συμμετέχει και στη διοίκηση της αδελφότητας.
Ο στόλος και το εμπόριο
Μέσα σε μία δεκαετία μετά την άφιξή του στη Βενετία, ο Ανδρέας Κουρκουμέλης είχε κατορθώσει να στήσει ένα ευρύτατο δίκτυο εμποροναυτιλιακών επιχειρήσεων με τη βοήθεια του πατέρα του Αναστάσιου και του αδελφού του Αλέξανδρου στον Χάνδακα. Η δεκαετία από το 1538 μέχρι και το 1548 αποτέλεσε την περίοδο άνθησης των επιχειρήσεών τους, κατά την οποία και εντοπίστηκε ο μεγαλύτερος αριθμός εμποροναυτιλιακών συμφωνιών. Η οργάνωση των επιχειρήσεών τους βασίστηκε στη σύναψη συμφωνητικών συντασσόμενων από τους νοταρίους, τους συμβολαιογράφους της εποχής. Για την επικύρωση των συμφωνιών χρησιμοποιούσαν τη σύναψη συντροφίας, το κατεξοχήν συμβόλαιο που χρησιμοποιούνταν στο θαλάσσιο εμπόριο σε όλη τη μεσαιωνική Ευρώπη για τη μεταφορά εμπορευμάτων. Επίσης φρόντιζαν για τη ναύλωση των πλοίων τους με ναυλοσύμφωνα, ενώ συμμετείχαν ενεργά και στις αγοραπωλησίες πλοίων. Σε γενικές γραμμές για την περίοδο αυτή ο Ανδρέας Κουρκουμέλης δραστηριοποιούμενος από τη Βενετία είχε τον ρόλο του εμπόρου-επενδυτή και σύναπτε συμφωνίες με εμπόρους-ταξιδευτές για την εξαγωγή εμπορευμάτων από τη Βενετία, αλλά και την εισαγωγή άλλων στη Βενετία από διάφορα σημεία της Μεσογείου. Από την άλλη, ο Αλέξανδρος Κουρκουμέλης βρισκόταν μόνιμα στον Χάνδακα, όπου διαχειριζόταν τη λειτουργία των εμποροναυτιλιακών τους επιχειρήσεων: αγορά πλοίων, αγορά αγροτικών προϊόντων για εξαγωγή (κυρίως κρασιού και τυριού), εισαγωγή εμπορευμάτων και συμφωνίες με καπετάνιους από την Κρήτη για τη ναύλωση των πλοίων τους. Τα πλοία τους (νάβες, ναβίλια, γρίποι και σκιράτζα), περισσότερο από δεκατρία, αριθμός ιδιαίτερα μεγάλος για τους θαλάσσιους εμπόρους-επιχειρηματίες της εποχής, διέσχιζαν τη Μεσόγειο φθάνοντας έως και την Αγγλία, τη Φλάνδρα, τη Μαύρη Θάλασσα (με αποθήκες στην Κολχίδα) και την Ανατολή (Αλεξάνδρεια), μεταφέροντας τα φημισμένα κρητικά κρασιά, τις μαλβαζίες και τα μοσχάτα, και εισάγοντας τοπικά προϊόντα των περιοχών αυτών σε Κρήτη και Βενετία. Τα εμπορεύματα που διαχειρίζονταν ήταν σε γενικές γραμμές υφάσματα, σαπούνι, κρητικά κρασιά, τυρί, σιτηρά, λιναρόσπορο και δέρματα.
Το εταιρικό δίκτυο των εμπορικών και ναυτιλιακών επιχειρήσεων των αδελφών Κουρκουμέλη ήταν διευρυμένο με συνεργάτες σε όλα τα σημαίνοντα εμπορικά σημεία (Ιόνια Νησιά, Κωνσταντινούπολη, Αλεξάνδρεια) και βασίστηκε στις διαπροσωπικές σχέσεις: ο Ανδρέας Κουρκουμέλης από τη Βενετία όριζε ως καπετάνιους στα πλοία του κυρίως πρόσωπα από τη βενετική Κρήτη, όπως ο Γεώργιος και ο Ιωάννης Νούφριος, ο Μανόλης Κόμιτας και ο Ιωάννης Φουσκής. Παράλληλα, ως συνεργάτες και σύντροφοί του εμφανίζονται συχνά και άλλες γνωστές προσωπικότητες της εποχής, όπως ο Μανόλης Σκλάβος, o Τομάζο Μαρκόπουλος και o Ιωάννης Σφακιώτης από την Κρήτη, ο Τομάζο Αυλωνίτης από την Κέρκυρα και ο Μάρκος Σαμαριάρης από τη Ζάκυνθο. Η επισφράγιση των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων τους πραγματοποιούνταν με την επισύναψη γαμήλιων δεσμών, χαρακτηρίζοντας έτσι την εταιρεία τους «οικογενειακή». Τόσο ο ίδιος ο Ανδρέας όσο και οι κόρες του παντρεύτηκαν εντός οικογενειών, των οποίων τα μέλη είχαν διακριθεί στο ναυτικό επάγγελμα.
Η αρχή του τέλους
Η εμπορική εταιρεία των αδελφών Κουρκουμέλη ήταν από τις μεγαλύτερες εμποροναυτιλιακές επιχειρήσεις της βενετικής Κρήτης και από τις πρώτες που γνώρισαν τέτοια άνθηση και επέκταση. Το ευφυές επιχειρηματικό πνεύμα και η μόρφωση του Ανδρέα τον βοήθησαν ώστε να ανέλθει αρκετά γρήγορα και στους κύκλους της ελληνικής αδελφότητας της Βενετίας, καταλαμβάνοντας τα έτη 1548 και 1555 το ύψιστο αξίωμα του γοβερνατόρου, αρμοδίου για διοικητικά και οικονομικά ζητήματα της Ελληνικής Αδελφότητας Βενετίας. Από το 1549 οι εμποροναυτιλιακές συμφωνίες που πραγματοποίησε ο Ανδρέας στη Βενετία ήταν ελάχιστες, γεγονός που σηματοδοτεί την αρχή της πτώσης των εμποροναυτιλιακών δραστηριοτήτων τους. Η πλοιοκτησία και οι εκτενείς εμπορικές δραστηριότητες είχαν οδηγήσει σε αδυναμία πληρωμών προς τους δανειστές τους. Η αδυναμία πληρωμών οδήγησε σε πλειστηριασμούς πλοίων αλλά και της περιουσίας τους στον Χάνδακα (σπιτιών, κτημάτων), αδυναμία που εντάθηκε με το χρέος των 8.000 δουκάτων που ο Ανδρέας άφησε στον Αλέξανδρο μετά τον θάνατό του, το 1556.
Στην επιστολή του Αλέξανδρου Κουρκουμέλη προς τη βενετική Σύγκλητο (που βρίσκεται σήμερα στο Κρατικό Αρχείο της Βενετίας) διασώζεται με γλαφυρό τρόπο η κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει η οικογένεια.
Μέσα σε μία δεκαετία μετά την άφιξή του στη Βενετία, ο Ανδρέας Κουρκουμέλης είχε κατορθώσει να στήσει ένα ευρύτατο δίκτυο εμποροναυτιλιακών επιχειρήσεων με τη βοήθεια του πατέρα του Αναστάσιου και του αδελφού του Αλέξανδρου στον Χάνδακα.
«27 Ιουλίου 1557
Γαληνότατε Πρίγκηπα και Εξοχότατη Σινιορία,
Τέτοια ήταν η πίστη και η αφοσίωση εμένα του Αλέξανδρου Κουρκουμέλη και της οικογένειάς μου από τον Χάνδακα προς την εξοχότητά σας προσφέροντας τις υπηρεσίες μου στο κράτος, όποτε εκείνο βρισκόταν σε κίνδυνο. Oπως η συμμετοχή μας το 1537 στον πόλεμο με τους Τούρκους, όταν, παραβλέποντας το τεράστιο οικονομικό κόστος των εμπορικών μας επιχειρήσεων, ξεφορτώσαμε όλο το εμπόρευμα από τη νάβα μας “Capella” που βρισκόταν στο λιμάνι του Χάνδακα έτοιμη για αναχώρηση και την οπλίσαμε για τον πόλεμο. Και όταν ο ατρόμητος κουρσάρος Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα απειλούσε το Ναύπλιο, στείλαμε πάλι άλλα δύο ναβίλια για βοήθεια.
Η απώλεια, όμως, ορισμένων πλοίων τόσο εξαιτίας του πολέμου, αλλά και λόγω των θαλασσοταραχών και κυρίως ο πρόσφατος και αδόκητος χαμός του αδελφού μου, Ανδρέα Κουρκουμέλη, μας οδήγησαν σε οικονομικό αδιέξοδο. Με τον θάνατο του Ανδρέα, τα έξι παιδιά του έμειναν ορφανά και χωρίς κανένα οικονομικό βοήθημα. Επιπλέον, αδυνατώ να διαχειριστώ το υπέρογκο χρέος που άφησε πίσω του από τις εμπορικές συναλλαγές, το οποίο είναι μεγαλύτερο των 8.000 δουκάτων (νόμισμα εποχής)! Οι δανειστές με πιέζουν και οι τόκοι ανεβαίνουν συνεχώς.
Ως εκ τούτου, για τις στρατιωτικές υπηρεσίες που παρείχα, αιτούμαι την παραχώρηση 30 bovine γης (σ.σ. μονάδα μέτρησης) στο Λασίθι χωρίς να πληρώνω ενοίκιο, για να μπορέσω να τα καλλιεργήσω και να βοηθήσω την οικογένειά μου.
Με τιμή,
Αλέξανδρος Κουρκουμέλης,
κάτοικος Χάνδακα».
Το αίτημα αυτό έγινε δεκτό από τις βενετικές αρχές λίγο αργότερα. Το επόμενο χρονικό διάστημα πρωταγωνίστησε ο μοναχογιός του Αλέξανδρου, ο Φραντζέσκος Κουρκουμέλης, ο οποίος προσπαθούσε να ρυθμίσει τις οφειλές προς τους πιεστικούς δανειστές και να μειώσει το χρέος της οικογένειάς του. Η πτώση και το τέλος της εμπορικής επιχείρησης των αδελφών Κουρκουμέλη επισφραγίζονται τα έτη 1563 και 1564, όταν ο Αλέξανδρος μετέβη στη Βενετία με σκοπό να επιτύχει διακανονισμό των χρεών με τις βενετικές αρχές. Στη δεύτερή του προσπάθεια φυλακίστηκε. Υπεύθυνος για τη φυλάκισή του ήταν ο Ιωάννης Νούφρης, χρόνιος συνεργάτης τους και σύζυγος της Ανδριανής, κόρης του Ανδρέα Κουρκουμέλη. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Αλέξανδρος τα πέρασε απομονωμένος ως καλόγερος στο μοναστήρι της Παναγιάς της Ακρωτηριανής στην Κρήτη, όπου πέθανε σε βαθιά γεράματα. Η ιστορία του ολοκληρώνεται με τον θάνατο του γιου του, γύρω στο 1570.
Η κ. Αριστέα Στεφ. Γρατσέα είναι μεταδιδακτορική ερευνήτρια, Πανεπιστήμιο Κρήτης και Κέντρο Ναυτιλιακής Ιστορίας – ΙΜΣ/ΙΤΕ.
