Η Μεταπολίτευση θα μπορούσε να χαρακτηριστεί το Big Bang της σύγχρονης Ελλάδας. Εντούτοις, αν σκεφτούμε πιο συστηματικά το γεγονός, ανακύπτουν μια σειρά από ερωτήματα.
Τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο; Την αποκατάσταση του κοινοβουλευτισμού, μετά μια διακοπή επτά ετών από το 1967; Ή μήπως τη μετάβαση στη δημοκρατία μετά τη μετεμφυλιακή περίοδο; Αποκατάσταση και μετάβαση ήταν δύο έννοιες οι οποίες, αν και δεν διατυπώθηκαν με σαφήνεια, εντούτοις ήταν διακριτές ως αντιπαραθετικές γραμμές για τα όρια διεύρυνσης της δημοκρατίας. Τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης ήταν ένα μπρα ντε φερ ανάμεσα σε αυτές τις δύο αντιλήψεις. Τελικά κέρδισε η μετάβαση.
Ποιες είναι οι χρονικές διαστάσεις της Μεταπολίτευσης; Είναι τα δραματικά γεγονότα του Ιουλίου 1974, η νύχτα της 23ης προς 24η Ιουλίου, η περίοδος έως την ψήφιση του Συντάγματος του 1975, η περίοδος των μεταρρυθμίσεων που εκτείνεται έως τα μέσα της δεκαετίας του ’80, ή η περίοδος έως το 1989 που συμπίπτει με μια διεθνή τομή; Μήπως είναι η περίοδος έως το 2010 και την έναρξη της κρίσης, ή εκτείνεται έως σήμερα η Μεταπολίτευση; Σε κάθε περίπτωση, όλες αυτές οι εκδοχές μάς δείχνουν ότι ο όρος Μεταπολίτευση χρησιμοποιείται τόσο ως χρονότοπος, στον οποίο συγκλίνουν γεγονότα και διάρκειες, όσο και ως χρονονύμιο, ως όνομα δηλαδή μιας χρονικής περιόδου.
Μπορεί κανείς να σκεφτεί τη Μεταπολίτευση με διακριτό τρόπο από την πεντηκονταετία που πέρασε; Η μετάβαση στη δημοκρατία στη δεκαετία του ’70 ανήκε σε μια διεθνή τάση που ονομάστηκε ως το πρώτο κύμα εκδημοκρατισμού στην Ευρώπη (με δεύτερο κύμα τη μετάβαση των χωρών του πρώην ανατολικού μπλοκ μετά το 1989). Η δύναμη αυτής της εξέλιξης έχει μεγαλύτερη σημασία από τις ιδιαίτερες συνθήκες μέσα από τις οποίες πραγματοποιήθηκε σε κάθε χώρα. Η μετάβαση στη δημοκρατία, εφόσον ανταποκρινόταν στο επίπεδο ανάπτυξης των κοινωνιών στη συγκεκριμένη εποχή, θα πραγματοποιούνταν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Από αυτή την άποψη, εκείνο που αξίζει να εντοπίσουμε είναι το ειδικό βάρος των συγκεκριμένων συνθηκών μετάβασης. Ηταν διαφορετικό στην Ελλάδα, στην Ισπανία, στην Πορτογαλία. Αλλά πότε εξαντλήθηκε αυτό το βάρος και κυριάρχησαν τα προβλήματα της εποχής, τα οποία ήταν πλέον η προσαρμογή στην πορεία ευρωπαϊκής ενοποίησης;
Αν σκεφτούμε τη Μεταπολίτευση ως χρονονύμιο μισού αιώνα, κάτι δεν πάει καλά. Σ’ αυτό το διάστημα εισήλθαμε σε έναν νέο κόσμο, τον ψηφιακό, σε μια μεγάλη τεχνολογική επανάσταση που αναδιέταξε οικονομίες, κοινωνικές σχέσεις, διεθνείς ισορροπίες. Αν υποβαθμίζεται ένα παρόμοιο γεγονός είναι σαν να βλέπουμε λ.χ. τον 19ο αιώνα μόνο υπό το πρίσμα της Γαλλικής Επανάστασης παραβλέποντας τη διαμορφωτική επίδραση της βιομηχανικής επανάστασης. Η Ελλάδα στην πεντηκονταετία 1974-2024 μετέβη από ένα καθεστώς δημογραφικής βιωσιμότητας σε ένα καθεστώς δημογραφικής κατάρρευσης, από μια οικονομική συνθήκη προστατευτισμού σε μια οικονομική συνθήκη ελεύθερου ανταγωνισμού, διήλθε μέσα από κύματα εξευρωπαϊσμού με πολλαπλές επιδράσεις και απρόσμενες προσαρμογές σε όλη την κλίμακα των δραστηριοτήτων, μετατράπηκε από μια χώρα εξαγωγής μεταναστών σε μια χώρα εισαγωγής μεταναστών από τις αρχές της δεκαετίας του ’90, και από το 2010 σε μια χώρα παράλληλης και παράδοξης συνύπαρξης εισαγωγικών και εξαγωγικών ροών. Σ’ αυτά τα χρόνια το διεθνές οικονομικό υπόδειγμα άλλαξε. Νομίζω ότι αν όλα αυτά τα στεγάσουμε κάτω από τον πολιτικό ορισμό της Μεταπολίτευσης και δεν διακρίνουμε την ιδιαίτερη δυναμική τους, χάνουμε μεγάλο μέρος της κατανόησης του παρόντος χρόνου.
Καθένα από τα φαινόμενα που διαμόρφωσαν τα τελευταία πενήντα χρόνια είχε ιδιαίτερες χρονικότητες, δηλαδή ρυθμούς ανάπτυξης αλλά και τροπικότητες χρόνου. Η έννοια της Μεταπολίτευσης ταυτίστηκε και εντάχθηκε σε μια προοδευτική αντίληψη, δηλαδή σε εκείνη που αντιλαμβάνεται τις αλλαγές σωρευτικά και διακρίνει ανάμεσα σε περιόδους ή γεγονότα που επιταχύνουν ή επιβραδύνουν μια γραμμική εξέλιξη. Ωστόσο, διαφορετικές και ασύμβατες χρονικότητες έχουν η δημογραφική εξέλιξη ή η προσαρμογή στην τεχνοεπιστημονική επανάσταση. Στη Μεταπολίτευση οι αντιλήψεις δεν κυριαρχήθηκαν μόνο από το εκσυγχρονιστικό αφήγημα, γιατί η επανάκαμψη της δεκαετίας ’40-’50, δηλαδή της Κατοχής, της Αντίστασης και του Εμφυλίου, σήμαινε μια επαναδιαπραγμάτευση του τραυματικού παρελθόντος, μια συστροφή του χρόνου.
Τούτων δοθέντων, πώς εξηγείται η επιμονή να χρησιμοποιείται η Μεταπολίτευση ως ένα είδος «χρήσιμου παρελθόντος», ως διαπαιδαγώγηση για το μέλλον, κάτι που παρατηρήθηκε σε όλες τις μεγάλες εκδηλώσεις για τα 50 χρόνια της Μεταπολίτευσης («Καθημερινή», Κύκλος Ιδεών κ.ά.); Με λίγα λόγια, ακόμη κι αν θεωρήσουμε την ιστορική Μεταπολίτευση ως μια από τις συμβολές που σχημάτισαν τη σημερινή πραγματικότητα, το συμβολικό της βάρος είναι μεγαλύτερο από το πραγματικό της βάρος σήμερα. Από αυτή την άποψη έχει σημασία για την αγωγή των πολιτών να ξαναδούμε τις προσδοκίες τού τότε ως μέτρο κρίσης των πραγμάτων σήμερα.
*Ο κ. Αντώνης Λιάκος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
