«Γιατί πρέπει να αλλάξει το μοντέλο του τουρισμού», ο τίτλος σύντομου άρθρου στην «Καθημερινή» της Κυριακής 28/7/2024. Δύο μέρες πριν, είχε προηγηθεί άρθρο με τίτλο «H υπερδόμηση αλλάζει τις Κυκλάδες». Πρόκειται για δύο μόνο δείγματα της συστηματικής πλέον ενασχόλησης της εφημερίδας με τον τουρισμό, όχι μόνο από την οικονομική του σκοπιά, αλλά και από την περιβαλλοντική, που σε τελευταία ανάλυση είναι αλληλένδετη με την οικονομική επιβίωσή του μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα. Και ο χώρος όπου οι περιβαλλοντικές συνέπειες του τουρισμού οδηγούν σε ακραίες καταστάσεις (υπερδόμηση, μη επαρκής διαχείριση απορριμμάτων, λειψυδρία, κυκλοφοριακό κ.λπ.) είναι πρωτίστως οι Κυκλάδες.
Οι Κυκλάδες, που είναι για όλους μας από τα πιο χαρακτηριστικά κομμάτια Ελλάδας, που οι εικόνες τους από ξερολιθιές, κατάλευκους οικισμούς και ξωκκλήσια έχουν ταξιδέψει σε όλη την υφήλιο παραπέμποντας άμεσα στην Ελλάδα, κινδυνεύουν από την αλλοίωση του ιστορικά διαμορφωμένου φυσικού τοπίου τους και των μοναδικών οικισμών τους. Κινδυνεύουν από τη δόμηση μεγάλων ξενοδοχειακών αναπτύξεων (βαφτίζονται στρατηγικές επενδύσεις) και διάσπαρτων τουριστικών καταλυμάτων κάθε λειτουργικής μορφής εκτός των ορίων των οικισμών. Και ακόμη, από καταλύματα βραχυχρόνιας μίσθωσης που ξεφυτρώνουν παντού, αλλά και από κατοικίες πολλών εκατοντάδων τετραγωνικών, που κι αυτές στο τέλος διατίθενται προς τουριστική εκμετάλλευση. Και, όπως είναι προφανές, η υπερδόμηση οδηγεί σε μεγάλες συγκεντρώσεις ατόμων και μεταφορικών μέσων και εξάντληση των ανεπαρκών υποδομών, την ίδια στιγμή που υποβαθμίζει κι απαξιώνει τουριστικά τον προορισμό στον οποίο παρατηρείται.
Είναι φανερό ότι πολιτική και νομοθεσία, ιδιαίτερα από τα μνημονιακά χρόνια και μέχρι σήμερα, δεν στράφηκαν στη διάσωση των μοναδικών χαρακτηριστικών των Κυκλάδων, δεν τις αντιμετώπισαν ως ένα μοναδικό νησιωτικό σύμπλεγμα με ιδιαίτερο τοπίο και οικισμούς. Είδαν μόνο ότι τα πολύτιμα αυτά χαρακτηριστικά τους θα μπορούσαν να προσελκύσουν υψηλά μεγέθη τουρισμού. Πώς όμως το πέτυχαν; Αφήνοντας την αγορά να λειτουργήσει χωρίς όρια, χωρίς σχεδιασμό, χωρίς περιορισμούς: το ειδικό χωροταξικό πλαίσιο του τουρισμού, που είχε ανατεθεί προς εκπόνηση το 2017, δόθηκε μόλις πριν από λίγες μέρες στη δημοσιότητα και θα περάσουν αρκετοί μήνες έως ότου δημοσιευτεί στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.
Το χειρότερο, όμως, είναι ότι ούτε αυτό δεν ξεχωρίζει και δεν προστατεύει τις Κυκλάδες από πρόσθετη τουριστική δόμηση, μάλλον το αντίθετο, όπως άλλωστε συμβαίνει για όλα σχεδόν τα νησιά της χώρας, συμπεριλαμβανομένων των ακατοίκητων. Το περιφερειακό χωροταξικό πλαίσιο του Νοτίου Αιγαίου δεν έχει οριστικοποιηθεί, ενώ ο πολεοδομικός σχεδιασμός πρώτου επιπέδου και ο περιβαλλοντικός σχεδιασμός για τις προστατευόμενες περιοχές καθυστερούν… Και οι επενδυτές, όσοι δεν πρόλαβαν, σπεύδουν πριν οριστικοποιηθεί ο όποιος σχεδιασμός, πριν θεσμοθετηθούν περιορισμοί στην εκτός σχεδίου δόμηση, κι όλα αυτά αν και εφόσον υπάρξουν τελικά περιορισμοί. Προς το παρόν, χτίζουν υπόσκαφα, κι εκεί που κατά παράδοση δεν υπήρξαν στο παρελθόν, χωρίς πρόσωπο σε κοινόχρηστο δρόμο, με πισίνες και τζακούζι σε κάθε κατάλυμα.
Ηδη σε κάποια νησιά άρχισαν να ακούγονται οι πρώτες διαμαρτυρίες, οι πρώτες φωνές, που ζητούν όρια στον τουρισμό. Δεν είναι σύμπτωση ότι «τουρισμό με όρια» ζητούν και οι κάτοικοι στη Μαγιόρκα. Ο δικός μας «τουρισμός χωρίς όρια» άρχισε να έχει ήδη τα πρώτα δυσμενή, οικονομικά πλέον, αποτελέσματα: τη μείωση των αφίξεων σε ορισμένα νησιά. Και δυστυχώς τα αποτελέσματα αυτά θα πολλαπλασιάζονται όσο θα εξελίσσεται η τουριστική περίοδος και όσο οι κινητοποιήσεις των κατοίκων σε άλλους τουριστικούς προορισμούς του εξωτερικού (Βενετία, Ισπανία) θα στρέφουν αναπόφευκτα το ενδιαφέρον των ξένων ΜΜΕ και στην Ελλάδα.
Ολα τα τελευταία χρόνια η Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού (ΕΛΛΕΤ) προσπαθεί να συμβάλει στη διάσωση των Κυκλάδων παρακολουθώντας και παρεμβαίνοντας στο νομοθετικό έργο των αρμόδιων υπουργείων καθώς και στο έργο του χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού, επεμβαίνοντας με κάθε νόμιμο τρόπο, όταν διαπιστώνεται περίπτωση καταστρατήγησης των νόμων, και μέσω δράσεων ευαισθητοποίησης και ενημέρωσης των τοπικών κοινωνιών. Την τελευταία περίοδο η ΕΛΛΕΤ έχει διοργανώσει σε συνεργασία και με άλλους φορείς ημερίδες και συνέδρια για τη σημασία της βιωσιμότητας των νησιών («Τουρισμός και αειφορία» – Φεβρουάριος 2024, «Νησιωτικότητα και βιωσιμότητα» – Ιούνιος 2024).
Μια από τις πιο εμβληματικές δράσεις για την προστασία των ελληνικών νησιών και πρωτίστως των Κυκλάδων αποτελεί το πρόγραμμα SOS που συνιστά την ανταπόκριση της ΕΛΛΕΤ σε τοπικά αιτήματα για περιοχές σε κίνδυνο, σε αιτήματα της κοινωνίας των πολιτών, με αγώνα για την προβολή των θεμάτων σε εθνικό επίπεδο, συχνά προσφεύγοντας στο αρμόδιο διοικητικό εφετείο ή και στο Συμβούλιο της Επικρατείας.
Εχοντας ως στόχο την αειφόρο ανάπτυξη των ελληνικών νησιών, η ΕΛΛΕΤ έχει ξεκινήσει από το 2013 μια εκστρατεία ενημέρωσης για τη δυνατότητα προσέγγισης της φέρουσας ικανότητας κάθε νησιού. Στόχος της προσπάθειας αυτής είναι η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντός τους, η διατήρηση της κοινωνικής συνοχής τους, αλλά και η οικονομική ευημερία των τοπικών κοινωνιών μέσα από βιώσιμες πρακτικές.
Η υπαγωγή τριών νησιών των Κυκλάδων (Σέριφος, Σίφνος, Φολέγανδρος), που βρίσκονται στο μεταίχμιο πριν από την τουριστική υπερδόμηση, στο πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Ενωσης και της Europa Nostra «7 Most Endangered» της Ευρώπης με πρόταση της ΕΛΛΕΤ, τονίζει ότι οι Κυκλάδες είναι τόπος σημαντικός για όλη την Ευρώπη και οι εξελίξεις για την προστασία τους αφορούν και θα παρακολουθούνται από ολόκληρη την ήπειρο. Ευελπιστούμε ότι η υπαγωγή τους θα οδηγήσει σε μεγαλύτερη ορατότητα των προβλημάτων και των προοπτικών της βιώσιμης ανάπτυξης, θα συμβάλει στην πρόληψη της υπερβολικής εξάρτησης από τον τουρισμό και θα διασώσει πολύτιμους οικισμούς και τοπία για τις επόμενες γενιές.
Η ΕΛΛΕΤ θεωρεί ότι επιβάλλεται να ληφθούν άμεσα μέτρα για τη μη περαιτέρω επιβάρυνση του περιβάλλοντος και υποβάθμιση της ποιότητας ζωής των κατοίκων των Κυκλάδων από το μοντέλο του τουρισμού που έχει επικρατήσει.
* Η κ. Μπέττυ Χατζηνικολάου είναι πρόεδρος του Συμβουλίου Θεσμικού Πλαισίου της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού.
