Της ζήτησαν να αποσυρθεί αθόρυβα. Ας έκανε, της είπαν, την τραυματισμένη. Ηταν 1985, όταν στην Πανεπιστημιάδα της Ιαπωνίας η Ισπανίδα αθλήτρια στίβου Μαρία Xοσέ Μαρτίνεζ Πατίνιο υποβλήθηκε ξανά σε τεστ φύλου. Είχε ξεχάσει το «πιστοποιητικό θηλυκότητας» από έναν παρόμοιο έλεγχο δύο χρόνια νωρίτερα στο Παγκόσμιο Πρωτάθλημα και η διαδικασία έπρεπε να επαναληφθεί. Μπροστά σε όλη την αποστολή, ο γιατρός της ομάδας αποκάλυψε ότι υπήρχε κάποιο πρόβλημα με το νέο αποτέλεσμα και δεν θα μπορούσε να αγωνιστεί. Θα υποβαλλόταν σε μια πιο εξελιγμένη εξέταση καρυότυπου, αλλά η ετυμηγορία θα έβγαινε έπειτα από μήνες.
Η νεαρή εμποδίστρια τα είχε χαμένα. Γεννήθηκε και μεγάλωσε ως κορίτσι. Εχει γυναικεία γεννητικά όργανα και στήθος. Πώς μπορούσε να αμφισβητηθεί το φύλο της; Οταν επέστρεψε στην Ισπανία την ενημέρωσαν ότι το τεστ έδειξε πως είχε ζεύγος ΧΥ χρωμοσωμάτων. Η Πατίνιο είχε γεννηθεί με το σύνδρομο μη ευαισθησίας ανδρογόνων, που καθιστά αδύνατη την επίδραση της τεστοστερόνης στον οργανισμό κατά την ενδομήτριο ζωή. Ηταν όμως γυναίκα, χωρίς κάποιο υποτιθέμενο γενετικό αθλητικό πλεονέκτημα.
Παρότι η ισπανική ομοσπονδία τής ζήτησε ξανά να αποσυρθεί, εκείνη αγωνίστηκε στο εθνικό πρωτάθλημα και βγήκε πρώτη στα 60 μέτρα εμπόδια. Μετά η ιστορία της διέρρευσε στις εφημερίδες. Διαγράφηκαν τα ρεκόρ της και την απέβαλαν από τους αθλητικούς ξενώνες.
«Δεν μπορούσα να κυκλοφορήσω, ντρεπόμουν και φοβόμουν. Είχα χάσει τα πάντα, ένιωθα μόνη», λέει στην «Κ» η 63χρονη Πατίνιο. «Ηξερα όμως ότι είχα δίκιο και είχα την υποστήριξη του Φινλανδού γενετιστή Αλμπερτ ντε λα Σαπέλ, ο οποίος μου εξήγησε ότι είμαι γυναίκα όπως κάθε άλλη και ότι έπρεπε να παλέψω για τον εαυτό μου και το μέλλον πολλών γυναικών. Δεν αμφέβαλα ποτέ. Ηξερα ότι είμαι γυναίκα από τη γέννησή μου. Το έβλεπα στον καθρέφτη μου».
Το 1988, ο τότε επικεφαλής της ιατρικής επιτροπής στην Παγκόσμια Ομοσπονδία Στίβου, Αρνε Λιούνγκβιστ, της επέτρεψε να αγωνιστεί ξανά. Η Πατίνιο δικαιώθηκε ως ίντερσεξ γυναίκα, αποδεικνύοντας με την περίπτωσή της ότι ο καθορισμός του φύλου είναι σύνθετο ζήτημα που δεν εξαντλείται σε ένα τεστ χρωμοσωμάτων. «Με δική μου πρωτοβουλία, η IAAF σταμάτησε το 1991 το τεστ χρωμοσωμάτων για επιστημονικούς και ηθικούς λόγους. Το ίδιο έπραξε και η Διεθνής Ολυμπιακή Επιτροπή από τους Αγώνες του Σίδνεϊ το 2000», δήλωσε στην «Κ» ο Λιούνγκβιστ.
«Είχα την υποστήριξη του Φινλανδού γενετιστή Αλμπερτ ντε λα Σαπέλ, ο οποίος μου εξήγησε ότι είμαι γυναίκα και ότι έπρεπε να παλέψω. Δεν αμφέβαλα ποτέ».
Στους Ολυμπιακούς Αγώνες της Ατλάντα, στις ΗΠΑ, πραγματοποιήθηκαν για τελευταία φορά τεστ χρωμοσωμάτων. Συνολικά 3.387 αθλήτριες υποβλήθηκαν στον έλεγχο και οι επτά εξ’ αυτών είχαν Υ χρωμοσώματα και είτε μερική είτε ολική έλλειψη ευαισθησίας στα ανδρογόνα. Τους επετράπη να αγωνιστούν κανονικά.
Ακολούθησε η κατάργηση του τεστ χρωμοσωμάτων ως μέθοδος ελέγχου του φύλου από τη ΔΟΕ. Οπως σημείωσαν σε άρθρο τους στην επιστημονική επιθεώρηση The Lancet, ο Λιούνγκβιστ και ο Μίρον Γκενέλ, ομότιμος καθηγητής Παιδιατρικής και Ενδοκρινολογίας στο Πανεπιστήμιο Γέιλ, η απόφαση θεωρήθηκε επιτυχής. Τόσο στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Σίδνεϊ, όσο και της Αθήνας, δεν υπήρξε καμία ένσταση από τη μη εφαρμογή του μέτρου.
Δεκαετίες αργότερα, στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Παρισιού, η Αλγερινή πυγμάχος Ιμάν Κελίφ βρίσκεται στο επίκεντρο μιας εκστρατείας που αμφισβητεί το φύλο της, παρότι γεννήθηκε γυναίκα, αγωνίζεται ως γυναίκα από το 2018 σε διεθνείς διοργανώσεις και έχει ηττηθεί στην καριέρα της από συναθλήτριές της.
Με αφορμή την υπόθεση της Κελίφ, η οργάνωση Intersex Greece ανακοίνωσε ότι «το βιολογικό φύλο στον άνθρωπο είναι ένα πολυπαραγοντικό φυσικό φάσμα και δεν ορίζεται μόνο από τα χρωμοσώματα, αλλά και από τον φαινότυπο, την (έσω/έξω) ανατομία, το ορμονικό προφίλ, τις γονάδες. Μια ίντερσεξ γυναίκα είναι γυναίκα όσο και μια μη ίντερσεξ γυναίκα».
Η διαδικτυακή χιονοστιβάδα, όμως, είχε ήδη ξεκινήσει μετά την αιφνιδιαστική απόσυρση της Ιταλίδας πυγμάχου Αντζελα Καρίνι. Μόλις 46 δευτερόλεπτα μετά την έναρξη του αγώνα της με την Κελίφ ζήτησε να σταματήσει και έβαλε τα κλάματα. Αρχικά διακινήθηκε ψευδώς ότι η Αλγερινή πυγμάχος είναι άνδρας, τρανσέξουαλ ή έχει πραγματοποιήσει φυλομετάβαση.
Η Κατρίνα Καρκάζις, ελληνικής καταγωγής ανθρωπολόγος με ειδίκευση στη βιοηθική και καθηγήτρια στο Κολέγιο Αμχερστ, έχει ερευνήσει παρόμοια ζητήματα. Οπως επισημαίνει, η αγωνία για τη θηλυκότητα των αθλητριών ταλαιπωρεί εδώ και δεκαετίες τις διεθνείς διοργανώσεις. «Υπήρχε κάποτε η αντίληψη ότι η συμμετοχή των γυναικών στον αθλητισμό θα πλήξει τη θηλυκότητά τους, την υγεία τους και τα αναπαραγωγικά τους όργανα», υπογραμμίζει στην «Κ».
Πράγματι, το 1927 στην εγκυκλοπαίδεια Δρανδάκη αναφερόταν ότι «η γυναίκα είναι διαφορετικά πλασμένη από τον άνδρα, η ικανότης της ισούται με παίδα ή έφηβον» και ακολουθούσε η σύσταση να αποφεύγονται «επικίνδυνα διά την σωματικήν διάπλασιν αγωνίσματα όπως είναι το άλμα εις ύψος, η ποδοσφαίρισις, ο ανώμαλος δρόμος, η πυγμαχία».
Οι έλεγχοι
Ηδη από τα δεκαετία του ’60, λόγω υψηλών επιδόσεων ορισμένων αθλητριών αλλά και της ψυχροπολεμικής παράνοιας, εμφανίστηκαν φόβοι πως μπορεί στους αγώνες να παρεισφρήσουν άνδρες υποδυόμενοι τις γυναίκες. Καθιερώθηκαν οι έλεγχοι φύλου. Αρχικά εξετάζονταν οπτικά από επιτροπή γυναικολόγων και αργότερα υποβάλλονταν σε τεστ χρωμοσωμάτων.
Η Παγκόσμια Ομοσπονδία Στίβου δεν διεξάγει πλέον τεστ χρωμοσωμάτων, αλλά με αφορμή την υπόθεση της Νοτιοαφρικανής αθλήτριας Κάστερ Σεμένια έχει καθιερώσει τα τελευταία χρόνια ελέγχους επιπέδων τεστοστερόνης. Ωστόσο, η Καρκάζις επισημαίνει ότι τα επίπεδα τεστοστερόνης δεν είναι αποκλειστική ένδειξη πρόβλεψης της απόδοσης σε αγωνίσματα ταχύτητας ή δύναμης.
«Παρότι η τεστοστερόνη επηρεάζει παραμέτρους που σχετίζονται με τον αθλητισμό, όπως το μέγεθος των μυών ή η πρόσληψη οξυγόνου, δεν μεταφράζεται αυτό ξεκάθαρα σε καλύτερες επιδόσεις», εξηγεί, προσθέτοντας ότι παίζουν ρόλο πολλοί παράγοντες στη διαμόρφωση της αθλητικής ικανότητας. «Η ιδέα ενός πλήρως ισότιμου παιχνιδιού είναι απατηλή, όταν υπάρχουν τόσες πολλές παράμετροι που επιδρούν στον αθλητισμό», τονίζει.
Στην περίπτωση της Κελίφ, η Καρκάζις σχολιάζει την «υποκριτική στάση όσων προφασίστηκαν ότι υποστηρίζουν τα γυναικεία δικαιώματα, ενώ ταυτόχρονα κακοποιούσαν μια γυναίκα αμφισβητώντας το φύλο της». Οπως τονίζει η ίδια, είναι σημαντικό κάποιος να αναρωτηθεί από πού πηγάζουν οι πληροφορίες για την Αλγερινή πυγμάχο και ποια είναι τα κίνητρα όσων τις διακινούν.
«Τα τελευταία χρόνια, η Ακροδεξιά οργανώνεται με ιδιαίτερη εστίαση γύρω από έμφυλα και ΛΟΑΤΚΙ+ ζητήματα», λέει στην «Κ» η Ελενα Ολγα Χρηστίδη, ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια και συνιδρύτρια της οργάνωσης Orlando LGBT+. «Η Κελίφ κρίθηκε από αυτά τα κέντρα ως ιδανικό πεδίο άσκησης της προπαγάνδας τους: ίντερσεξ άτομο, μη λευκό, σε ένα σκληρό άθλημα που ερεθίζει αντανακλαστικά γύρω από την έμφυλη κακοποίηση».
Το κυρίαρχο αφήγημα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ήταν ότι «ένας άνδρας έσπασε στο ξύλο μια ανυπεράσπιστη από το θεσμικό πλαίσιο γυναίκα». «Ολα συνδέθηκαν άψογα: η βασική ακροδεξιά θέση του βιολογικού ντετερμινισμού, η τρανσοφοβική και ιντερφοβική ιδέα ότι γυναίκες είναι μόνον όσες έχουν τυπικά θηλυκά βιολογικά χαρακτηριστικά, η προώθηση της εικόνας των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων ως δυνητικά επικίνδυνων για τη συλλογική ασφάλεια και την κοινωνική ειρήνη», παρατηρεί η Χρηστίδη.
Ο ρωσικός δάκτυλος και η ελληνική υπογραφή
Η Διεθνής Ομοσπονδία Πυγμαχίας (IBA) πρωτοστάτησε στην υπόθεση της Κελίφ, παραχωρώντας συνέντευξη Τύπου στις 5 Αυγούστου στο Παρίσι. Ο Ρώσος πρόεδρος της ΙΒΑ, που σχετίζεται με τον κύκλο του Πούτιν, Ουμάρ Κρεμλέφ, εμφανίστηκε μέσω τηλεδιάσκεψης από το γραφείο του. Προσέβαλε τον πρόεδρο της ΔΟΕ Τόμας Μπαχ, κατέκρινε την τελετή έναρξης και σε κάποια αποστροφή του λόγου του επέτεινε τη σύγχυση μιλώντας για επίπεδα τεστοστερόνης, παρότι η Κελίφ δεν φέρεται να έχει υποβληθεί σε σχετικό τεστ.
Η ΔΟΕ είχε θέσει υπό επιτήρηση την ΙΒΑ για χρόνια και της αφαίρεσε την ιδιότητα του κυρίαρχου οργάνου της πυγμαχίας, έχοντας πλέον η ίδια την επίβλεψη του αθλήματος στους Ολυμπιακούς, καθώς είχε διαπιστώσει ζητήματα αδιαφάνειας σε θέματα διακυβέρνησης και χρηματοδότησης. Για μακρά περίοδο, κυρίαρχος χορηγός της ομοσπονδίας ήταν η ρωσική Gazprom.
Σύμφωνα με έγγραφα που δημοσιοποίησε η ΙΒΑ, η Κελίφ φέρεται να υποβλήθηκε σε τεστ ελέγχου χρωμοσωμάτων τον Μάιο του 2022 στο Παγκόσμιο Πρωτάθλημα της Κωνσταντινούπολης. Καθότι ένα τεστ δεν ήταν αρκετό για ασφαλή συμπεράσματα, η ομοσπονδία επανέλαβε τον έλεγχο έναν χρόνο αργότερα στο Παγκόσμιο Πρωτάθλημα στο Νέο Δελχί. Τον Μάρτιο του 2023, ο τότε γενικός γραμματέας της ΙΒΑ, Γιώργος Γερόλυμπος, ενημέρωσε με επιστολή την Κελίφ για το αποτέλεσμα και τον αποκλεισμό της. Τον επόμενο μήνα, η ομοσπονδία τροποποίησε τον κανονισμό της, ορίζοντας ότι γυναίκες είναι μόνον όσες έχουν ζεύγος χρωμοσωμάτων ΧΧ.
Απαντώντας στον Γερόλυμπο, ο αθλητικός διευθυντής της ΔΟΕ Κιτ Μακόνελ υπενθύμισε πως η διαδικασία πρόκρισης των πυγμάχων στους Ολυμπιακούς Αγώνες δεν ήταν υπό την αρμοδιότητα της ΙΒΑ και ζήτησε να παρασχεθεί η έγγραφη συναίνεση της αθλήτριας, που επέτρεπε στην ομοσπονδία πυγμαχίας να μοιραστεί τα απόρρητα ιατρικά της δεδομένα. Ερωτηθείς σχετικά από την «Κ», ο Γερόλυμπος, πρώην στέλεχος των εγχώριων ομοσπονδιών καράτε και τριάθλου, ανέφερε ότι έχει κλείσει ο κύκλος του στην ΙΒΑ και ότι η δημοσιοποίηση των εμπιστευτικών επιστολών από την ομοσπονδία δεν έγινε με δική του έγκριση.
Δεν αποφασίζουν ποιος είσαι τα σόσιαλ μίντια
«Ο,τι συμβαίνει τώρα με τις αθλήτριες της πυγμαχίας μού θυμίζει τις δύσκολες στιγμές που πέρασα. Δεν καταλαβαίνω γιατί τόσο πολλοί άνθρωποι χωρίς γνώσεις ιατρικής, γενετικής ή υψηλού αθλητισμού μιλούν γι’ αυτό το ζήτημα. Η λύση σε ένα τόσο λεπτό θέμα βρίσκεται στους ειδικούς, όχι στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ο καθορισμός του φύλου ενός αθλητή βάσει χρωμοσωμάτων είναι πρακτική του παρελθόντος», λέει η Πατίνιο, η οποία εργάζεται ως καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Βίγκο και έχει διατελέσει μέλος της ιατρικής επιτροπής ειδικών της ΔΟΕ για ζητήματα φύλου.
«Τα κοινωνικά δίκτυα δεν καθορίζουν ποιος είσαι ή πώς νιώθεις. Η ΔΟΕ είναι με το μέρος της», σημειώνει για την Κελίφ. «Η πυγμάχος δεν είναι μόνη της. Είναι μέλος της πιο σημαντικής οικογένειας στον κόσμο: της ολυμπιακής οικογένειας».
