Κορίτσια που ξεχωρίζουν στις παρέες – το σώμα τους είναι γυναικείο, αλλά η συμπεριφορά τους και κυρίως οι ανάγκες τους είναι εκείνες ενός παιδιού. Θέλουν ακόμη να παίξουν κούκλες με τις συνομήλικές τους, παράλληλα όμως νιώθουν τις ψυχολογικές μεταπτώσεις και την αναστάτωση της εφηβείας. Η παραπάνω εικόνα μάς είναι οικεία, καθώς τα κορίτσια της γενιάς Α μπαίνουν όλο και πιο νωρίς στον προθάλαμο της ενήλικης ζωής. «Την τελευταία 15ετία παρατηρείται διεθνώς μια μείωση στην ηλικία έναρξης της εφηβείας, ειδικά στα κορίτσια», εξηγεί στην «Κ» η Πηνελόπη Σμυρνάκη, παιδοενδοκρινολόγος με έδρα στο Ηράκλειο Κρήτης.
Στην τάξη της Ελένης, που φέτος τελείωσε το δημοτικό, φοιτούσαν δώδεκα κορίτσια. «Εξ αυτών, για τα πέντε ήδη από τη β΄ δημοτικού είχαν αρχίσει τα πήγαιν’ έλα στους γιατρούς», λέει στην «Κ» η μητέρα της Ελσα. «Εμάς, μας άνοιξε τα μάτια η παιδίατρος, η οποία διέκρινε ορισμένα πρώτα σημάδια ενήβωσης». Ακολούθησε πολύ αναλυτικός αιματολογικός και απεικονιστικός έλεγχος. «Οταν μας προέτρεψαν να της κάνουμε μαγνητική εγκεφάλου αγχώθηκα πολύ», θυμάται η 47χρονη μητέρα. «Η γιατρός με διαβεβαίωνε ότι το κάναμε μόνο για να αποκλείσουμε το 1% και κλείσαμε ραντεβού για τον Σεπτέμβρη». Στη διάρκεια των διακοπών η Ελσα δεν σκεπτόταν τίποτα άλλο. Η διεπιστημονική ομάδα που την παρακολουθούσε στο «Παίδων» τελικά δεν συνέστησε θεραπεία, κρίνοντας ότι το περιστατικό βρισκόταν στο όριο. «Η εμμηναρχή ήρθε 10 ετών και 10 μηνών, στόχος ήταν να μην έρθει προτού κλείσει τα 10», αναφέρει η Ελσα. «Η κόρη μου πήγαινε ε΄ δημοτικού, αλλά δεν ήταν η μοναδική στην τάξη της σε αυτή τη φάση και αυτό το έκανε πιο εύκολο».
«Ορμονικά, η έναρξη της εφηβείας σηματοδοτείται με την ενεργοποίηση του άξονα υποθάλαμος – υπόφυση – γονάδες, που οδηγεί στην έκκριση των οιστρογόνων· αυτές με τη σειρά τους διαμορφώνουν τα δευτερογενή χαρακτηριστικά του φύλου και οδηγούν σταδιακά στη διαμόρφωση ενός σώματος ενήλικα με αναπαραγωγική ικανότητα», σημειώνει η κ. Σμυρνάκη. Της πρώτης περιόδου προηγείται και η αύξηση του ύψους – έως και 25% του τελικού ύψους τους. Δύο περίπου χρόνια μετά την ενήβωση τοποθετείται χρονικά η εμμηναρχή.
Οι αριθμοί
«Tην τελευταία δεκαετία βλέπουμε μείωση στην ηλικία εμφάνισης της περιόδου, στη Μεσόγειο γύρω στα 10,5 έτη και στις σκανδιναβικές χώρες κοντά στα 11,5 έτη· πριν από 30 χρόνια ήταν 12 στις μεσογειακές και 14,5 στις βόρειες». Το χρονικό όριο που θεωρείται υγιές είναι από τα δέκα έως και τα δεκαπέντε χρόνια. «Παλιότερα ο μέσος όρος στην Ελλάδα ήταν 12,5 ετών, τώρα είναι περίπου 11 ετών και εννέα μηνών», προσθέτει. «Ο ανθρώπινος οργανισμός είναι προγραμματισμένος να δει οιστρογόνα μεταξύ 8 και 12 ετών, αν αυτό συμβεί νωρίτερα ή αργότερα είναι πρόβλημα», λέει η κ. Σμυρνάκη. Η πρώιμη ήβη έχει αποδεδειγμένα συνδεθεί με σοβαρά προβλήματα υγείας στην ενήλικη ζωή –διαβήτη, καρδιαγγειακά, παχυσαρκία, χαμηλό προσδόκιμο ζωής–, ενώ ορισμένες μελέτες αποδίδουν και την πιθανότητα εμφάνισης καρκίνου του μαστού. Σε τι οφείλεται, λοιπόν, η πρώιμη έναρξη της ήβης;
«Χρειάζεται να τα ενημερώσουμε κατάλληλα για τη διαχείριση της σεξουαλικότητάς τους, καθώς εκ των πραγμάτων δεν είναι έτοιμα να την αντιμετωπίσουν, άλλοτε μπορεί να αποτολμήσουν πειραματισμούς τους οποίους μετέπειτα μετανιώνουν και κατακλύζονται από το αίσθημα της ντροπής», λέει η αναπληρώτρια καθηγήτρια Παιδιατρικής – Εφηβικής Ιατρικής στο ΕΚΠΑ, Αρτεμις Τσίτσικα.
Η κακής ποιότητας διατροφή, η παχυσαρκία, η έλλειψη άσκησης, η κληρονομικότητα (ηλικία εμμηναρχής σε γυναίκες οικογένειας), η επίδραση ορμονικών διαταρακτών (που προσλαμβάνουμε από τροφές, ατμόσφαιρα και πλαστικά), το στρες, αλλά και τα ερεθίσματα σεξουαλικού περιεχομένου που δέχονται τα κορίτσια από τη συνεχή έκθεση σε οθόνες, φαίνεται να αποτελούν τους σοβαρότερους παράγοντες. «Πρόσφατα η έρευνα ανέδειξε και τον γονιδιακό παράγοντα που μπορεί να επιδράσει στην πρώιμη ενήβωση, αλλά σε ένα πολύ μικρό ποσοστό των περιπτώσεων», σημειώνει η κ. Σμυρνάκη. «Κάποιες φορές μπορεί να είναι συνδυασμός παραγόντων – μεγάλο βάρος και επιβαρυμένη κληρονομικότητα ή το παιδί να έχει φυσιολογικό βάρος αλλά η ποιότητα των τροφών που προσλαμβάνει να μην είναι καλή». Για να αποκλειστεί κάποιο παθολογικό αίτιο οι γιατροί προτρέπουν τους γονείς να κάνουν στα παιδιά τους και μια μαγνητική εγκεφάλου.
«Οι γονείς φτάνουν σ’ εμάς εξαιρετικά ανήσυχοι για το ενδεχόμενο η ανάπτυξη των παιδιών τους να είναι ανακόλουθη της ηλικίας τους και σχετικά με οποιαδήποτε προτεινόμενη θεραπεία», αναφέρει στην «Κ» η αναπληρώτρια καθηγήτρια Παιδιατρικής – Εφηβικής Ιατρικής στο ΕΚΠΑ, δρ Αρτεμις Τσίτσικα. Στη Μονάδα Εφηβικής Υγείας του ΕΚΠΑ τα περιστατικά πρώιμης ήβης διαχειρίζεται διεπιστημονική ομάδα με ειδίκευση στην εφηβική ιατρική. «Πραγματοποιούμε οικογενειακές, αλλά και ατομικές συνεδρίες, αν το παιδί θέλει να συζητήσει και να ενημερωθεί με εμπιστευτικότητα», διευκρινίζει, «προσπαθούμε, απλώς, όσο περνάει ο καιρός η κάθε οικογένεια να έχει ως πρόσωπο αναφοράς έναν παιδίατρο από την ομάδα μας». Εχει αποδειχθεί ερευνητικά ότι η πρώιμη ήβη μπορεί να έχει επιπτώσεις στην ψυχοκοινωνική ανάπτυξη των κοριτσιών λόγω των διαφορών από τους συνομηλίκους.
«Μπορεί αρχικά το προβάδισμα στο ύψος, στη σωματική ανάπτυξη και κατ’ επέκταση στις αθλητικές επιδόσεις να αναγνωρίζεται ως προσόν και να θέτει την έφηβη σε πλεονεκτική θέση». Ωστόσο, το τελικό ύψος μπορεί να είναι χαμηλότερο των υπολοίπων και κάποια στιγμή οι συνομήλικοι να ξεπεράσουν το πρώιμα αναπτυγμένο παιδί, προκαλώντας απογοήτευση. «Χρειάζεται να τα ενημερώσουμε κατάλληλα για τη διαχείριση της σεξουαλικότητάς τους, καθώς εκ των πραγμάτων δεν είναι έτοιμα να την αντιμετωπίσουν» υπογραμμίζει η καθηγήτρια. «Αλλοτε μπορεί να αποτολμήσουν πειραματισμούς, τους οποίους μετέπειτα μετανιώνουν και κατακλύζονται από το αίσθημα της ντροπής». Μελέτες συσχετίζουν την πρώιμη ήβη με την πρόωρη έναρξη σεξουαλικής δραστηριότητας, αλλά και με τη σχολική αποτυχία και τις συμπεριφορές υψηλού κινδύνου. «Τα παιδιά μπορεί επίσης να πιεστούν ή να παρενοχληθούν σεξουαλικά, αφού το σώμα τους είναι πολύ ωριμότερο από τον τρόπο σκέψης, το γνωστικό τους επίπεδο και την κοινωνική τους λειτουργικότητα», προσθέτει η ίδια. «Οφείλουμε να προετοιμάζουμε τα παιδιά για να ξέρουν τι τους συμβαίνει και να υπερασπίζονται το σώμα τους και το δικαίωμά τους να είναι διαφορετικά».
Η μελέτη
Μετά την πανδημία ο αριθμός των περιστατικών πρώιμης ήβης που κλήθηκε να διαχειριστεί η κ. Σμυρνάκη στην Κρήτη, όπως και η συνάδελφός της, παιδοενδοκρινολόγος Ιωάννα Παπαευσταθίου στα Γιάννενα, είχε αυξηθεί σημαντικά. «Ανατρέξαμε στους φακέλους παιδιών που εξετάστηκαν για πρώιμη ήβη κατά το διάστημα των 10 χρόνων προ πανδημίας και το συγκρίναμε με αυτό των παιδιών δύο χρόνια μετά την COVID», περιγράφει η κ. Σμυρνάκη. Οι δύο γιατροί μελέτησαν φακέλους 10.000 ανηλίκων (στη συντριπτική πλειονότητα κοριτσιών), τους οποίους χώρισαν και προ και κατόπιν πανδημίας. Τα αποτελέσματα που παρουσίασαν στο 9ο συνέδριο Παιδιατρικής και Εφηβικής Ενδοκρινολογίας και απέσπασαν το βραβείο καλύτερης προφορικής ανακοίνωσης, προκαλούν αίσθηση. «Η έναρξη της εφηβείας προ των 8 ετών στα κορίτσια ήταν στατιστικά σημαντική την περίοδο μετά την COVID, με τη μεγαλύτερη αύξηση στο πρώτο εξάμηνο μετά την πανδημία και η πρώιμη εμμηναρχή επίσης ήταν συχνή», εξηγεί. «Αυτό σημαίνει ότι ο άξονας υποθαλάμου – υπόφυσης – γονάδων ενεργοποιήθηκε νωρίτερα στην πανδημία. Στη μελέτη αναδείχθηκε ότι ο εγκλεισμός, η κοινωνική απομόνωση, ο φόβος, η υπερβολική ενασχόληση με την οθόνη, η έλλειψη άσκησης και κίνησης οδήγησαν σε πρώιμη εμφάνιση της εφηβείας».
Ο κρίσιμος ρόλος της διατροφής
Οταν οι γονείς διακρίνουν τα πρώτα ανησυχητικά σημάδια, αναζητούν τρόπους μετάθεσης της εμμηναρχής, όπως η μείωση ή ρύθμιση του βάρους του παιδιού. «Μας προβληματίζει η υπερινσουλιναιμία, που συνάδει με την πρώιμη ήβη, αλλά όχι πάντοτε με την παχυσαρκία», σημειώνει η δρ Αννα Παπαγεωργίου, διαιτολόγος – διατροφολόγος και ιδρύτρια του Κέντρου Συμβουλευτικής Διατροφής και προαγωγής Υγείας «Ευρωστία». «Το αυξημένο βάρος, μεταξύ των άλλων επιπλοκών στα παιδιά, συμβάλλει στην παραγωγή οιστρογόνων που θα επιφέρουν την πρώιμη ήβη».
Η αλλαγή διατροφής και η ρύθμιση του βάρους βοηθάει τόσο τα κορίτσια που βρίσκονται υπό ιατρική διερεύνηση όσο και όσα έχουν ήδη έμμηνο ρύση. «Συστήνουμε μείωση κατανάλωσης κορεσμένων λιπαρών και ζάχαρης, η οποία βρίσκεται κρυμμένη σε σνακ, αναψυκτικά και ενεργειακά ποτά, μείωση του αλατιού, αύξηση της κατανάλωσης φρούτων και λαχανικών», επισημαίνει η δρ Παπαγεωργίου, η οποία προτάσσει τη σημασία, όχι μόνο της ποσότητας της τροφής αλλά και της ποιότητας. Ιδιαίτερα δημοφιλές στους εφήβους ενεργειακό ποτό περιέχει 36 γραμμάρια ζάχαρης στα 100 ml, όπως αναφέρει ενδεικτικά. «Δηλαδή για να κάψει ένα παιδί ό,τι προσέλαβε θα πρέπει να τρέξει πάνω από 15 χιλιόμετρα», υπογραμμίζει.
Καθοριστικό ρόλο, ωστόσο, θα παίξει η αλλαγή της καθιστικής συμπεριφοράς και δη μπροστά σε οθόνες. «Παρακολουθώντας με προσήλωση κάτι, συνήθως τους ανοίγει η όρεξη και δη για ραφιναρισμένους υδατάνθρακες», αναφέρει η δρ Παπαγεωργίου. «Αυτές οι κατευθύνσεις ισχύουν προφανώς και πριν και μετά την εμμηναρχή, δεδομένου ότι καθώς αυτή συνοδεύεται από συναισθηματικές μεταπτώσεις και πόνο, πολλά κορίτσια θα αναζητήσουν “παρηγοριά” στο φαγητό και δη στο γλυκό, με την ανοχή των γονιών», διευκρινίζει.
«Είναι καλό τα παιδιά να μην υπερβαίνουν τις συνιστώμενες ημερήσιες δόσεις πρόσληψης κάθε κατηγορίας τροφών, έτσι όπως τις ορίζει ο ΠΟΥ», τονίζει. «Δεν έχουμε 100% ερμηνεία για την πρώιμη ήβη, εξ ου και είναι απαραίτητο να είναι καλά ρυθμισμένη η διατροφική ρουτίνα των ανηλίκων». Εξίσου κομβική, βέβαια, είναι η άσκηση. «Συμβάλλει στην απόκτηση σωστού λιπώδους ιστού, βελτιώνει την ανοχή στη γλυκόζη και ρυθμίζει το βάρος», αναφέρει η δρ Παπαγεωργίου. «Δεν υπάρχει μεγαλύτερος μύθος από την παγιωμένη άποψη ότι το επιπλέον βάρος του παιδιού “θα το πάρει ύψος”», σημειώνει η ίδια, «ένα παχύσαρκο παιδί πρέπει να αλλάξει διατροφικές συνήθειες και να χάσει βάρος – μεταξύ άλλων για να μην ξεκινήσει πρώιμα η εφηβεία του».
Σε όσα κορίτσια ξεκίνησε νωρίς η εμμηναρχή και υπάρχει ανησυχία για το τελικό τους ύψος και τη μυϊκή τους ενδυνάμωση, η δρ Παπαγεωργίου συστήνει πλειομετρικές ασκήσεις. «Μικρά πηδηματάκια που τεντώνουν το κορμί, κολύμπι, ποδήλατο, μονόζυγο, συγκεκριμένες ασκήσεις γιόγκα με μεγάλα ανοίγματα, όπως η στάση κόμπρα ή κεράκι, κοιλιακοί με βάρος του σώματος, αλλά ακόμη και το τόσο αγαπητό στα κορίτσια του δημοτικού σκοινάκι». Ετσι θα βελτιωθεί το σωματικό βάρος και θα ενεργοποιηθεί ο μεταβολισμός. Τέλος, δεν πρέπει να υποτιμάται ο ρόλος του ύπνου. «Ο καλός ύπνος, διάρκειας τουλάχιστον οκτώ ωρών, είναι πολύτιμο εργαλείο για την καλή ανάπτυξη των εφήβων και των δύο φύλων», καθώς «η αυξητική ορμόνη εκκρίνεται στο διάστημα 10-12 τη νύχτα».
