Ο Πύργος του Αϊφελ, το Πολυτεχνείο, σπιτάκια κεραμοσκέπαστα, ποτοποιίες, διαστημόπλοια, επιστημονικά συγγράμματα, καζίκια καπνοκαλλιεργητών, τα ψαλίδια μιας μοδίστρας, ο κάβουρας ενός υδραυλικού, βαρέλια, στέφανα και φασκιωμένα βρέφη, αυτοκίνητα που εκτρέπονται από τον δρόμο. Πρόκειται για τάματα πιστών που μαρτυρούν τις αγωνίες τους ή δηλώνουν την ευγνωμοσύνη τους και βρίσκονται στον Ιερό Ναό της Παναγίας της Τήνου. «Για τους πιστούς το τάμα επαναφέρει το θαύμα στον παρόντα χρόνο και το ανάγει στο δικό τους προσωπικό βίωμα», παρατηρεί ο εθνολόγος και λαογράφος Αλέκος Ε. Φλωράκης.
Ενα από τα πιο συγκινητικά ομοιώματα δεσπόζει στο δεξί παγκάρι του ναού. Ενα πολυκάντηλο από το 1927 σε σχήμα πορτοκαλιάς, με επίχρυσους καρπούς. Το καντήλι είχε τάξει στην Παναγία ένας τυφλός ομογενής από τις ΗΠΑ που είχε ορκιστεί πως θα φέρει ασημένιο στη Χάρη Της το πρώτο πράγμα που θα έβλεπε όταν θα ξανάβρισκε το φως του. Λίγο πιο κάτω, συναντάμε το αφιέρωμα ενός μεταλλωρύχου παγιδευμένου για τέσσερα μερόνυχτα στα μεταλλεία του Λαυρίου. Το ασημένιο λυχνάρι χρονολογείται από το 1893.
Επαναχρησιμοποίηση
Ακόμη και ο κεντρικός ασημένιος πολυέλαιος στον Ιερό Ναό της Παναγίας της Τήνου είναι κατασκευασμένος από παλιά καντήλια-τάματα. «Η ιδέα και η συνήθεια της επαναχρησιμοποίησης ταμάτων δεν είναι σύγχρονη, απαντάται ήδη στην αρχαία Ελλάδα», μας λέει ο κ. Φλωράκης, συγγραφέας της έκδοσης «Το Προσκύνημα της Παναγίας Τήνου» (2023). Το 1883, σύμφωνα με μαρτυρία του Γεωργίου Δροσίνη, τα τάματα είναι τόσο πολλά πάνω στην εικόνα της Μεγαλόχαρης, ώστε γρήγορα απομακρύνονται για να πάρουν τη θέση τους νέα.
Στις αρχές του 20ού αιώνα, η πρακτική της έκθεσης των ταμάτων πάνω σε κολόνες και τοίχους του ναού επιλύει προσωρινά το πρόβλημα του χώρου, αλλά ήδη το 1920 μόνο τα επιτοίχια υπολογίζονται γύρω στα 2.000. «Σήμερα, η πλειονότητα των ταμάτων που είναι αναρτημένα σε διάφορα σημεία της εκκλησίας ή φυλαγμένα σε ειδικές προθήκες στο σκευοφυλάκιο προέρχονται από αφιερωτές που πλέον δεν βρίσκονται εν ζωή, όπως και οι απόγονοί τους», διευκρινίζει ο κ. Φλωράκης. Τα «προνομιούχα», όπως τα χαρακτηρίζει στο βιβλίο του, χρωστούν τη «μακροημέρευσή» τους στην παλαιότητά τους, στην καλλιτεχνική τους αξία και συχνά στις ιστορίες που τα γέννησαν.
«Για τους πιστούς το τάμα επαναφέρει το θαύμα στον παρόντα χρόνο και το ανάγει στο δικό τους προσωπικό βίωμα», παρατηρεί ο εθνολόγος και λαογράφος Αλέκος Ε. Φλωράκης.
Οι ιστορίες των ταμάτων έχουν καταγραφεί, αν όχι πάνω στα ίδια τα τεχνουργήματα, σε παλιούς καταλόγους της εκκλησίας ή σε άλλες πηγές. Μια τέτοια έκδοση με καταγραφές αφιερωμάτων και τίτλο «Ιστορία της Ευαγγελιστρίας» από το 1928 μας δείχνει και ο συλλέκτης Μιχάλης Χριστοδουλάκης. Μέσα περιέχει και τα τάματα που πρόσφεραν οι υπότροφοι του Ιδρύματος της Ευαγγελιστρίας όπως ο Γιαννούλης Χαλεπάς ή ο Νικόλαος Γύζης.
Γιατί όμως ένας άνθρωπος που απασχολείται στις δημοπρασίες έργων τέχνης αποφασίζει να στραφεί στην εκκλησιαστική αργυροχοΐα, στα «’θρωπάρια» της Τήνου; «Οταν έφυγε από τη ζωή ένας από τους πιο καλούς αργυροχόους, ο Παναγιώτης Ασκληπιάδης, αγόρασα το αρχείο και τον εξοπλισμό του εργαστηρίου του. Συνεργάστηκα με έναν εξειδικευμένο τεχνίτη και συνέχισα έτσι την πορεία του εργαστηρίου. Αυτό είναι που με συγκινεί, ο χρόνος και ο κόπος που επενδύεται πάνω σε κάθε έργο. Πλέον, τα περισσότερα τάματα είναι μαζικής παραγωγής. Αυτή, όμως, είναι μια τέχνη που πρέπει να διαφυλάξουμε». Μας εξηγεί πως τα ασημοκάραβα κατέχουν σημαντική θέση στους τύπους των ταμάτων που συναντάμε στην Τήνο. Κάθε λογής σκαρί –μπρίκια, λατινάδικα, μπρατσέρες, ανεμότρατες, τρεχαντήρια– αποδίδεται με απόλυτη πιστότητα. Ενώ μας μιλάει για κατάρτια, την προσοχή μου τραβάει η περιγραφή ενός ομοιώματος σε σχήμα κλειδιού. Η ιστορία αφορά την απόπειρα διάρρηξης ενός σπιτιού. Το αντικλείδι έσπασε, η οικοδέσποινα ξύπνησε και οι δράστες συνελήφθησαν.
Μια αντίστοιχα ενδιαφέρουσα ιστορία εντοπίζουμε και στο περιοδικό «Εικόνες» από τα μέσα Αυγούστου του 1956, και πάλι από τη Συλλογή του κ. Χριστοδουλάκη, σχετικά με το ευχαριστήριο τάμα μιας παραμάνας που της ξέφυγε ένα μωρό από τα χέρια και έπεσε στον δρόμο, χωρίς να πάθει τίποτα. Τα δύο αυτά ομοιώματα δεν σώζονται πλέον αλλά οι ιστορίες τους έχουν διατηρηθεί χάρη σε μαρτυρίες. Εχει διασωθεί όμως το τάμα ενός λουκουμιτζή από τη Σμύρνη που κινδύνεψε να χάσει το παιδί του όταν αυτό πήγε να πέσει σε ένα καζάνι με βραστό λουκούμι. Ο πατέρας επικαλέστηκε τη Μεγαλόχαρη και το παιδί τελευταία στιγμή συγκρατήθηκε από τις αλυσίδες του καζανιού. Το πλέον διάσημο τάμα είναι βέβαια το τρισδιάστατο ασημένιο καράβι με το σφηνωμένο κήτος στα πλευρά του. «Το τάμα αυτό είναι προγενέστερο του 1849, σημειώνει ο κ. Φλωράκης «και ο λόγος που το γνωρίζουμε είναι γιατί βρέθηκε μαρτυρία περιηγητή σε αγγλικό περιοδικό του 1850». «Στο θέμα της τεκμηρίωσης πάσχουμε», σχολιάζει από την πλευρά του ο κ. Χριστουδουλάκης. «Αν καταγράφαμε τεχνίτες, χρονολογίες, δωρητές και αιτίες αφιερώματος θα είχαμε μια πληρέστερη εικόνα αυτής της παράδοσης που χάνεται στον χρόνο».
Εργαστήριο
Η τέχνη δημιουργίας των ταμάτων έχει τις δικές της απαιτήσεις, όπως μας λέει ο Σπύρος Τσάβαλος, τεχνίτης με εργαστήριο στον Νέο Κόσμο, ο οποίος ασχολείται με το αντικείμενο από τα 15 του. «Ως τάμα μπορεί να σταθεί οτιδήποτε, ένα Αγιο Ποτήριο, μια εικόνα, και φυσικά ένα ομοίωμα», μας λέει. Οση ώρα μιλάει χτυπά με το καλέμι του μια εικόνα τοποθετημένη από την ανάποδη μέσα σε πλαίσιο πίσσας – η πιο διαδεδομένη τεχνική κατασκευής ταμάτων. Ο συνεργάτης του, Κώστας Λαχανάς, ακόμα παλαιότερος από εκείνον στην τέχνη, μαθήτευσε από τα 12 του χρόνια δίπλα σε έναν από τους αρχιτεχνίτες του Cartier. «Την τέχνη αυτή πρέπει να την αγαπάς, θέλει δεξιοτεχνία και υπομονή», λέει ενώ σμιλεύει ιερατικά κοσμήματα. Τους ρωτάω εάν υπάρχουν μόδες στα τάματα. «Το χειροποίητο τάμα πρέπει να έχει ρεαλιστική απόδοση του θέματος, από εκεί και πέρα έγκειται στον κάθε τεχνίτη πώς θα το προσεγγίσει. Εγώ αντλώ και στοιχεία από τη βυζαντινή παράδοση, ανατρέχω σε παλιά βιβλία», λέει ο κ. Τσάβαλος. Τη σημασία της ρεαλιστικής απόδοσης τονίζει και ο κ. Φλωράκης. «Ο πιστός θεωρεί πως προσφέρει το σώμα του, το σπίτι του, το καράβι του, κάτι δικό του και αυτή η αναγωγή του εαυτού μέσα από το αντικείμενο κάνει και τόσο φανερή την ανάγκη για λεπτομέρεια». Σχολιάζει όμως πως τα τάματα αντανακλούν τις κοινωνικές εξελίξεις και εκεί παρατηρούνται οι αλλαγές. Για παράδειγμα, η μετάβαση από τα ομοιώματα των νεοκλασικών μονοκατοικιών στις προπολεμικές πολυκατοικίες. «Αποτυπώνουν και την επικαιρότητα», υποστηρίζει ο τεχνίτης Γιώργος Ζαρναβέλης. «Την περίοδο του κορωνοϊού ζητούσαν συνέχεια πνεύμονες». Ο ίδιος έχει διαδεχθεί τον παππού και τον πατέρα του στην οικογενειακή επιχείρηση στην Πλάκα. «Παρατηρώ πως τα αγοράζουν πολύ οι ξένοι, ως μια ξεχωριστή ανάμνηση από την Ελλάδα. Το τάμα ξεφεύγει δηλαδή από τη θρησκευτική του λειτουργία και γίνεται μέρος μιας πολιτισμικής ταυτότητας».
