Η πρόσφατη φωτιά στην Αττική δεν άνοιξε μόνο άλλη μια πληγή στο λεκανοπέδιο· συνεπάγεται και ένα ψυχικό αποτύπωμα για τους κατοίκους της που για πρώτη φορά είδαν τις φλόγες να εισχωρούν στον αστικό ιστό, όπως εξηγούν στην «Κ» ειδικοί της ψυχικής υγείας. «Οι φωτιές κάθε καλοκαίρι έχουν πάρει τη μορφή μιας επαναλαμβανόμενης εθνικής τραγωδίας. Τις περιμένουμε σαν κάτι αναγκαστικό. Ανήμποροι, καταδικασμένοι: αυτές τις λέξεις ακούω ολοένα και πιο συχνά από ανθρώπους που έχουν βιώσει τέτοια καταστροφή. Ζουν εν αναμονή του θανάτου. Και είναι ίσως χειρότερο συναίσθημα από την απώλεια, πιο διαβρωτικό, ο φόβος της απώλειας: ο αδιευκρίνιστος κίνδυνος που δεν ξέρεις πότε και από πού θα σε πλησιάσει, η αίσθηση ότι δεν μπορείς να προστατέψεις τους ανθρώπους σου, τα ζώα σου, το σπίτι σου», λέει η κλινική ψυχολόγος Αννα Κανδαράκη.
«Μέχρι πρόσφατα είχαμε ταυτίσει τη φωτιά με τα δάση, με την ύπαιθρο. Και να που τώρα δεν καίει μόνο πράσινο: περνάει πολυσύχναστες λεωφόρους, καταπίνει πολυκατοικίες και επιχειρήσεις. Αυτό τρομάζει ακόμα περισσότερο. Είναι λες κι ο εχθρός που ακούγαμε ότι βρίσκεται κάπου μακριά τώρα έχει μπει στα σπίτια μας. Μας κυριεύει ο φόβος, ο θυμός, η απουσία εμπιστοσύνης. Τα διεθνή ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι 10%-20% των ανθρώπων που βίωσαν τέτοιον κίνδυνο θα αναπτύξουν μετατραυματικό στρες, έντονο δηλαδή ψυχικό τραύμα. Βρίσκει εύφορο ψυχικό έδαφος, εγκαθίσταται και… λαγοκοιμάται. Εκεί που νομίζεις ότι η πληγή έχει κλείσει, μια εικόνα, ένα άκουσμα την κάνουν να αιμορραγεί ξανά».
Εχει ιδιαιτερότητες η συλλογική ψυχολογία σε μια πόλη υπό πολιορκία –όπως ήταν η Αθήνα με τα πύρινα μέτωπα στη βορειοανατολική Αττική–, συμφωνεί ο ψυχίατρος-ψυχαναλυτής Σάββας Σαββόπουλος. «Μπορεί οι άνθρωποι να πανικοβληθούν και να αντιδράσουν παράλογα, ίσως και αυτοκαταστροφικά. Γι’ αυτό η αγωνία που προκύπτει σε προσωπικό και μαζικό επίπεδο απέναντι σε φαινόμενα που απειλούν τον αστικό ιστό πρέπει να τύχει της ανάλογης προσοχής από τις Αρχές, οι οποίες οφείλουν να δράσουν όπως ένας υπεύθυνος και ισχυρός γονιός που θα προστατεύσει την οικογένεια και το βιος του. Επομένως, η καθοριστική παράμετρος που λειτουργεί εναντίον της ανασφάλειας των πολιτών είναι η ύπαρξη αξιόπιστων αρχών. Εδώ όμως ξεκινάει το πρόβλημα: στην Ελλάδα υπάρχει έλλειμμα εμπιστοσύνης των πολιτών απέναντι στο κράτος σε ό,τι αφορά την αποτελεσματική διαχείριση των φυσικών καταστροφών. Oταν σκοτεινιάζει ο ουρανός από τους καπνούς, όταν ο ορίζοντας έχει τα χρώματα της κόλασης, όταν η στάχτη μπαίνει στο σπίτι του, ο πολίτης νιώθει πιασμένος μέσα σε φάκα και απελπισμένος. Τότε κινητοποιούνται κάθε είδους καταδιωκτικές και καταθλιπτικές αγωνίες, που του θυμίζουν ό,τι πιο τρομακτικό έχει ζήσει ή έχει σκεφτεί. Είναι επιτακτική ανάγκη, λοιπόν, το κράτος – γονιός να αποδείξει στον πολίτη – παιδί ότι έχει τη δυνατότητα να τον προστατεύσει. Αν το κράτος δεν παίζει τον ρόλο του, ας μην περιμένει ότι ο πολίτης θα το σεβαστεί…».
«Το άτομο, αντιμέτωπο με εξαιρετικά στρεσογόνα γεγονότα όπως η φωτιά, τα οποία αδυνατεί να ελέγξει, και με την ταυτόχρονη συνειδητοποίηση ότι κανένας άλλος δεν μπορεί να τα ελέγξει, μπαίνει σε συναισθηματικές συνθήκες μη διαχειρίσιμες. Το εσωτερικό οικοδόμημά μας –έστω και προσωρινά– κατακρημνίζεται», εξηγεί η ψυχοθεραπεύτρια Θεοδώρα Σκαλή, μέλος Εργαστηριακού Διδακτικού Προσωπικού Ψυχολογίας Ιατρικής Σχολής ΕΚΠΑ, Α΄ Ψυχιατρική Κλινική – Αιγινήτειο Νοσοκομείο. «Σε τέτοιες περιπτώσεις, η ψυχική αντίδραση του ανθρώπου που το τυχαίο απρόσμενα χτυπά το “κάστρο” του, το σπίτι του, είτε ως πραγματικότητα είτε ως ψυχική κατασκευή –είτε είναι άμεσα πληττόμενος, δηλαδή, είτε παρατηρητής–, χτυπάει πυρηνικά στην αίσθηση ασφάλειας: δεν είναι πια “μια φωτιά κάπου μακριά»”, είναι εκείνη που “είναι κιόλας δίπλα μου!” Η γκάμα των συναισθημάτων που προκαλούνται τέτοιες στιγμές είναι ευρεία. Από τον τρόμο έως το συναισθηματικό μούδιασμα, την απάθεια. Και έπεται συνέχεια, ανάλογα με την ιστορία και την ψυχική ανθεκτικότητα του καθενός».
Το ζητούμενο
Ψυχική ανθεκτικότητα, το μέγα ζητούμενο απέναντι στον όλεθρο. Πώς επιτυγχάνεται όμως; «Η μόνη απάντηση στην απελπισία, τον φόβο, τον τρόμο, την απόγνωση είναι να στραφείς σε ό,τι σε κάνει να νιώθεις ασφαλής: καταφυγή σε οποιοδήποτε “backup”», επισημαίνει η κ. Σκαλή. «Κατ’ αρχάς να εξασφαλίσεις τη σωματική σου ακεραιότητα και να έχεις κάποιον να σε παρηγορήσει, να σου πει “εγώ είμαι εδώ, μη φοβάσαι”, ώστε να μπορέσεις να παραδεχτείς τον πανικό σου, να εκφράσεις την αδυναμία σου. Εως την ανασύνταξη!».
