Σε κάποια χωριά του Μεξικού, στα σύνορα με τη Γουατεμάλα, οι κάτοικοι μιλούν μια γλώσσα τύπου Μάγια, την Τσελτάλ, στην οποία δεν υπάρχουν οι λέξεις «δεξιά» και «αριστερά». «Οι ντόπιοι χρησιμοποιούν μόνο τις απόλυτες συντεταγμένες: βόρεια, νότια, ανατολικά, δυτικά. Αν τους δείξεις το τραπέζι μας, για παράδειγμα, και τους ζητήσεις να σου πουν πού βρίσκεται το φλιτζάνι με τον καφέ, θα σου απαντήσουν: βόρεια του ποτηριού με το νερό», λέει η συνομιλήτριά μου κι εγώ την παρακολουθώ ενεά. Βλέποντας την έκπληξή μου, συνεχίζει. «Υπάρχουν επίσης γλώσσες, όπως η Πιραχά, μιας κοινότητας του Αμαζονίου στη Βραζιλία, χωρίς αριθμούς. Οι άνθρωποι χρησιμοποιούν μόνο ποσοτικούς δείκτες – λίγα, περισσότερα, πολλά. Ετσι είναι δομημένη η κοινωνία τους. Εχουν μια έννοια της αντιστοιχίας, όμως δεν μπορούν να θυμηθούν ακριβείς αριθμούς, γιατί δεν έχουν τη δυνατότητα να μετρούν. Αν βάλεις δέκα ίδια αντικείμενα με τη σειρά σε ένα κουτί και τους ζητήσεις να κάνουν το ίδιο με ένα άλλο κουτί και διαφορετικά αντικείμενα, δεν θα μπορέσουν να αντεπεξέλθουν με ακρίβεια. Θα βάλουν μια ποσότητα στο κουτί, αλλά κατά προσέγγιση, με απόκλιση προς τα πάνω ή προς τα κάτω. Δεν είναι εντυπωσιακό; Είναι όμως και αναμενόμενο, αν σκεφτείτε ότι υπάρχουν περίπου 7.000 γλώσσες σε όλο τον κόσμο. Καθεμιά έχει τις ιδιαιτερότητες και την ομορφιά της».
Η πορεία της
Πίνουμε καφέ σε μια δροσερή αυλή στην Κηφισιά με την Αννα Παπαφράγκου, καθηγήτρια Γλωσσολογίας στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια, από τα μεγαλύτερα ονόματα στο αντικείμενό της διεθνώς, και στο βλέμμα της βλέπω τον ενθουσιασμό της· αυτόν τον ενθουσιασμό που την οδήγησε το 1988 στο Τμήμα Γλωσσολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών, ως πρωτοετή φοιτήτρια. Οι γονείς της, Αρκάδες και οι δύο, ήταν δάσκαλοι. «Μεγάλωσα σ’ ένα σπίτι γεμάτο βιβλία και γαλουχήθηκα με την πεποίθηση ότι η μόρφωση είναι το παν. Ημουν καλή μαθήτρια, θα μπορούσα να έχω επιλέξει οποιαδήποτε άλλη σχολή, ακόμη και των θετικών επιστημών, άλλωστε είχαμε πολλούς γιατρούς στην οικογένεια, όμως με είχε συνεπάρει η γλώσσα. Πώς αναπτύσσεται η γλωσσική ικανότητα; Πώς δημιουργείται το νόημα; Τι κάνει τη γλώσσα να λειτουργεί με τον τρόπο που λειτουργεί; Πώς επηρεάζει τη σκέψη;». Οι αναζητήσεις της την οδήγησαν αρχικά στη Βρετανία, στο University College London, για μεταπτυχιακό δίπλα στην πρωτοπόρο Ντίντρι Γουίλσον και στη συνέχεια στις ΗΠΑ, για μεταδιδακτορική έρευνα στο Berkeley και στο UPenn. Αυτός ο δρόμος τής έχει προσφέρει έντονες επιστημονικές συγκινήσεις, «ιδιαίτερα από τότε που πέρασα στο πειραματικό στάδιο, οπότε το εύρος έγινε μεγαλύτερο».
Τι σημαίνει αυτό; Τι είδους πειράματα διεξάγει ένας γλωσσολόγος; «Είναι πολλά και με διαφορετικές εκδοχές. Με την ομάδα μου έχουμε εστιάσει, μεταξύ άλλων, στο πώς οι χρήστες μιας γλώσσας αντιμετωπίζουν την αμφισημία ή την πολυσημία. Και πώς προσλαμβάνουμε ποικίλες πληροφορίες, όχι μόνο με όσα λέγονται, δηλαδή με την κυριολεξία, αλλά και με όσα υπονοούνται. Το να “διαβάζουμε” πίσω από τις λέξεις είναι βασικό χαρακτηριστικό της γλώσσας. Λέμε λίγα και αφήνουμε τα υπόλοιπα να τα συμπεράνει ο ακροατής μας», εξηγεί η κ. Παπαφράγκου. «Βέβαια, υπάρχει ένας μηχανισμός που γίνεται αυτό, μια ικανότητα την οποία αναπτύσσουμε όσο μεγαλώνουμε. Μέσα από τα δικά μας πειράματα έχουμε επιβεβαιώσει ότι τα παιδιά συχνά μένουν στην κυριολεξία, χάνουν κάποια υπονοούμενα. Αν τους δείξουμε ένα βίντεο με τρία άλογα που πηδούν πάνω από έναν φράχτη και τους ζητήσουμε να χαρακτηρίσουν ως σωστή ή λανθασμένη τη φράση “μερικά από τα άλογα πήδηξαν πάνω από τον φράκτη”, θα απαντήσουν ότι είναι σωστή. Ενας ενήλικας θα μας διορθώσει, θα πει: “όλα τα άλογα”, εννοώντας όλα στη συγκεκριμένη περίπτωση. Είναι αυτό που αποκαλούμε “αρχή της πληροφορίας”, τι είναι απαραίτητο σε μια συζήτηση και τι σχετικό. Τα παιδιά δυσκολεύονται σ’ αυτό το επίπεδο».
Εκτός από την ερμηνεία της γλώσσας, πέρα από την κυριολεξία, η έρευνα της Ελληνίδας γλωσσολόγου εστιάζει και σε μια άλλη επιστημονική πρόκληση. «Στα τουρκικά ο αόριστος έχει δύο επιλογές: ένα άμεσο μόρφημα που σημαίνει ότι ήταν κανείς αυτόπτης αυτού που περιγράφει και ένα έμμεσο για περιπτώσεις στις οποίες του αφηγήθηκαν ή έβγαλε το συμπέρασμα ότι κάτι συνέβη. Αυτό προϋποθέτει και ένα “φίλτρο ειλικρίνειας”; Επηρεάζει η γλώσσα τη σκέψη; Το θέμα έχει και άλλες παραμέτρους, γι’ αυτό η σύγχρονη Γλωσσολογία “συναντά” όχι μόνο τη Φιλοσοφία αλλά και την Ψυχολογία, τις Νευροεπιστήμες, την Ανθρωπολογία».
«Το πώς θα επηρεάσουν την επιστήμη αλλά και τη λογοτεχνία και τις τέχνες το ChatGPT και τα μεγάλα γλωσσικά μοντέλα, είναι ένας διάλογος που πρέπει να γίνει εις βάθος».
Η κουβέντα έρχεται στην τεχνολογία. «Σκοτώνει» τη γλώσσα; Ποια είναι η άποψή της για τα emojis, είναι γλώσσα; «Μια και τα αναφέρετε, χρησιμοποιώ μόνο τρία. Αν μπει και τέταρτο σε κάποιο μήνυμά μου, κάνει τεράστια εντύπωση στις κόρες μου, που είναι δεκατεσσάρων και έντεκα ετών και παίζουν στα δάχτυλα όλη την γκάμα (γέλια). Οχι, δεν διαβρώνεται η γλώσσα από αυτά, δεν απειλείται από την εξέλιξη της τεχνολογίας. Ανέκαθεν διατυπώνονταν τέτοιοι φόβοι. Οταν βγήκαν τα πρώτα κινητά τηλέφωνα πολλοί υποστήριζαν ότι έτσι θα φτωχύνει η επικοινωνία. Κι όμως, κάθε φορά κάτι χάνουμε, κάτι κερδίζουμε, βρίσκουμε νέες μορφές έκφρασης, αλλά ο πλούτος της γλώσσας μένει αλώβητος. Αλλωστε, κάθε γενιά αναζητεί τρόπους να ξεχωρίσει από την προηγούμενη, ώστε να μη γίνεται εύκολα αντιληπτή. Και τα emojis, λοιπόν, ακόμη κι αν δεν συνιστούν γλώσσα, είναι εργαλείο επικοινωνίας, έχουν αμφισημία. Τι σημαίνουν τα διαφορετικά χρώματα στις καρδούλες, για παράδειγμα; Σε τι διαφοροποιείται η μοβ από την κίτρινη ή τη μαύρη; Ολα αυτά η Γλωσσολογία τα αντιμετωπίζει με περιέργεια και ενδιαφέρον. Παρατηρεί τις ποικίλες εκφράσεις της ανθρώπινης φύσης και θέλει να τις κατανοήσει».
Σύζυγος της Αννας Παπαφράγκου είναι ο Γιώργος Παππάς, καθηγητής Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Συστημάτων στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια και κορυφαίος επιστήμονας διεθνώς στη ρομποτική. Δεν μπορώ, επομένως, να μην τη ρωτήσω για τη γλώσσα των ρομπότ και της τεχνητής νοημοσύνης. «Πώς θα επηρεάσουν την επιστήμη, αλλά και τη λογοτεχνία και τις τέχνες το ChatGPT και τα μεγάλα γλωσσικά μοντέλα είναι ένας διάλογος που πρέπει να γίνει εις βάθος, με σοβαρότητα και υπευθυνότητα. Μολονότι ανοίγουν νέους δρόμους σε πολλούς τομείς, όπως στην εκπαίδευση, δεν είναι πάντα το σωστό εργαλείο για να καταλάβουμε την ανθρώπινη νόηση. Επίσης, οφείλουμε να δημιουργήσουμε το πλαίσιο της χρήσης τους και να διασφαλίσουμε ότι δεν θα πέσουν σε “λάθος χέρια”».
Θα διαβάζουμε στο μέλλον μυθιστορήματα, λογοτεχνικά βιβλία γενικότερα, γραμμένα μέσω της τεχνητής νοημοσύνης; «Δεν το αποκλείω. Κι αυτά τα κείμενα θα βρίσκονται πολύ κοντά σε εκείνα που θα έγραφε ένας άνθρωπος, όμως θα είναι πολύ στυλιζαρισμένα, πιο τεχνικά και ουδέτερα, χωρίς άποψη. Το ανθρώπινο θυμικό παραμένει ξένο για τους υπολογιστές, γιατί οι λέξεις που περιγράφουν τα συναισθήματα περνούν μέσα από το φίλτρο των αξιών, των ιδεών, των βιωμάτων… Δεν μπορούν, προς το παρόν τουλάχιστον, να τα μιμηθούν».
«Ελευθερία και καινοτομία»
Της ζητάω να μου περιγράψει τι εκτιμά στη ζωή στις ΗΠΑ, εντός και εκτός πανεπιστημιακού περιβάλλοντος. «Την ελευθερία και την καινοτομία, την ευχέρεια που έχεις να αλλάξεις ρότα, ακόμη και να επανεφεύρεις τον εαυτό σου, μαζί με την αισιοδοξία που σου προκαλεί η αίσθηση ότι τα πράγματα μπορούν να γίνουν – αυτό που οι Αμερικανοί αποκαλούν “can-do”. Είναι πολύ απελευθερωτικό. Σου επιτρέπει να κάνεις όσα πραγματικά θέλεις και, μεγαλώνοντας, σου δημιουργεί τη διάθεση να βοηθήσεις κι εσύ με τη σειρά σου ως μέντορας τα νέα παιδιά», τονίζει η Αννα Παπαφράγκου.
Κάθε μέρα πλέει σε μια… θάλασσα λέξεων από πολλές διαφορετικές γλώσσες. Υπάρχουν λέξεις που για κάποιον λόγο αγαπάει ιδιαίτερα; «Χρησιμοποιώ συχνά την αγγλική λέξη “unique”, γιατί αποτυπώνει και μια φιλοσοφία: αναζητώ στους ανθρώπους το μοναδικό, τη “σφραγίδα” τους. Αγαπώ πολύ και την ελληνική “υπέρβαση” για αντίστοιχους λόγους. Ως στάση ζωής…».
