Στις αρχές Αυγούστου, σε μια άδεια από ειδήσεις Παρασκευή, έφτασε στα δημοσιογραφικά γραφεία μια ανακοίνωση του υπουργείου Πολιτισμού. Με ένα δελτίο Τύπου και μερικές φωτογραφίες τραβηγμένες με ένα κινητό τηλέφωνο ανακοινωνόταν η ολοκλήρωση της επανατοποθέτησης των αρχαιοτήτων στον σταθμό Βενιζέλου του μετρό Θεσσαλονίκης.
«Η Θεσσαλονίκη –στην περίπτωση του μετρό– έχει την πρωτιά, καθώς διαθέτει πλέον έναν εκτεταμένο αρχαιολογικό χώρο ενταγμένο στο κέλυφος του σταθμού», δήλωσε η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη. Το έργο που προκάλεσε μεγάλο διχασμό και μια σφοδρή πολιτική σύγκρουση πριν από μερικά χρόνια, προσφυγές στο ΣτΕ, διαδηλώσεις, διαμαρτυρίες, τελείωνε με μια απλή ανακοίνωση. Γιατί τόση ησυχία;
Ορισμένοι λένε ότι μια επίσκεψη στον σταθμό και στις αρχαιότητες θα είναι μέρος της πρωθυπουργικής ατζέντας στην επικείμενη ΔΕΘ. Αλλοι δείχνουν προς τα τέλη Οκτωβρίου και στο διεθνές συνέδριο που οργανώνει το υπουργείο Πολιτισμού, λίγο πριν από τα επίσημα εγκαίνια του μετρό τον Νοέμβριο, όπου θα αναλυθεί όλο το έργο της απόσπασης και επανατοποθέτησης των αρχαιοτήτων.
Προς τη θάλασσα…
Η έκταση του σταθμού Βενιζέλου είναι 1.260 τ.μ. αλλά η αρχαιολογική έρευνα κάλυψε τουλάχιστον 3.500 τ.μ. και αποκαλύφθηκε, σύμφωνα με την ανακοίνωση του ΥΠΠΟ, η ιδρυτική φάση της πόλης του Κασσάνδρου, η οποία αναπτύχθηκε σύμφωνα με το Ιπποδάμειο σύστημα, στους ίδιους οδικούς άξονες, με μικρές μετατοπίσεις. «Ανατρέπεται η θεωρία που ήθελε την πόλη να αναπτύσσεται προς τα Κάστρα, αντί της θάλασσας. Εχουμε τεκμηριωμένη τη φάση της Κασσάνδρειας Θεσσαλονίκης. Αυτό είναι ένα από τα σημαντικότερα επιστημονικά συμπεράσματα που εξάγεται από το έργο», λένε στην «Κ» πηγές από το υπουργείο και για περισσότερα συστήνουν υπομονή μέχρι το συνέδριο του Οκτωβρίου.
Αυτό που έχει επίσης ενδιαφέρον είναι ότι όσοι θα παίρνουν το μετρό θα κατεβαίνουν περίπου έξι μέτρα κάτω από την οδό Βενιζέλου και θα βλέπουν τη Θεσσαλονίκη της ρωμαϊκής εποχής και της ύστερης αρχαιότητας. Θα ξεχωρίζουν τη ρωμαϊκή λεωφόρο decumanus maximus, όπως ονομαζόταν η κεντρική οδός μιας πόλης, να διασταυρώνεται με έναν κάθετο δρόμο (cardo) και υπολείμματα από κτίσματα, καταστήματα, εργαστήρια κ.ά. Το ενδιαφέρον είναι ότι, όπως μαρτυρούν οι ανασκαφές, η Βενιζέλου δεν άλλαξε χαρακτήρα επί 17 αιώνες. Το σημείο εκείνο διέτρεχε πάντα ένας κεντρικός δρόμος περίπου στην ίδια χάραξη. Στο ερώτημά μας για το ποσοστό επανατοποθέτησης των αρχαιοτήτων, οι ίδιες πηγές ανεβάζουν το ποσοστό λίγο πάνω από το 92% της αρχικής μελέτης. Η τεκμηρίωση, υποστηρίζουν, είναι λεπτομερέστατη και εξαντλητική και θα παρουσιαστεί αναλυτικά.
Αλλοι όμως, όπως ο ομότιμος καθηγητής δομοστατικής του ΕΜΠ και πρώην μέλος του ΚΑΣ Βλάσης Κουμούσης, δεν συμφωνούν με αυτό και όπως λέει στην «Κ», θεωρεί ότι «η πυκνή μουσειακή παράθεση των επανατοποθετούμενων ορατών αρχαιοτήτων επί πλάκας οπλισμένου σκυροδέματος με πολυμορφία υλικών και τρόπων ρηχής έδρασης – θεμελίωσης θα επηρεάσουν αρνητικά την απόκριση των εκθεμάτων στις δυναμικές καταπονήσεις των μεμονωμένων σεισμών και συνεχών κραδασμών, ενώ κρίσιμο θέμα θα αποτελέσει η αντιμετώπιση του δομόφερτου θορύβου εντός του μουσειακού χώρου». Συμπληρώνει όμως ότι παρά την «ανήκεστο βλάβη» που υπέστησαν οι αρχαιότητες και την «επανασυναρμολόγηση» της καρδιάς της πόλης στη διασταύρωση Decumanus με Cardo, η Θεσσαλονίκη πρέπει να αγκαλιάσει το νέο έργο και να απαιτήσει κονδύλια για την ανάδειξη των βυζαντινών και άλλων μνημείων της.
Οσοι θα παίρνουν το μετρό θα κατεβαίνουν 6 μέτρα κάτω από την οδό Βενιζέλου και θα βλέπουν τη Θεσσαλονίκη της ρωμαϊκής εποχής και της ύστερης αρχαιότητας.
Από το 2012 που ανακαλύφθηκαν οι αρχαιότητες το δίλημμα –κατά χώρα διατήρηση ή προσωρινή απόσπαση– τέθηκε αρκετές φορές και κάθε φορά η απάντηση ήταν διαφορετική. Με απόσπαση το 2014, με διατήρηση in situ το 2015 και το 2017.
Οι πολέμιοι της απόσπασης μιλούσαν για τον «διαμελισμό» ενός μεγάλου αρχαιολογικού συνόλου, ενώ οι υπέρμαχοι την παρουσίαζαν ως τη μοναδική λύση για τη συνέχιση του έργου. Η καθηγήτρια βυζαντινής αρχαιολογίας στο ΑΠΘ και πρώην έφορος Αρχαιοτήτων Μελίνα Παϊσίδου, η οποία διηύθυνε τις ανασκαφές στο μετρό την περίοδο 2009-10, θα πάει με τους φοιτητές της να δουν τον σταθμό αλλά ως παράδειγμα προς αποφυγήν. «Δεν έχω προσωπική εμπειρία αλλά από τις φωτογραφίες που δημοσιεύθηκαν νομίζω ότι θα έχουμε μια προσομοίωση αρχαιολογικού χώρου. Καταστρατηγούμε την έννοια του ακίνητου μνημείου, το οποίο δεν μουσειοποιείται γιατί είναι συνυφασμένο με την έννοια του περιβάλλοντος», μας λέει.
Η μάχη του ΚΑΣ
Η κρίσιμη απόφαση ελήφθη στα τέλη του 2019 σε μια δραματική, ολονύχτια συνεδρίαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου. Είχε προηγηθεί η ανακοίνωση της απόσπασης των αρχαιοτήτων ως μόνη λύση για τη συνέχιση του έργου από τον Κυριάκο Μητσοτάκη στη ΔΕΘ εκείνου του Σεπτεμβρίου.
Το ημερολόγιο έδειχνε 18 Δεκεμβρίου όταν το ΚΑΣ, η «επιτροπή σοφών» του υπ. Πολιτισμού, κλήθηκε να εξετάσει ξανά το θέμα των αρχαιοτήτων. Το αμφιθέατρο ήταν κατάμεστο και από την αρχή το κλίμα ήταν βαρύ. Ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιολόγων είχε ζητήσει την εξαίρεση δύο μελών του ΚΑΣ, των καθηγητών και ακαδημαϊκών Μιχάλη Τιβέριου και Μανόλη Κορρέ, με το αιτιολογικό ότι ο κ. Τιβέριος είχε διατελέσει σύμβουλος της «Αττικό Μετρό» (2012-14) και ο αδελφός του κ. Κορρέ, ο μηχανικός Δημήτρης Κορρές, είχε οικονομικό συμφέρον ως εμπλεκόμενος με το έργο. Με τη γνωμοδότηση της νομικής συμβούλου του ΚΑΣ, το αίτημα απορρίφθηκε.
Στο ερώτημα γιατί το ΚΑΣ καλούνταν να αλλάξει μια ειλημμένη απόφαση, η απάντηση του υπουργείου και της «Αττικό Μετρό» ήταν πως το 2017 εγκρίθηκε μια προκαταρκτική μελέτη χωρίς υπογραφή μελετητή. Μετά τα μεσάνυχτα φορείς που ήταν αντίθετοι στην απόσπαση των αρχαιοτήτων πήραν τον λόγο μέχρι τα ξημερώματα. Νωρίς το πρωί της επόμενης μέρας το ΚΑΣ γνωμοδότησε υπέρ της απόσπασης κατά πλειοψηφία με 13 ψήφους υπέρ (ο κ. Κορρές απείχε από την ψηφοφορία) και δύο κατά.
Ο πρώτος λίθος αποσπάστηκε στις 15 Ιουλίου 2021. Τώρα, έχουν επιστρέψει οι περισσότεροι στην αρχική τους θέση. Και περιμένουν. Περίμεναν 1.400 χρόνια θαμμένοι. Σε λίγους μήνες θα ξαναμπούν στη ζωή της πόλης.
