Ολοένα και πιο συχνά στα νότια Δωδεκάνησα και στην Κρήτη τα δίχτυα και τα παραγάδια των ψαράδων ανεβάζουν λιγότερα ψάρια κι ένα μεγάλο μέρος απ’ αυτά είναι ξενικά είδη. Ο… «σούπερ σταρ» των εισβολικών ειδών, ο λαγοκέφαλος, με τα ισχυρά –σαν τανάλιες– σαγόνια του δίνει και ιστορίες τρόμου. Δεν πρόκειται για καλοκαιρινό σπόιλερ, το πρόβλημα στα θαλάσσια οικοσυστήματα και στην αλιεία από τη μεγάλη επέκταση χωροκατακτητικών ειδών, τα οποία έχουν έρθει από θερμότερα κλίματα, είναι μεγάλο. Αυτό που δεν βλέπουμε, τόσα χρόνια που το πρόβλημα εντείνεται, είναι μέτρα από την πολιτεία, παρότι υπάρχουν θετικά παραδείγματα από γειτονικές χώρες, όπως η Κύπρος, καθώς και επιστημονικές προτάσεις και πρωτοβουλίες.
Τα ξενικά είδη που βρίσκονται στη Μεσόγειο ξεπερνούν τα 1.000, με τα 650 από αυτά να έχουν βιώσιμους πληθυσμούς. Περίπου 120 θεωρούνται εισβολικά και απειλούν τη θαλάσσια βιοποικιλότητα. «Πρόκειται για μια δυναμική διαδικασία, κάθε χρόνο προστίθενται 6-7 νέα είδη. Η εμπειρική εκτίμηση είναι πως σε ποσοστό 10% είναι προβληματικά», λέει στην «Κ» ο Στέλιος Κατσανεβάκης, καθηγητής στο Τμήμα Ωκεανογραφίας και Θαλασσίων Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
Ποιες είναι οι βασικές δίοδοι στην περιοχή μας; Η πρώτη είναι η διώρυγα του Σουέζ, από την οποία εκτιμάται πως περνούν έως και τα μισά εισβολικά είδη στη Μεσόγειο. Σημαντικός παράγοντας είναι η ναυτιλία, μέσω κυρίως των νερών στο έρμα των πλοίων (τα τελευταία χρόνια υπάρχει διεθνής σύμβαση για την εξολόθρευση των οργανισμών που βρίσκονται εκεί), αλλά και οργανισμών (μύδια, στρείδια κ.ά.) που προσκολλώνται στα ύφαλα. Τέλος, μια μικρή αλλά αυξανόμενη πηγή είναι τα είδη των ενυδρείων, που μερικές φορές καταλήγουν στη θάλασσα.
«Ο ρυθμός εισόδου ξενικών ειδών είναι αυξανόμενος τις τελευταίες δεκαετίες. Το κανάλι του Σουέζ έχει διαπλατυνθεί, το 2015 έγινε και διπλό κανάλι, το φράγμα του Ασουάν κατήργησε το φράγμα γλυκού νερού του Νείλου. Επίσης, ο όγκος της ναυτιλίας έχει ανέβει», σημειώνει ο κ. Κατσανεβάκης. «Η κλιματική αλλαγή δημιουργεί συνθήκες πιο ευνοϊκές για τα είδη αυτά».
«Τροπική» Μεσόγειος
«Τα ξενικά είδη αναπτύσσονται κυρίως στο νότιο Αιγαίο καθώς είναι θερμόφιλα, θέλουν υψηλές θερμοκρασίες και υψηλή περιεκτικότητα σε αλάτι. Τα βοηθά η αυξανόμενη θέρμανση της θάλασσας. Σύμφωνα με δικές μας τοπικές μετρήσεις, από το 1985 η θερμοκρασία στα 400 μέτρα ή και ακόμα βαθύτερα έχει ανέβει κατά 2 βαθμούς Κελσίου, ήταν κάτω από 13 °C και τώρα είναι 15 °C. Τον χειμώνα η θερμοκρασία δεν πέφτει ιδιαίτερα, δεν αναμειγνύονται τα ύδατα. Μιλάμε για μια τροπικοποίηση της θάλασσας, που διευκολύνει αυτά τα είδη, τα οποία δεν ευνοούνται σε θερμοκρασίες κάτω των 15 ή 16 βαθμών Κελσίου», εξηγεί η Νότα Περιστεράκη, βιολόγος-ιχθυολόγος του Ινστιτούτου Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων και Εσωτερικών Υδάτων του ΕΛΚΕΘΕ.
Το Ινστιτούτο έχει αναπτύξει μια στενή σχέση με τους αλιείς και η εικόνα που μεταφέρει η κ. Περιστεράκη είναι πολύ ανησυχητική. «Σε πολλές ψαριές κυριαρχούν τα ξενικά είδη. Για παράδειγμα τα αυτόχθονα μπαρμπούνια, με τη μεγάλη εμπορική αξία, μειώνονται, ενώ κυριαρχούν ξενικά είδη, με οικονομικές συνέπειες για τους ψαράδες».
Πέρα από τα είδη ψαριών, προβλήματα προκαλούνται από είδη μακροφυκών, αλλά και από την πιθανή εξάπλωση της μέδουσας rhopilema nomadica στις ακτές του Ισραήλ, παρουσιάζοντας έξαρση κάθε χρόνο.
Ειδικές παγίδες
«Το πιο σημαντικό είναι η πρόληψη και η έγκαιρη ανίχνευση νέων ειδών. Εάν εγκατασταθεί ένα είδος στη θάλασσα είναι αδύνατον να το εξολοθρεύσεις. Αρα θέλουμε ένα πολύ καλό δίκτυο παρακολούθησης», σημειώνει ο κ. Κατσανεβάκης. Οπως μας ενημερώνει ο καθηγητής, γνωρίζουμε πως ήδη πλησιάζουν δύο νέα χωροκατακτητικά είδη: Ενα μακροφύκος (Rugulopteryx okamurae), που έχει ήδη φτάσει στο ιταλικό Ιόνιο και αναμένεται σύντομα να φτάσει στη Δυτική Ελλάδα και το ψάρι Plotosus lineatus, είδος της Ερυθράς Θάλασσας, επίσης με τοξικά στοιχεία, που αναμένεται να φτάσει από τα νοτιοανατολικά της χώρας (Καστελλόριζο, Ρόδος).
Η κλιματική αλλαγή δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες για τα είδη που μέσω της διώρυγας του Σουέζ φτάνουν στη Μεσόγειο και αναπτύσσουν τοπικούς πληθυσμούς.
Και με όσα είναι ήδη εγκατεστημένα; «Εχουμε δοκιμάσει δράσεις μείωσης πληθυσμών. Πραγματοποιήσαμε εκκαθαρίσεις περιοχών από το λεοντόψαρο, σε συνεργασία με ψαροντουφεκάδες. Ο λαγοκέφαλος δεν εμφανίζεται, κρύβεται. Το έργο είχε αποτέλεσμα, ένα χρόνο μετά την παρέμβαση οι δείκτες αφθονίας του λεοντόψαρου στις συγκεκριμένες περιοχές ήταν αρκετά χαμηλοί», λέει η κ. Περιστεράκη.
Συνταγές και… κρέμες!
«Τα είδη αυτά μπορούν να αλιευτούν κι εκτός του λαγοκέφαλου να μπουν στη διατροφή μας. Εχουμε φτιάξει ειδικό παραγάδι για τον λαγοκέφαλο, ανθεκτικό και αποτελεσματικό, καθώς και ειδικές παγίδες για το λεοντόψαρο. Το λεοντόψαρο τρώγεται, είναι νόστιμο και θρεπτικό, πρέπει να καθαριστούν όμως τα αγκάθια του που περιέχουν δηλητήριο. Στο πλαίσιο του προγράμματος Lionhare παρέχονται και διάφορες συνταγές, ενώ και πολλοί σεφ το έχουν εντάξει στις προτάσεις τους. Σε συνεργασία με την Περιφέρεια Κρήτης έχουμε διαμορφώσει επιχειρηματική πρόταση για να βγει φιλέτο λεοντόψαρου καθαρισμένο και συσκευασμένο στα σούπερ μάρκετ. Κάτι τέτοιο θα απλοποιήσει τα πράγματα», εξηγεί η ιχθυολόγος του ΕΛΚΕΘΕ.
Ο λαγοκέφαλος δεν τρώγεται γιατί περιέχει επικίνδυνη νευροτοξίνη. «Παρ’ όλα αυτά αναπτύσσονται τεχνικές αποτοξίνωσης. Σε κάποιες εφαρμογές έγινε τροφή για ιχθυοκαλλιέργειες και πήγε πολύ καλά. Γίνονται έρευνες για το πώς η τετροδοτοξίνη που διαθέτει μπορεί να γίνει κρέμα προσώπου», συμπληρώνει η κ. Περιστεράκη.
«Στην Κύπρο επιδοτούν τη συλλογή λαγοκέφαλων από ψαράδες. Υπάρχει στοχευμένη αλιεία του εισβολικού είδους και μετά αποτέφρωση. Ετσι και οι ψαράδες έχουν ένα επιπλέον εισόδημα και έχουν δει αποτελέσματα στη διαχείριση του πληθυσμού», μεταφέρει μια θετική εμπειρία ο κ. Κατσανεβάκης.
«Θα βοηθήσει να δοθεί κίνητρο στους αλιείς να ψαρεύουν τους λαγοκέφαλους», τονίζει από την πλευρά της η κ. Περιστεράκη. «Είναι σημαντικό να στηριχθούν οι ψαράδες, να αποζημιώνονται για τις ζημιές, αλλιώς δύσκολα θα υπάρχουν επόμενες γενιές», σημειώνει ιδιαίτερα ανήσυχη.
Αργή αντίδραση
Δυστυχώς και στο θέμα των εισβολικών ειδών υπάρχει καθυστέρηση στην αντίδραση από την ελληνική πολιτεία, η οποία δεν έχει δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Τον Ιανουάριο του 2023 η Ελλάδα παραπέμφθηκε στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ενωσης για καθυστέρηση στην υλοποίηση του κανονισμού για τα χωροκατακτητικά είδη.
«Εχουμε καθυστερήσει να αντιληφθούμε τα αναγκαία μέτρα. Πάντως προχωράνε τα πράγματα. Εγκρίθηκε ο κατάλογος των προβληματικών εισβολικών ειδών κι έχει δημιουργηθεί μια επιτροπή που υποστηρίζει την πολιτεία στην εκπόνηση διαχειριστικών σχεδίων», σημειώνει ο κ. Κατσανεβάκης. «Η θαλάσσια προστασία είναι πολύ βασική πλευρά, να είναι πιο ανθεκτικά τα οικοσυστήματα, να είναι πιο δύσκολο να επικρατήσει το εισβολικό είδος», συμπληρώνει.
Η προστασία της θαλάσσιας βιοποικιλότητας είναι κρίσιμος στόχος. «Να δούμε τις αιτίες και όχι μόνο το αποτέλεσμα. Η κλιματική αλλαγή διευκολύνει τα εισβολικά είδη. Ωστόσο, όπως και σε άλλα θέματα, δεν μπορούν να γίνονται άλλοθι αδράνειας. Ακριβώς επειδή υπάρχουν αυτές οι σύγχρονες απειλές απαιτείται αναβαθμισμένη δράση. Εάν είναι διαλυμένο το οικοσύστημα, “ξεπατωμένοι” οι βιότοποι, τα ψάρια έχουν πληγεί από την υπεραλίευση, τότε είναι πιο εύκολο ένας εισβολέας να βρει δίοδο και χώρο. Για παράδειγμα, είδαμε στο στομάχι ενός μεγάλου ψαριού, του Κυνηγού, πολλούς μικρούς λαγοκέφαλους που είχε θηρεύσει. Η υπεραλίευση των θηρευτών είναι ένας από τους βασικούς παράγοντες που ενισχύει την εξάπλωση των ξενικών και εισβολικών ειδών», τονίζει η κ. Μήλιου από το «Αρχιπέλαγος».
«Αντίστοιχα, οφείλουμε να στηρίξουμε τις κοινότητες των παράκτιων αλιέων για να μπορούν να συμβάλλουν. Η μέθοδος της Κύπρου με τις αποζημιώσεις είναι θετική. Στην Ελλάδα, κονδύλια που προορίζονται για την προστασία της θάλασσας πάνε στα πιο άσχετα πράγματα», συμπληρώνει.
Οι «έποικοι»
Τρία είναι τα είδη ψαριών που έχουν αναπτύξει μεγάλους πληθυσμούς και προκαλούν σημαντικές ζημιές.
Ο γερμανός
Ενα είδος αγριόσαλπας, βρίσκεται από τη δεκαετία του 1940 στη χώρα μας (εξ ου και το όνομά του), είναι πολύ εντατικός φυτοφάγος βοσκητής, σαρώνοντας τη θαλάσσια βλάστηση και προκαλώντας «ερημοποίηση» των οικοσυστημάτων, που αποτελούν όμως τόπους αναπαραγωγής των υπόλοιπων ειδών. «Στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο παρατηρούνται ήδη τεράστιες εκτάσεις γυμνών βράχων και φαλακρών υφάλων. Συνολικά τα εισβολικά είδη προκαλούν προβλήματα στη βιοποικιλότητα, μείωση πληθυσμών αυτοχθόνων ειδών, μέσω του ανταγωνισμού ή και της θήρευσης», σημειώνει ο κ. Κατσανεβάκης.
Ο λαγοκέφαλος
Εχει αναπτύξει μεγάλους πληθυσμούς, αφού δεν έχει άμεσους εχθρούς. «Προκαλεί σοβαρή οικονομική ζημιά στα παράλια, καθώς τρώει τα αλιεύματα των ψαράδων και καταστρέφει τα εργαλεία, διπλή επιβάρυνση. Υποχρεώνει τους ψαράδες σε τακτικές αποφυγής, είτε να ψαρεύουν πιο βαθιά, είτε λιγότερες ή διαφορετικές ώρες, προκαλώντας περισσότερα έξοδα», εξηγεί η κ. Περιστεράκη. Ερευνα που πραγματοποίησε το ΕΛΚΕΘΕ υπολόγισε πως σε ετήσια βάση ένα αλιευτικό σκάφος στην Κρήτη μπορεί να έχει απώλειες και άνω των 10.000 ευρώ, εάν συνυπολογιστούν όλοι οι παράγοντες. Δυστυχώς, δεν προβλέπεται καμία αποζημίωση, ακόμα και σε περιπτώσεις καταστροφής διχτυών και άλλου αλιευτικού εξοπλισμού από τον λαγοκέφαλο.
Το λεοντόψαρο
Με την εντυπωσιακή «τροπική» εμφάνιση, αναπτύσσεται με γεωμετρική πρόοδο. «Η εξάπλωσή του είναι η ταχύτερη που έχει παρατηρηθεί ποτέ στη Μεσόγειο Θάλασσα. Μπορεί να αναπαράγεται όλο τον χρόνο, ενώ ελλείψει φυσικών θηρευτών αναμένεται μεγάλη αύξηση των πληθυσμών του, όπως έχει γίνει σε πολλές άλλες θάλασσες του πλανήτη. Είναι χαρακτηριστικό πως μπορεί να αυξήσει το στομάχι του μέχρι και 30 φορές», λέει στην «Κ» η Αναστασία Μήλιου, επιστημονική υπεύθυνη του Ινστιτούτου Θαλάσσιας Προστασίας «Αρχιπέλαγος». «Τρώει τα πάντα! Βρίσκεται συνήθως σε βράχους, υφάλους, λιμάνια, γενικότερα σε σημεία με ανθρωπογενείς δραστηριότητες, καθώς και σε προστατευόμενες περιοχές», συμπληρώνει η κ. Περιστεράκη.
