«Σαράντα χρόνια ζω στις Ηνωμένες Πολιτείες και ποτέ δεν είχα κολυμπήσει στις ακτές του Ατλαντικού, γιατί τα νερά μου φαίνονταν πολύ παγωμένα. Φέτος όχι μόνο το έκανα, αλλά και το απόλαυσα: ήταν πραγματικά ζεστό το νερό». Ο Πέτρος Κουτράκης, καθηγητής Περιβαλλοντικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ, μελετάει εδώ και δεκαετίες την κλιματική αλλαγή και πώς αυτή αποτυπώνεται σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Κι όμως εξακολουθεί να εκπλήσσεται συχνά με τη σφοδρότητα του φαινομένου και την ταχύτητα με την οποία εξελίσσεται. «Ειδικά στην Ελλάδα περίμενα ένα “καυτό” καλοκαίρι, αλλά αυτό που βιώσαμε με ξάφνιασε, δεν θα το κρύψω», λέει στην «Κ». «Μένει να δούμε αν, σε παγκόσμια κλίμακα, το 2024 θα σπάσει το ρεκόρ θερινών θερμοκρασιών του 2023. Στα μέσα Σεπτεμβρίου θα είμαστε σε θέση να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα. Ωστόσο είναι σημαντικό να τονιστεί ότι οι αλλαγές στο κλίμα δεν είναι μονότονες. Οι τάσεις πρέπει να εκτιμηθούν με την αξιοποίηση δεδομένων από αρκετά χρόνια. Η χώρα μας είναι μία από όσες υποφέρουν –και θα εξακολουθήσουν να υποφέρουν– περισσότερο από τις επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης. Επομένως, οι ευρωπαϊκές και οι διεθνείς στρατηγικές μπορεί να μην είναι αποτελεσματικές για την Ελλάδα και την ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου».
Πολύπλευρη προσέγγιση
Η προσέγγισή μας για την αντιμετώπιση των επερχόμενων προκλήσεων χρειάζεται να είναι πολύπλευρη, επισημαίνει ο κ. Κουτράκης, αυτό έδειξε ξεκάθαρα το φετινό καλοκαίρι. «Πρώτον, πρέπει να μετριάσουμε τις επιπτώσεις των σημερινών ακραίων κλιματικών συνθηκών στον πληθυσμό. Δεύτερον, να εφαρμόσουμε πολιτικές πρόληψης για να μετριάσουμε τις επιπτώσεις και των μελλοντικών ακραίων καιρικών φαινομένων. Τρίτον, και πιο σημαντικό, να θέσουμε τα θεμέλια μιας βιώσιμης χώρας, που θα θωρακίσει τους πολίτες και την ευημερία τους χρησιμοποιώντας υπάρχουσες και μελλοντικές τεχνολογίες. Φυσικά, αυτή η “μεταμόρφωση” θα απαιτήσει τόλμη, γιατί θα είναι δαπανηρή και άγνωστη στους περισσότερους Ελληνες – θα προκαλέσει, δηλαδή, δυσπιστία και αντιδράσεις. Δυστυχώς, όμως, κατά τη γνώμη μου δεν έχουμε άλλη επιλογή. Οι προκλήσεις που βιώνουμε απειλούν την ίδια μας την ύπαρξη».
Ο Μανώλης Πλειώνης, καθηγητής Φυσικής στο ΑΠΘ, διευθυντής και πρόεδρος Δ.Σ. του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, από το καλοκαίρι του 2024 θα θυμάται πάντα τις φλόγες που κύκλωσαν το Αστεροσκοπείο στις 12 Αυγούστου. Δεν κινδύνεψαν μόνο οι κτιριακές εγκαταστάσεις αλλά και το αυτοκινούμενο μετεωρολογικό ραντάρ, ενώ ζημιές, μικρής ευτυχώς έκτασης, έπαθε ο Ιονοσφαιρικός σταθμός. «Από την πρώτη στιγμή που ανέλαβα τα καθήκοντά μου, το 2017, φοβόμουν ότι θα ερχόταν μια τέτοια μέρα. Αυτό το άγχος, όμως, αποδείχθηκε δημιουργικό, μια και μας έκανε να προετοιμαστούμε, σχεδιάζοντας συγκεκριμένη διαδικασία που ακολουθείται ευλαβικά και περιλαμβάνει από τη συστηματική αποψίλωση (μία φορά τον μήνα) της νεκρής καύσιμης ύλης στα οικόπεδά μας και τον εβδομαδιαίο έλεγχο λειτουργίας των επτά κανονιών ρίψης νερού και μιας δεξαμενής με 200 τόνους νερού, μέχρι την τοποθέτηση δικτύου καμερών για την παρακολούθηση του προαύλιου χώρου και την εθελοντική εκπαίδευση του προσωπικού στην πυροπροστασία».
Ανάμεσα σε όσα οφείλουμε να διδαχθούμε από τις περιπέτειες και του φετινού καλοκαιριού, λοιπόν, είναι ακριβώς αυτό, σύμφωνα με τον κ. Πλειώνη: «Καταλυτικό και κυρίαρχο ρόλο στην αντιμετώπιση των δασικών πυρκαγιών πρέπει να παίζει η πρόληψη και η προετοιμασία. Και, φυσικά, η καταστολή, που έπεται. Δάση αδιαχείριστα και χορτολιβαδικές εκτάσεις εγκαταλελειμμένες λόγω της υποχώρησης της αγροτικής οικονομίας, σε συνδυασμό με τη συνεχή αύξηση της θερμοκρασίας λόγω κλιματικής κρίσης, δημιουργούν εκρηκτικές συνθήκες για ταχεία εξάπλωση των πυρκαγιών και καθιστούν την κατάσβεσή τους εξαιρετικά δύσκολη. Επομένως, η προσοχή της πολιτείας πρέπει να εστιαστεί και σε μέτρα διαχείρισης του δασικού πλούτου: έργα αραίωσης, καθαρισμός χώρων εναπόθεσης απορριμμάτων εντός ή πέριξ δασικών περιοχών, συντήρηση και διάνοιξη νέων δασικών δρόμων, προσεκτική επιλογή των ειδών δέντρων όπου χρειάζεται αναδάσωση, τοποθέτηση και χρήση νέων τεχνολογιών παρακολούθησης, εκπαίδευση και κινητοποίηση του πληθυσμού της υπαίθρου, αλλά και σημαντική ενίσχυση με εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό της Δασικής και της Πυροσβεστικής Υπηρεσίας».
Για τον επικεφαλής του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, τόσο σοβαρά και πολύπλοκα προβλήματα όπως αυτά που καλούμαστε να διαχειριστούμε ως χώρα, ειδικά τους θερινούς μήνες, απαιτούν μια ολιστική προσέγγιση, αφού «των φυσικών καταστροφών έπονται άλλα, συνεπακόλουθα προβλήματα, όπως η ατμοσφαιρική ρύπανση, οι πλημμύρες, η διάβρωση και μόλυνση του εδάφους με βαρέα μέταλλα και διοξίνες, η απώλεια της βιοποικιλότητας, η πιθανή μόλυνση του υδροφόρου ορίζοντα. Σε κάθε περίπτωση πρέπει να θυμόμαστε τα τρία πι: προνοητικότητα, προετοιμασία, πρόληψη. Χωρίς αυτά, το μέλλον θα είναι ζοφερό».
Γινόμαστε Μέση Ανατολή
Το καλοκαίρι του 2024 ήταν από τα πιο δύσκολα που έχει ζήσει η Μαρία Γανωτή, ιδρυτικό μέλος της ΑΝΙΜΑ. Στα γραφεία του Συλλόγου Προστασίας και Περίθαλψης Αγριας Ζωής, στην Καλλιθέα, έφθασαν τους τελευταίους μήνες τουλάχιστον 5.000 ζώα – και δεν προέρχονταν όλα από καμένα δάση. «Δεν είναι μόνο οι φωτιές το πρόβλημα· συγκαταλέγονται κι αυτές στα συμπτώματα της βαριάς αρρώστιας των οικοσυστημάτων μας, μαζί με την ανομβρία και τους παρατεταμένους καύσωνες», εξηγεί στην «Κ». «Από τα τέλη της άνοιξης δεν προλαβαίνουμε να περιθάλπουμε πτηνά εξαντλημένα και αφυδατωμένα μέχρι θανάτου – ειδικά τα αρπακτικά έχουν υποστεί πανωλεθρία. Τα πουλιά πλήττονται πιο πολύ από τις ακραίες θερμοκρασίες και η μικροπανίδα από τις αυγουστιάτικες πυρκαγιές (τον Ιούνιο καίγονται τα πάντα, γιατί βρίσκονται ακόμη στις φωλιές τους): έντομα, τρωκτικά, μικρά αμφίβια και ερπετά, σκουλήκια, σκαντζόχοιροι, χελώνες, όλα αυτά τα πλάσματα που είναι επίσης πολύτιμα για τη βιοποικιλότητα».
Η κυρία Γανωτή μιλάει για ανάγκη προσαρμογής στις νέες ξηροθερμικές συνθήκες. «Η χλωρίδα και η πανίδα θα προσαρμοστούν σταδιακά. Ναι, γινόμαστε Μέση Ανατολή, όμως δεν υπάρχουν ζώα εκεί; Υπάρχουν, απλώς είναι διαφορετικά από όσα ζουν στην Ελλάδα. Εμείς οι άνθρωποι να δω τι θα κάνουμε…». Τονίζει και τη σημασία δημιουργίας ενός μηχανισμού αντιμετώπισης τέτοιων κρίσεων, που θα περιλαμβάνει όχι μόνο τα δάση αλλά και την άγρια ζωή, κάτι που χρειάζεται πολιτική βούληση για βαθιές αλλαγές. «Ο νόμος για την αποκατάσταση της φύσης που ψηφίστηκε πρόσφατα από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο –χωρίς την ψήφο της χώρας μας, βέβαια– δεν αφορά μόνο τις αναδασώσεις. Πρέπει κάποια στιγμή να μιλήσουμε σοβαρά, να δούμε όλους τους κρίκους της αλυσίδας, να ενταχθεί και η δική μας δουλειά –όλων των οργανώσεων που ασχολούνται με την άγρια ζωή– σε αυτό το πλαίσιο. Η στάση της πολιτείας, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων, είναι απογοητευτική. Σήμερα περιμένουμε έναν χρυσαετό και μια γερακίνα από τη Λακωνία, με ταξί, γιατί το ΚΤΕΛ αρνείται να τα μεταφέρει, βάσει μιας εγκυκλίου του 2014 για την οποία έχουμε απευθυνθεί έκτοτε σε όλους τους υπουργούς και δεν έχουμε βγάλει άκρη. Το κόστος είναι 400 ευρώ. Προσπαθούμε να επιβιώσουμε. Η Περιφέρεια Αττικής έχει δηλώσει πλήρη αδυναμία να χρηματοδοτήσει οτιδήποτε δικό μας, μας παραπέμπει στο υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, αυτό με τη σειρά του στον Οργανισμό Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής, και πάει λέγοντας».
Κρατάει όμως και κάτι πολύ θετικό και συγκινητικό από αυτό το καλοκαίρι: τους εθελοντές. «Τα δεκάδες νέα παιδιά που δεν σταματούν να έρχονται στις εγκαταστάσεις της ΑΝΙΜΑ για να μας βοηθήσουν. Και όχι για να αναλάβουν εύκολες δουλειές, να παρατηρούν τα ζώα, δηλαδή, ή να τα ταΐζουν, αλλά για να καθαρίζουν ακαθαρσίες. Αυτή η σύνδεση με τη φύση είναι βάλσαμο για την ψυχή κάθε ανθρώπου. Μακάρι να το συνειδητοποιήσουν κι άλλοι…».
Ο Ιούνιος έχει μπει για τα καλά στον χορό των μελτεμιών
Της Ιωάννας Φωτιάδη
Τα μελτέμια του Αυγούστου στα νησιά του Αιγαίου ήταν και φέτος εξαιρετικά έντονα, ωστόσο εκτός από τους μήνες που παραδοσιακά σημειώνονται, δηλαδή τον Ιούλιο και τον Αύγουστο, πολλά μελτέμια είχαμε αυτό το καλοκαίρι και τον Ιούνιο, φαινόμενο που παρατηρείται μόλις τα τελευταία χρόνια. «Το καλοκαίρι του 2024 ήταν πλούσιο σε μελτέμια», λέει στην «Κ» ο δρ Κώστας Λαγουβάρδος, διευθυντής Ερευνών του Αστεροσκοπείου της Αθήνας και επιστημονικά υπεύθυνος του meteo.gr, καθώς κάνει τον απολογισμό του καλοκαιριού. Το meteo παρακολουθεί συστηματικά τα μελτέμια από το 2009. «Εχουμε καθορίσει ως σημείο αναφοράς τον μετεωρολογικό σταθμό που είναι εγκατεστημένος στην Τήνο, και θέσαμε ως όριο για να χαρακτηριστεί μελτέμι ένας βορείων διευθύνσεων άνεμος, οι ριπές του να έχουν ταχύτητα από 50 χιλιόμετρα την ώρα και πάνω (σ.σ. αντιστοιχούν σε περίπου 7 μποφόρ)». Από τις συνολικά 62 ημέρες των δύο τελευταίων μηνών, μελτέμια σημειώθηκαν 39 ημέρες, 21 ημέρες τον Ιούλιο και 18 ημέρες τον Αύγουστο. Η φετινή «επίδοση» συγκαταλέγεται στις καλύτερες. «Το 2016 σημειώθηκαν 47, το 2020 46, το 2017 και το 2013 42, το 2020 40 μελτέμια», λέει ο ίδιος. Η πιο «φτωχή» σε μελτέμια σεζόν υπήρξε το 2014 με μόλις 20 ημέρες με ισχυρούς ανέμους βόρειας κατεύθυνσης στο Αιγαίο.
«Εμείς παρακολουθούμε τα μελτέμια αυτούς τους δύο μήνες, ωστόσο από το 2020 και έπειτα παρατηρούμε πολλά μελτέμια και τον Ιούνιο, κάτι που δεν συνέβαινε παλαιότερα», υπογραμμίζει. Δεν αποκλείεται η αύξηση της θερμοκρασίας να προκάλεσε αναδιάταξη των καιρικών συστημάτων και κατ’ επέκταση επιμήκυνση της περιόδου των μελτεμιών. «Ειδικά τον φετινό Ιούνιο είχε μελτέμι 16 ημέρες», προσθέτει. Τα προηγούμενα δύο χρόνια καταγράφηκαν 12 ημέρες με μελτέμια το 2023 και 14 ημέρες με μελτέμια το 2022, σύμφωνα με τα στοιχεία του meteo. «Είναι, μάλιστα, αξιοπρόσεκτο ότι συνολικά το πιο έντονο μελτέμι του τελευταίου τριμήνου ήταν στη διάρκεια του Ιουνίου· συγκεκριμένα, στις 29 Ιουνίου το μελτέμι που φυσούσε είχε ταχύτητα 119 χιλιόμετρα την ώρα στην Τήνο, ενώ στην Παξιμάδα Καρύστου έφθασε τα 132 χιλιόμετρα την ώρα». Μπορεί να δούμε χρονική επέκταση των μελτεμιών ακόμη και τον Σεπτέμβριο; «Προς το παρόν, αυτό είναι μια υπόθεση», διευκρινίζει ο κ. Λαγουβάρδος. «Δεδομένων, πάντως, των πυρομετεωρολογικών δεδομένων που ισχύουν τον Σεπτέμβριο, δεν θα θέλαμε να έχουμε ισχυρούς βοριάδες την εν λόγω χρονική περίοδο», τονίζει.
Το 2024 χαρακτηρίζεται έως τώρα μια χρονιά με υψηλές θερμοκρασίες και απουσία ψυχρών εισβολών και βοριάδων. «Ο Ιανουάριος είχε ξεκινήσει την 7η Ιανουαρίου, την ημέρα του Αϊ-Γιαννιού, με πολύ ισχυρούς νοτιάδες», θυμίζει ο κ. Λαγουβάρδος, «135 χιλιομέτρων την ώρα στο Αγιον Ορος, 120 στην Ικαρία, 106 στην Τήνο και 104 στο Πόρτο Ράφτη». Ο ίδιος μήνας έκλεισε στις 30 Ιανουαρίου με θυελλώδεις βοριάδες, που αποτέλεσαν και την πιο κρύα έως τώρα ημέρα του τρέχοντος έτους. Λίγο αργότερα τα δεδομένα αντιστράφηκαν πάλι. «Στις 12 Φεβρουαρίου είχαμε ισχυρούς νοτιάδες που έφθασαν έως και τα 115 χιλιόμετρα την ώρα σε Βοιωτία, Κάρυστο και Βόρεια Κρήτη».
