Η αρχή έγινε με μια σύσταση του ΟΗΕ για την απαγόρευση της χρήσης των smartphones στα σχολεία όλου του κόσμου στη βάση στοιχείων που συγκέντρωσε η UNESCO για την επίδρασή τους στις μειωμένες επιδόσεις και τη συναισθηματική σταθερότητα των παιδιών και των εφήβων.
Θρυαλλίδα ήταν το βιβλίο του κοινωνικού ψυχολόγου, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, Τζόναθαν Χάιντ, «Η αγχωμένη γενιά» (The Anxious Generation) που έγινε μπεστ σέλερ, τεκμηριώνοντας τις επιπτώσεις για την ψυχική υγεία από την υπερβολική έκθεση στην οθόνη.
Η συζήτηση για την απαγόρευση των κινητών στα σχολεία είναι ανοιχτή σε πολλές χώρες, στην Ιταλία ήδη από το 2000, με τη Γαλλία και την Ολλανδία να εφαρμόζουν πιλοτικά το μέτρο, την Πορτογαλία για κάποιες μέρες τον μήνα και τη Γερμανία να καταλήγει στα «ντουλαπάκια» στα οποία αφήνουν οι μαθητές τη συσκευή φτάνοντας στο σχολείο. Σε αρκετές πολιτείες των ΗΠΑ (τελευταία στο Λος Αντζελες) οι μαθητές αποσυνδέονται από την οθόνη μέσα στην τάξη, ενώ στην Αυστραλία εξετάζεται το ενδεχόμενο να τεθεί όριο ηλικίας για την πρόσβαση στα social media.
To ξέρουν όλοι: για τα παιδιά και τους εφήβους το smartphone δεν είναι απλώς ένα μέσο, συχνά γίνεται σκοπός. Γι’ αυτό και μια οριζόντια καθολική απαγόρευση «ούτε κατά διάνοια» μπορεί να αποδώσει, σύμφωνα με τον ομότιμο καθηγητή Παιδοψυχιατρικής στο ΕΚΠΑ Δημήτρη Αναγνωστόπουλο.
«Η τιμωρητική λογική, αντιθέτως, θα το κάνει πιο ελκυστικό», πιστεύει υποστηρίζοντας ότι οι ενήλικες αποφεύγουν την αλήθεια: «Ποιος αγοράζει τα κινητά; Οι γονείς γιατί ωφελούνται, ξεμπερδεύουν, δεν συγκρούονται με τα παιδιά τους, με το ψευδεπίγραφο επιχείρημα ότι το κάνουν και οι άλλοι. Ούτε οι εκπαιδευτικοί, οικονομικά εξουθενωμένοι, αντέχουν να συγκρουστούν με τους μαθητές τους. Ποιος υποστηρίζει μια ανθρωπιστική παιδεία στο πλαίσιο της οποίας ο εκπαιδευτικός θα έχει κύρος στην κοινότητα της τάξης και θα μπορεί να συζητήσει με τους μαθητές; Πώς εκπαιδεύονται οι εκπαιδευτικοί;».
Τα ερωτήματα αυτά, προφανώς, δεν έχουν εύκολη απάντηση γιατί συνδέονται με τον τρόπο ζωής και την κυρίαρχη κουλτούρα, ενώ μια αλλαγή της φιλοσοφίας του εκπαιδευτικού συστήματος προϋποθέτει μακρόπνοο σχεδιασμό, εθνική συνεννόηση και ρήξεις που αποφεύγονται με ένα, αυτονόητο σε πρώτη ανάγνωση, μέτρο γενικής ισχύος, όπως είναι η απαγόρευση χρήσης του κινητού στο σχολείο.
Θετική επί της αρχής είναι η επ. καθηγήτρια Κλινικής Ψυχολογίας στο Πάντειο, Βασιλική Γιωτσίδη: «Η ύπαρξη εξωτερικών ορίων από τους ενηλίκους και τους θεσμούς αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την καλλιέργεια εσωτερικών ψυχολογικών ορίων, μια μείζονος σημασίας διεργασία για την ωρίμανση και την ψυχική υγεία κάθε ατόμου. Χωρίς την ύπαρξη σαφώς καθορισμένων ορίων και σταθερών κανόνων στο μεγάλωμα ενός νέου ανθρώπου, η ομαλή ψυχοκοινωνική του προσαρμογή και η δημιουργική του συνύπαρξη κινδυνεύει».
Διατηρεί, όμως, επιφυλάξεις: «Η μέχρι τώρα διεθνής εμπειρία από παρεμβάσεις πρόληψης μας διδάσκει ότι η απαγόρευση μπορεί μεν να καταστείλει σε κάποιον βαθμό μία τάση κατάχρησης, εντούτοις δεν επηρεάζει απαραιτήτως τις στάσεις και τη συμπεριφορά των νέων».
«Επιδημία»
Η κ. Γιωτσίδη επικαλείται επιδημιολογικές μελέτες, που δείχνουν ότι τα ποσοστά επιπολασμού της εξάρτησης από το Διαδίκτυο μεταξύ των εφήβων και των νέων κυμαίνονται από 1% έως 21,3% στην Ευρώπη, ενώ σε παγκόσμια κλίμακα εκτιμάται σε ποσοστό 6%. Σύμφωνα με τα πλέον πρόσφατα ερευνητικά δεδομένα στα οποία αναφέρεται, «η προβληματική χρήση του Διαδικτύου μπορεί να βλάψει την ψυχική υγεία, τις κοινωνικές σχέσεις, τις ακαδημαϊκές επιδόσεις και τη συνολική ευημερία των νέων, ενώ διαταράσσει τα πρότυπα ύπνου, τις διατροφικές συνήθειες και τη σωματική τους δραστηριότητα».
Η Διαγνωστική και Θεραπευτική Μονάδα για το παιδί «Σπύρος Δοξιάδης» έχει επεξεργαστεί ένα πρόγραμμα παρέμβασης στις συμπεριφορές εξάρτησης από το Διαδίκτυο. Η επιστημονικά υπεύθυνη, παιδοψυχίατρος, Τζένη Σουμάκη συμφωνεί ότι το κινητό δεν πρέπει να επιτρέπεται στην τάξη. Κατανοεί, όμως, πόσο δύσκολο είναι αυτό για μαθητές που ζουν σε «μια εικονική πραγματικότητα, μια συχνά ψευδαισθητική κατάσταση, με αναστολή της σκέψης». «Σε επίπεδο συναισθηματικό», εξηγεί, «ο άλλος είναι “έξω”, ελεγχόμενος και “αντικείμενο προς χρήση” με το πάτημα ενός πλήκτρου. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο ψυχικής αναφοράς ο σημερινός έφηβος μπορεί να οδηγηθεί σύντομα σε κατάσταση απόγνωσης, βιώνοντας ξαφνικά την έλλειψη με ακόλουθες ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις».
«Ποιος αγοράζει τα κινητά; Οι γονείς γιατί ωφελούνται, ξεμπερδεύουν, δεν συγκρούονται με τα παιδιά τους. Ούτε οι εκπαιδευτικοί αντέχουν να συγκρουστούν με τους μαθητές τους».
Τους προβληματισμούς της για την καθολικότητα του μέτρου εκφράζει και η ψυχαναλύτρια Μερόπη Μιχαλέλη (ιδρύτρια της «Κοιτίδας»): «Σε πολλά παιδιά – εφήβους το αίσθημα της κοινωνικής τους ταυτότητας και ιδιαιτέρως της αποδοχής τους, συγκροτείται μέσω της διαρκούς και ενεργού συμμετοχής τους σε μέσα κοινωνικής δικτύωσης και επικοινωνίας με τους φίλους τους και το περιβάλλον τους. Σε αυτά τα παιδιά η μη χρήση του κινητού τηλεφώνου επί ώρες, μπορεί να φέρει στην επιφάνεια άγχος, επιθετικότητα, σχολική αποτυχία και μη συμμόρφωση με τους σχολικούς και οικογενειακούς κανόνες».
Δεν διαφέρει πολύ η προσέγγιση της Βασιλικής Γιωτσίδη: «Ενα καθολικό μέτρο πρόληψης δεν επαρκεί από μόνο του ώστε να φέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα. Οπως ισχύει σε κάθε πρωτοβουλία για την προαγωγή της ψυχικής υγείας, χρειάζονται να σχεδιαστούν και να εφαρμοστούν αντισταθμιστικά μέτρα πρόληψης και ευαισθητοποίησης στη σχολική κοινότητα και την οικογένεια, καθώς και προγράμματα εστιασμένης παρέμβασης για εκείνες τις περιπτώσεις των παιδιών και των νέων που καταφεύγουν στην εξάρτηση από το κινητό ως μέσο εκτόνωσης της ψυχικής δυσφορίας, του άγχους και του στρες που βιώνουν».
Ολοι μαζί
Υπάρχει λύση; Η κ. Μιχαλέλλη απαντάει: «Η οικογένεια και οι εκπαιδευτικοί χρειάζεται να στηρίξουν το διάβημα της απαγόρευσης χρήσης κινητού τηλεφώνου στο σχολείο, μέσω μιας επεξεργασίας με τον έφηβο που θα αφορά την αναζήτηση άλλων πηγών διασκέδασης, επιβεβαίωσης, κοινωνικής συμμετοχής, εκτός των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και της διαδικτυακής επικοινωνίας. Επίσης, να εργαστούν για την ανάδειξη της αναγκαιότητας ισορροπημένης χρήσης της τεχνολογίας και των ηλεκτρονικών μηχανημάτων, σε σχέση με άλλους τομείς προσωπικής ικανοποίησης και ολοκλήρωσης μέσω αυτών: την τέχνη, τον πολιτισμό, τον αθλητισμό και τις διά ζώσης ανθρώπινες συναναστροφές. Είναι σημαντικό επίσης να αναδειχθεί η ενδεχόμενη υποβόσκουσα φοβία του εφήβου να συμμετέχει σε “αληθινές, ένσαρκες σχέσεις”, λόγω του φόβου απόρριψής του και ως εκ τούτου της χρήσης του κινητού τηλεφώνου ως ασπίδας άμυνας κατά του φόβου αντιμετώπισης της αληθινής ζωής και των σχέσεων».
«Χρειάζονται προγράμματα εστιασμένης παρέμβασης για νέους που καταφεύγουν στην εξάρτηση από το κινητό ως μέσο εκτόνωσης της ψυχικής δυσφορίας και του στρες που βιώνουν».
Η φιλόλογος Πόλυ Τσιάτη, που δίνει τη μάχη στο πεδίο, θεωρεί την αποβολή υπέρμετρα αυστηρό μέτρο για την εμφάνιση και μόνο του κινητού (μαθητές την ενημέρωσαν ότι σε δημόσιο σχολείο των βορείων προαστίων δόθηκε αποβολή τη δεύτερη μέρα σε μαθήτρια που είχε το κινητό στην τσέπη της), ενώ για τη βιντεοσκόπηση με σκοπό τον εκφοβισμό ανεπαρκές. «Με όσους συναδέλφους μίλησα που ήταν σύμφωνοι με την αυστηροποίηση των ποινών και τη θεωρούσαν εργαλείο στα χέρια τους, σχεδόν όλοι έκλειναν τη συζήτηση λέγοντας “κάθε μέρα τρέμω μήπως έρθω αντιμέτωπος με κάποιο παιδί που έχει βγάλει από την τσάντα το κινητό. Δεν θέλω να είμαι εγώ αυτός που θα δώσει την αποβολή”».
Η συνάδελφός της Σίσσυ Παναγιάρη θέλησε να ακούσει τους μαθητές της και πήρε τις εξής απαντήσεις:
• Τα παιδιά της γενιάς μου γεννηθήκαμε μέσα στον ψηφιακό κόσμο.
• Η χρήση smartphones μάς δίνει τεράστιες δυνατότητες επικοινωνίας και ψυχαγωγίας.
• ∆εν μας αρέσουν οι απαγορεύσεις, αντίθετα θέλουμε να πειραματιζόμαστε για να τις σπάσουμε.
• Πρέπει να μπουν φραγές και κανόνες, κυρίως λόγω του ηλεκτρονικού εκφοβισμού που έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις.
«Αποτύπωμα στην οθόνη»
Ο Δημήτρης Αναγνωστόπουλος, με κλινική εμπειρία περισσοτέρων των 40 χρόνων, συναντάει όλο και πιο συχνά εφήβους που κάνουν ψηφιακές ερωτικές σχέσεις: «Η χρήση του κινητού καλύπτει ψυχικές ανάγκες, καθορίζει την επικοινωνία με τους άλλους, αντί για την πραγματική, με φυσικούς όρους επαφή. Ο άλλος δεν είναι ο άλλος, είναι το αποτύπωμα που αφήνει στην οθόνη». Αλλά δεν διαχωρίζει την ψυχοδυναμική σκέψη από τον πολιτικό προβληματισμό: «Η κινηματογράφηση επεισοδίων βίας δεν αποτυπώνει την παθολογία του δράστη αλλά την κοινωνική παθολογία, δηλαδή το κυρίαρχο δόγμα του σκληρού ατομισμού, που καλλιεργείται στη βάση της αρχής ο θάνατός σου στη ζωή μου».
Εύσημα από τον καθηγητή
Η είδηση ότι στη χώρα μας απαγορεύτηκαν τα κινητά στα σχολεία έφτασε μέχρι τον Τζόναθαν Χάιντ, τον θεωρητικό του παγκόσμιου κινήματος #phonefreeschools. Με ανάρτησή του στο Instagram συνεχάρη τον Κυριάκο Μητσοτάκη για την απόφασή του, που θα επιτρέψει στους «μαθητές να συγκεντρωθούν στα μαθήματα και στην παρέα τους έχοντας 6-7 ώρες ελεύθερες από το διαδικτυακό δράμα», όπως χαρακτηριστικά έγραψε.
