Από τους 34 βαθμούς Κελσίου πέφτουμε στους δεκαεννιά. Παρακολουθούμε το θερμόμετρο του αυτοκινήτου καθώς αφήνουμε τον ξενώνα μας στα Ανώγεια για να ανεβούμε στην κορυφή της οροσειράς του Ψηλορείτη, στο αστεροσκοπείο Σκίνακα.
Καθώς ανεβαίνουμε, το τοπίο γίνεται ξερό, πετρώδες – σεληνιακό. Ενα κοπάδι από κατσίκες μάς κλείνει τον δρόμο για λίγο. Παρατηρώ κάτι πολύ αυστηρά μαύρα κριάρια με εντυπωσιακά στριφογυριστά κέρατα.
Οταν έχει πέσει η θερμοκρασία στους 20 βαθμούς, βλέπουμε για πρώτη φορά τον θόλο ενός από τα τρία αστρονομικά παρατηρητήρια του Σκίνακα. Εκεί μας περιμένει ο Βασίλης Χαρμανδάρης, καθηγητής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και διευθυντής του Ινστιτούτου Αστροφυσικής του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Ερευνας (ΙΤΕ) και του αστεροσκοπείου του Σκίνακα.
Ο Βασίλης φοράει μπουφάν με τον λογότυπο του Σκίνακα και καθώς βγαίνουμε απ’ το αυτοκίνητο καταλαβαίνουμε γιατί. Καταμεσής του Αυγούστου, οι 19 βαθμοί μοιάζουν με -1. Βρισκόμαστε 1.750 μέτρα πάνω από τη θάλασσα· διακρίνουμε τις βόρειες ακτές της Κρήτης και το Αιγαίο και, από την άλλη πλευρά, τις νότιες ακτές και το Λιβυκό Πέλαγος.
Ο ήλιος δύει και ο ορίζοντας είναι κατακόκκινος. Η ατμόσφαιρα κρυστάλλινη. Εμφανίζονται τα πρώτα άστρα, όμως την προσοχή μου κλέβουν οι κύκλοι που διαγράφουν πάνω από τον Σκίνακα πουλιά με τεντωμένα φτερά. «Αετοί;» ρωτώ. «Οχι, γύπες», αποκρίνεται ο Β. Χαρμαντάρης.
Η ιδέα να δημιουργηθεί αστεροσκοπείο στο Σκίνακα προέκυψε το καλοκαίρι του 1984. Το Πανεπιστήμιο Κρήτης και το ΙΤΕ συμφώνησαν με το Ινστιτούτο Εξωγήινης Φυσικής Μαξ Πλανκ του Γκάρχινγκ (ΜΡΕ) να κατασκευάσουν ένα τηλεσκόπιο για τους φοιτητές του πανεπιστημίου με στόχο την παρατήρηση κυρίως μακρινών ουράνιων αντικειμένων όπως κομήτες και νέφη αερίων. Ο καθηγητής Γιάννης Παπαμαστοράκης και ο δρ Γκέρχαρντ Χέρεντελ, διευθυντής τότε του ΜΡΕ, διαδραμάτισαν κομβικό ρόλο στη δημιουργία του αστεροσκοπείου.
«Το όραμα των ιδρυτών και πρωτεργατών του αστεροσκοπείου ήταν απλό και συνάμα φιλόδοξο», σχολιάζει ο Β. Χαρμανδάρης. «Να δημιουργηθεί στην Ελλάδα ένα σύγχρονο αστεροσκοπείο το οποίο όχι απλώς να εκπαιδεύει τις νεότερες γενιές των φοιτητών του Πανεπιστημίου Κρήτης στις σύγχρονες τεχνικές εξερεύνησης του σύμπαντος, μα να είναι άρτια εξοπλισμένη ερευνητική υποδομή που να προσελκύει αξιόλογους επιστήμονες, Ελληνες και ξένους».
Υπήρξε μια ευτυχής συγκυρία: το 1986 αναμενόταν η διέλευση του κομήτη του Χάλεϊ από το ηλιακό μας σύστημα, πιστός στο «ραντεβού» του κάθε 76 χρόνια. Η τελευταία φορά ήταν το 1910. Τότε είχε σκορπίσει έναν κάποιο πανικό.
«Τα τρία οπτικά τηλεσκόπια έχουν συνεισφέρει στη δημοσίευση περίπου 300 εργασιών, σχεδόν διπλάσιων από όλα τα άλλα αστεροσκοπεία της χώρας συνολικά».
Το 1986 ήταν αλλιώς· ειδικά για τους δημιουργούς του αστεροσκοπείου του Σκίνακα ήταν το ιδανικό γεγονός προκειμένου να είναι έτοιμο τότε. «Πράγματι», μου λέει ο Β. Χαρμανδάρης. «Σε χρόνο ρεκόρ, μόλις 16 μήνες από τη δωρεά του Δήμου Ανωγείων, ο δύσβατος δρόμος προς την κορυφή στρώθηκε με άσφαλτο, το κτίριο του πρώτου τηλεσκοπίου ολοκληρώθηκε. Τα εγκαίνια έγιναν στις 12 Απριλίου 1986 παρουσία πλήθους κόσμου, με την πρώτη στην Ελλάδα ψηφιακή κάμερα σε ένα διαμέτρου 30 εκ. τηλεσκόπιο να φωτογραφίζει τον κομήτη Χάλεϊ ενώ αυτός διέσχιζε τον ουρανό».
Το 1988 ακολούθησε η ανέγερση του ξενώνα, που αμέσως φιλοξένησε το πρώτο Σχολείο Παρατηρησιακής Αστρονομίας στην Ελλάδα. Στη συνέχεια, εγκαταστάθηκε ένα μεγαλύτερο και πιο σύγχρονο τηλεσκόπιο, διαμέτρου 1,3 μ. Τέθηκε σε λειτουργία το φθινόπωρο του 1995 και είναι ιδανικό για την παρατήρηση γαλαξιών και αστρικών σμηνών.
Το 2006, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο του Τίμπινγκεν, εγκαταστάθηκε και ένα τρίτο τηλεσκόπιο διαμέτρου 60 εκ. Είναι πλήρως ρομποτικό και η λειτουργία του είναι εφικτή διαδικτυακά και από ερασιτέχνες αστρονόμους.
«Τα τρία αυτά οπτικά τηλεσκόπια», εξηγεί ο Β. Χαρμανδάρης, «έχουν εκπαιδεύσει δεκάδες προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Επιπλέον, έχουν συνεισφέρει στη δημοσίευση περίπου 300 εργασιών, σχεδόν διπλάσιων σε αριθμό από αυτές που έχουν συνεισφέρει όλα τα άλλα αστεροσκοπεία της χώρας συνολικά».
Ο σημερινός διευθυντής του αστεροσκοπείου στέκεται επίσης στο γεγονός ότι το συγκεκριμένο αστρικό παρατηρητήριο «συνεισέφερε στην ίδρυση από την πολιτεία το 2018 του Ινστιτούτου Αστροφυσικής στο ΙΤΕ, το οποίο με τη σειρά του έδωσε άλλη δυναμική κι ευελιξία. Δύο νέα οπτικά τηλεσκόπια, ένα με διάμετρο καθρέπτη 1 μ., χάρη στη χορηγία της Επιτροπής “Ελλάδα 2021” και ένα 1,2 μ., χάρη σε χρηματοδότηση από το ευρωπαϊκό πρόγραμμα ανάκαμψης, αναμένεται να αρχίσουν να αποτυπώνουν τον νυχτερινό ουρανό από το τέλος του 2024 και του 2025 αντίστοιχα. Επιπλέον, σε συνεργασία με ερευνητές από τις ΗΠΑ και με χρηματοδότηση από το αμερικανικό Εθνικό Ιδρυμα Επιστημών ξεκινά το 2025 η λειτουργία μιας συστοιχίας 16 μικρών τηλεσκοπίων, η οποία σε συνεργασία με μια αντίστοιχη στις ΗΠΑ μπορεί μέσα σε 2 δευτερόλεπτα να φωτογραφίσει οποιοδήποτε σημείο του ουρανού. Σκοπός της είναι να συλλέξει για πρώτη φορά φως από τις πρώτες στιγμές της έκρηξης υπερκαινοφανών αστέρων, αλλά και να προσδιορίσει τη θέση πηγών που εκπέμπουν βαρυτικά κύματα».
Ο Δήμος Ανωγείων «ξεκίνησε την κατασκευή του “Αστεροσχολείου”, πολυχώρου στο αστεροσκοπείο, ο οποίος θα φιλοξενήσει το νέο τηλεσκόπιο 1,2 μ.».
Μπαίνουμε για λίγο σε ένα από τα παρατηρητήρια. Βρίσκουμε έναν ευγενικό κύριο καθισμένο μπροστά από σειρά οθονών όπου διακρίνονται αστρονομικά αντικείμενα. Είναι ο Μάκης Παλαιολόγου, ο οποίος έχει μεν συνταξιοδοτηθεί, πλην όμως συνεχίζει να περνάει άφθονο χρόνο μπροστά σε ένα «παράθυρο στ’ άστρα» (ο κ. Παλαιολόγου συνυπογράφει, μαζί με τον Γιάννη Παπαμαστοράκη, τον πρώτο διευθυντή του αστεροσκοπείου, το φροντισμένο λεύκωμα «Skinakas Observatory. A View to the Universe»). Μαζί με τον κ. Παλαιολόγου είναι και δύο νεαρά παιδιά, φοιτητές της Φυσικής, που απασχολούνται εθελοντικά στον Σκίνακα. «Μην ανάψετε φως», μας λέει ο κ. Παλαιολόγου. Ο θόλος έχει ανοίξει και τα άστρα διακρίνονται καθαρά.
Οι Αμερικανοί λένε πως «ο ουρανός είναι το όριο». Στον Σκίνακα προσπαθούν αυτό να το θέσουν σε εφαρμογή, καθώς χάρη σε συνολική χρηματοδότηση ύψους 3,3 εκατ. ευρώ από το European Research Council και δωρεά ύψους 1,4 εκατ. ευρώ από το Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, ένας ερευνητής του Ινστιτούτου Αστροφυσικής και ένας καθηγητής του Τμήματος Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης χρησιμοποιούν τα τηλεσκόπια του Σκίνακα για να δώσουν απαντήσεις σε άλυτα μέχρι σήμερα προβλήματα: Πώς ακριβώς οι μαύρες τρύπες στα κέντρα γαλαξιών απορροφούν την ύλη που πέφτει σε αυτές και παράλληλα δημιουργούν πίδακες ύλης που απομακρύνονται με τεράστιες ταχύτητες, αλλά και ποια ακριβώς είναι η τρισδιάστατη μορφή του μαγνητικού πεδίου του γαλαξία μας.
Σημαντικό ρόλο έχει παίξει και ο Δήμος Ανωγείων. «Εξασφάλισε χρηματοδότηση από την Περιφέρεια Κρήτης και ολοκληρώνει φέτος τη συντήρηση και την εκ νέου ασφαλτόστρωση του δρόμου προς την κορυφή του Σκίνακα, ενώ ξεκίνησε την κατασκευή του “Αστεροσχολείου”, πολυχώρου στο αστεροσκοπείο ο οποίος θα φιλοξενήσει το νέο τηλεσκόπιο 1,2 μ. Η λειτουργία του αναμένεται να δράσει καταλυτικά στην οργάνωση κοινών εκπαιδευτικών και πολιτιστικών δράσεων καθώς και προγραμμάτων αστροτουρισμού».
Οντως· δεν μπορώ να φανταστώ πιο ιδανική κατάσταση από το να πίνεις κρητική ρακή στην κορυφή του Ψηλορείτη και να παρατηρείς μέσα από το τηλεσκόπιο τη μικροσκοπική Αφροδίτη να περνάει μπροστά από τον ηλιακό δίσκο (φαινόμενο σπάνιο μεν, αλλά που το έχουν φωτογραφίσει οι αστρονόμοι του Σκίνακα)…
Κόμβος συλλογής δορυφορικών δεδομένων
«Πλέον», λέει ο Β. Χαρμανδάρης, «εκτοξεύονται δορυφόροι στο ∆ιάστημα με πολύ χαμηλό κόστος. Εχουν φθάσει τις 9.000 και αναμένεται να ξεπεράσουν τις 100.000 στο τέλος της δεκαετίας. Ολοι αυτοί οι δορυφόροι αποστέλλουν στο έδαφος τα δεδομένα που συλλέγουν από το Διάστημα, όχι με ραδιοφωνικά κύματα αλλά με χρήση ακτίνων λέιζερ στο κοντινό υπέρυθρο. Τα λέιζερ επιτρέπουν μεταφορά πολύ μεγαλύτερου όγκου δεδομένων, αλλά σε αντίθεση με τα ραδιοφωνικά κύματα απαιτούν σύγχρονα τηλεσκόπια στο έδαφος και καλό καιρό, διότι δεν μπορούν να διαπεράσουν τα σύννεφα. Η ηλιοφάνεια στη χώρα μας και ειδικά στην Κρήτη είναι άπλετη, γεγονός που μας προσφέρει συγκριτικό στρατηγικό πλεονέκτημα. Το αστεροσκοπείο Σκίνακα έχει επιλεγεί από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Διαστήματος, για να λειτουργεί ως τερματικός σταθμός λήψης δεδομένων από το Διάστημα με χρήση λέιζερ και έχει επίσης πιστοποιηθεί στο να παρατηρεί τη θέση δορυφόρων σε χαμηλή τροχιά που διασχίζουν από άκρη σε άκρη τον ουρανό μέσα σε λίγα λεπτά.
»Επιπλέον, το πανεπιστημιακό οικοσύστημα της Κρήτης και η τεχνογνωσία που υπάρχει στους ερευνητές όχι μόνο του Ινστιτούτου Αστροφυσικής αλλά και των Ινστιτούτων Πληροφορικής και Ηλεκτρονικής Δομής και Λέιζερ του ΙΤΕ επιτρέπουν να αναπτυχθούν συνέργειες και να συνεισφέρουν στην ανάπτυξη νέων υποδομών και τεχνολογιών. Ισως οδηγήσουν σε νέες επιχειρηματικές δυνατότητες σημαντικής οικονομικής ανάπτυξης, ανάλογης εκείνης που ξεκίνησε και πάλι από την Κρήτη και τα εργαστήρια του ΙΤΕ (στα αγγλικά FORTH) πριν από 35 χρόνια με τη γνωστή σε όλους πρώτη spin off εταιρεία Ιντερνετ, τη FORTHnet».
Παιδιά μετρούν τ’ άστρα
Λίγη ώρα αργότερα, μπαίνουμε πάλι στα αυτοκίνητα και ο Β. Χαρμανδάρης μας οδηγεί κάτω, στα Ανώγεια, στον Τόπο του Βοσκού, χώρο που έχει αναμορφώσει ο δήμος και στον οποίο γίνεται κάθε χρόνο η συνάντηση του Συλλόγου Φίλων Αστρονομίας Κρήτης. Η συνάντηση γίνεται με μικρή οικονομική στήριξη του Ινστιτούτου Αστροφυσικής. Μέσα στο σκοτάδι είναι παραταγμένα τα τηλεσκόπια, με τους ερασιτέχνες αστρονόμους να «σημαδεύουν» τον ουρανό. Αναφωνούμε βλέποντας με γυμνό μάτι έναν εντυπωσιακό διάττοντα να διαλύεται στη γήινη ατμόσφαιρα. Οι αστρονόμοι βοηθούν τα παιδιά να κοιτάξουν μέσα από τους φακούς τους. Εχει φεγγάρι, μπορούμε να διακρίνουμε καθαρά τα όρη της Σελήνης και τους κρατήρες. Τα παιδιά αφήνουν επιφωνήματα. Για λίγο, γυρίζω και κοιτάζω προς βορρά. Αναρωτιέμαι: πώς θα είναι το αστεροσκοπείο Σκίνακα το 2062, όταν και πάλι θα περάσει από πάνω του ο κομήτης του Χάλεϊ;
