Το τριήμερο 26 με 28 Σεπτεμβρίου στο Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων στον Γράμμο θα λάβει χώρα το Φθινοπωρινό Σχολείο του Τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών με τίτλο: «Μνήμη και ιστορία στον 20ό και 21ο αιώνα». Πρόθεση των διδασκόντων είναι να καλύψουν τα πεδία της ιστορικής μνήμης, της πολιτισμικής τοπιογραφίας, της τεχνολογίας, της εκπαίδευσης και του πολιτισμού. Εχοντας η μνήμη μια κοινωνική αξία, η πολιτισμική συγκρότηση του δημόσιου χώρου απαιτεί την ενεργοποίηση ενός πλήθους φανερώσεων της ιστορικής μνήμης, αλλά και πλήθους πρακτικών και επιτελέσεων που τη συνοδεύουν.
Η φανέρωση της μνήμης στον δημόσιο χώρο γνωρίζει, όπου απαιτείται να συντηρηθεί μια ιδιάζουσα σχέση συνέχειας και ουσιαστικής εξάρτησης με το ιστορικό παρελθόν, συγκεκριμένες πυκνώσεις που αφορούν στη δυναμική της παρουσίας της, ειδικά όταν πρόκειται να δοθεί έμφαση σε ζητήματα εθνικής ταυτότητας. Ο δημόσιος χώρος καθίσταται λοιπόν η δημόσια και ανοικτή σκηνή μιας ιστορικής μνήμης και στιγματίζεται αναπόφευκτα από τα ίχνη της. Η δημόσια αναπαράσταση της μνήμης με τις εξιστορήσεις της, όταν αποκτά έναν έντονα βιωματικό χαρακτήρα, λειτουργεί ως υπενθύμιση μιας διακριτότητας και ιδιαιτερότητας δυνάμει των οποίων το παρελθόν διεκδικεί την παρουσία του στο παρόν, αλλά και δημιουργεί θα λέγαμε μια υπεραξία παρουσίας που επιχειρεί με κάθε δυνατό τρόπο να αποδυναμώσει την απώλεια της ενθύμησης.
Στόχος μας είναι οι φοιτήτριες και οι φοιτητές μας να έρθουν σε επαφή με έναν τραυματικό τόπο μνήμης, μέσα από την ανασυγκρότηση των γεωγραφικών του τοποσήμων, να περιηγηθούν και να γνωρίσουν μια γεωγραφική περιοχή με μεγάλο ιστορικό και τραυματικό φορτίο, συνέπεια των πολύνεκρων μαχών και του σπαραχτικού εμφυλίου από τις αρχές του 1945 έως και το τέλος του 1949, που σηματοδότησε την πολιτική, κοινωνική, πολιτισμική και οικονομική ταυτότητα της σύγχρονης Ελλάδας, να γνωρίσουν μια γεωγραφική περιοχή σημαντικής οικολογικής αξίας, να συμμετάσχουν σε μια εκπαιδευτική πρακτική με την παρακολούθηση μαθημάτων που πραγματεύονται τη συγκρότηση και τη νοηματοδότηση της μνήμης στη διαχρονία, τη σημασία του τραύματος στη σχημάτωση της εθνικής ταυτότητας, μέσα από συγκεκριμένα ιστορικά παραδείγματα, και τη σπουδαιότητα εννοιολόγησης και αξιοποίησης της μνήμης στην εκπαιδευτική διαδικασία.
Η εκπαιδευτική διαδικασία του Φθινοπωρινού Σχολείου βασίζεται σε δύο άξονες. Στην επιτόπια βιωματική έρευνα πεδίου με περιηγήσεις στο βουνό σε τοπόσημα με ιστορικό ενδιαφέρον κα διά ζώσης συνεντεύξεις με κατοίκους της ευρύτερης περιοχής, καθώς και στη διά ζώσης εκπαιδευτική πρακτική. Τα μαθήματα που θα γίνουν θα πραγματεύονται ζητήματα προφορικής ιστορίας και μνήμης, διαχείρισης των συγκρουσιακών θεμάτων, παραδειγμάτων από την ελληνική και ευρωπαϊκή ιστορία, ιστορικής μνήμης σε έναν ψηφιακό κόσμο, προκλήσεων και πρακτικών στην παγκόσμια ιδιότητα του πολίτη, αντικειμενικοποίησης της εθνικής ιστορίας στον δημόσιο χώρο και της πολιτισμικής τοπιογραφίας της μνήμης.
Ο Γράμμος αποτελεί αναμφίβολα έναν ιδιαίτερα φορτισμένο συναισθηματικά και ιστορικά χώρο. Η τριήμερη παρουσία μας σε αυτόν αποτελεί μια μεγάλη πρόκληση καθώς αντικρουόμενα αφηγήματα, αντιθετικές εμπειρίες και συγκρουσιακά βιώματα ακόμη και σήμερα εγείρουν σφοδρές ιδεολογικές εντάσεις με σοβαρές κοινωνικές, πολιτικές ακόμη και προσωπικές επιπτώσεις. Ο Εμφύλιος διατηρεί μια ξεχωριστή θέση στην ιστοριογραφία καθώς μέχρι σήμερα υπάρχουν ακόμη επιζώντες που με τις προσωπικές τους μαρτυρίες συμπληρώνουν τις σελίδες του, δημιουργώντας παράλληλα μια δική τους διακριτή κοινωνική ομάδα που φέρει ένα ιδιαίτερο συμβολικό αντίκρισμα.
Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει συζητήσεις για τη σχέση μνήμης και ιστορίας, για τη μεταξύ τους σύνδεση, για το πως μπορεί η υποκειμενική εμπειρία να συναισθηματικοποιεί το παρελθόν, για τη διαφορά της μνήμης από την ανάμνηση, για τη συμπόρευση της μνήμης με τον χώρο συστήνοντας τόπους κοινής, συλλογικής μνημοσύνης, εν τέλει τόπους ιστορικούς. Οι «τόποι μνήμης» συγκροτούνται πέρα από τη μνήμη συγκεκριμένων εμπειριών και πλαισιώνουν ένα ευρύτερο σύνολο ζητημάτων που αφορούν στη μνήμη της εκάστοτε περιόδου. Τελικά, τόσο η ιστορία όσο και η μνήμη αποτελούν ερμηνευτικές προβολές του χρόνου μόνο που η πρώτη εντάσσει το ατομικό γεγονός σε ένα ευρύτερο σύνολο, ενώ η δεύτερη δομεί τον εσωτερικό χώρο αυτογνωσίας του κάθε ατόμου.
* Ο Χρήστος Μεράντζας είναι Καθηγητής Ιστορίας των Πολιτισμών στο Πανεπιστήμιο Πατρών
** Η Κωνσταντίνα Δ. Καρακώστα είναι Επίκουρη Καθηγήτρια Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών
