Διπλασιάστηκαν οι συλλήψεις ανηλίκων φέτος, αυστηροποιούνται οι ποινές για τη βία των εφήβων, οι γονείς των παραβατικών παιδιών θα οδηγούνται στη φυλακή για παραμέληση. Οι επικεφαλίδες για την αντιμετώπιση της βίας των εφήβων –μετά τα πρόσφατα περιστατικά που έχουν έρθει στη δημοσιότητα– παραπέμπουν σε τρέιλερ ταινίας με θέμα τον πόλεμο συμμοριών ανηλίκων. Και όμως, η βία των ανηλίκων στην Ελλάδα δεν έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα διακρατικού ερευνητικού προγράμματος που πραγματοποιήθηκε από το ΕΠΙΨΥ (Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας, Νευροεπιστημών και Ιατρικής Ακριβείας, Νευροεπιστημών και Ιατρικής Ακριβείας «Κώστας Στεφανής», δημοσίευση 2022) η Ελλάδα σε όλους τους δείκτες της επιθετικής συμπεριφοράς και του εκφοβισμού βρίσκεται κοντά ή και κάτω από τον μέσο όρο των συνολικά 41 χωρών που συμμετείχαν στο διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα. Τα ποιοτικά στοιχεία που φαίνεται ότι έχουν αλλάξει σε σχέση με παλαιότερες έρευνες είναι ότι τα φαινόμενα εκφοβισμού και βίας εμφανίζονται πλέον και σε μικρότερες ηλικίες, έχουν μεγαλύτερη αγριότητα και σε αυτά εμπλέκονται και κορίτσια. Επίσης, την τετραετία 2018-2022 διπλασιάστηκε το ποσοστό του ηλεκτρονικού εκφοβισμού και της θυματοποίησης. Η μεγαλύτερη αυστηρότητα και η τιμωρία πρόκειται να περιορίσουν το φαινόμενο; Κατηγορηματικά «όχι» απαντούν στην «Κ» άνθρωποι που έχουν δουλέψει επί δεκαετίες με παιδιά τα οποία εκδηλώνουν παραβατικές συμπεριφορές.
Ο κ. Νίκος Ζηλίκης, ψυχίατρος, παιδοψυχίατρος, διδάκτωρ Ιατρικής στο ΑΠΘ, ο οποίος από το 1990 συμμετέχει στην οργάνωση και λειτουργία της Υπηρεσίας Παιδιού και Εφήβου της Γ΄ Ψυχιατρικής Κλινικής του ΑΠΘ στο Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ, και η κ. Ελένη Λαζαράτου, ομότιμη καθηγήτρια Παιδοψυχιατρικής της Ιατρικής Σχολής, ΕΚΠΑ, εξηγούν γιατί η αυστηροποίηση των ποινών δεν θα λύσει κανένα πρόβλημα και τι θα έπρεπε να γίνει. «Η κυβέρνηση υπό την πίεση των γεγονότων “έπρεπε” να κάνει κάτι. Κατέφυγε λοιπόν σε “εύκολα” μέτρα, αγγίζοντας μόνο ένα μικρό κομματάκι από το περίπλοκο παζλ», υπογραμμίζει η κ. Λαζαράτου.
Γονείς στο κελί;
«Στη φυλακή οι γονείς που παραμελούν τα παιδιά τους και αυτά προβαίνουν σε παραβατικές συμπεριφορές, από δύο έως και πέντε χρόνια», εξήγγειλε ο υφυπουργός Δικαιοσύνης Ιωάννης Μπούγας. Ισως η σκέψη πίσω από τα μέτρα είναι ότι θα φοβηθούν οι γονείς και θα «μαζέψουν» τα παιδιά τους. «Ενα πολύ μικρό ποσοστό ευθυνόφοβων γονιών ίσως τρομάξει. Ομως τα επιθετικά παιδιά έχουν πολύ συχνά και επιθετικούς γονείς, οι οποίοι δεν σέβονται τα κοινωνικά όρια. Αυτοί όχι μόνο δεν θα τρομάξουν, αλλά ενδεχομένως να εντείνουν την επιθετικότητά τους», τονίζει η κ. Λαζαράτου.
«Η αυστηροποίηση των ποινών δεν απέδωσε πουθενά στον κόσμο. Δεν χρειάζεται να ανακαλύψουμε την πυρίτιδα, υπάρχουν μελέτες, έρευνες που δείχνουν τον δρόμο. Κατ’ αρχάς, χρειάζεται να συσταθεί μια διεπιστημονική επιτροπή από όλα τα συναρμόδια υπουργεία και να συζητήσουν. Για την αντιμετώπιση της βίας των εφήβων κλήθηκαν μόνο τα υπουργεία Δημόσιας Τάξης και Δικαιοσύνης. Πού είναι τα υπουργεία Παιδείας, Υγείας και Οικογένειας;» αναρωτιέται ο κ. Ζηλίκης.
«Οι καθηγητές πρέπει να εκπαιδευτούν ώστε να εντοπίζουν τα παιδιά που έχουν βίαιες τάσεις προτού αυτές εκδηλωθούν», τονίζει ο ψυχίατρος Νίκος Ζηλίκης.
«Η λογική της τιμωρίας δημιουργεί στρατόπεδα και τα στρατόπεδα προετοιμάζουν πόλεμο όχι ειρήνη. Αντί για υποστήριξη, ένα δωδεκάχρονο θα φτιάξει φάκελο. Και μετά τι;», προσθέτει ο ψυχίατρος. Πολλές φορές, έχει χρειαστεί να διαχειριστεί παραβατικά παιδιά, «12χρονα που διακινούν ναρκωτικά, κλέβουν, χτυπάνε. Δεν έχουν την ενήλικη αντίληψη της παραβατικότητας, δεν φτάνει το μυαλό τους έως εκεί, δεν μπορούν να καταλάβουν. Είναι ψυχολογικά τραυματισμένα και είτε στρέφονται κατά του εαυτού τους είτε κατά των άλλων· λειτουργεί σαν αυτοάνοσο νόσημα. Χρειάζεται να τα μάθουμε από την αρχή να αγαπάνε τον εαυτό τους. Θέλει πολλή δουλειά και συνεργασία του σχολείου με την οικογένεια, η δημιουργία μιας κοινότητας. Να καταλάβουν όλοι ότι έχουν κάτι κοινό δηλαδή», εξηγεί ο κ. Ζηλίκης. Στο μεταξύ, όμως, τα άλλα παιδιά βρίσκονται σε κίνδυνο και είναι αναμενόμενο οι γονείς να φοβούνται. «Γι’ αυτό είναι πολύ σημαντικό να μπορούμε να εντοπίσουμε τα παιδιά που έχουν τέτοια τάση πριν εκδηλωθεί. Οι καθηγητές πρέπει να εκπαιδευτούν σε αυτό και ήδη εφαρμόζουμε σχετικό πρόγραμμα με τη στήριξη του Ιδρύματος “Σταύρος Νιάρχος” για εκπαιδευτικούς. Πώς δηλαδή θα αναγνωρίσουν εγκαίρως ότι κάτι με ένα παιδί δεν πάει καλά», αναφέρει.
Η κ. Ελένη Λαζαράτου περιγράφει ότι το προφίλ των εφήβων και παιδιών που έχουν παραβατικές συμπεριφορές διαφοροποιείται. «Οι λόγοι που ένα άτομο καταφεύγει στη βία μπορεί να είναι βιολογικοί-ιδιοσυγκρασιακοί (π.χ. ένα υπερκινητικό παρορμητικό παιδί), κοινωνικοί (παιδιά που μειονεκτούν μαθησιακά και θέλουν να αποδείξουν ότι μπορούν να καταφέρουν κάτι) ή ψυχολογικοί (παιδιά που έχουν υποστεί τα ίδια κακοποίηση και βιώνουν ένα ανεπίλυτο ψυχικό τραύμα). Η βία που εκδηλώνεται στην εφηβεία υπήρχε από πάντα, σήμερα όμως διαπιστώνονται σοβαρές ποιοτικές διαφοροποιήσεις. Πολλοί έφηβοι αναζητούν νέες εμπειρίες υπό την πίεση της ορμονικής έκρηξης που συμβαίνει σε αυτή την ηλικιακή περίοδο και πειραματίζονται με τη βία χωρίς να καταλαβαίνουν πλήρως τη σοβαρότητα των πράξεών τους. Αλλοι έφηβοι μέσα από τις παραβατικές συμπεριφορές προσπαθούν να τραβήξουν την προσοχή, επιδεικνύοντας μια κακώς εννοούμενη επαναστατικότητα. Τέλος, υπάρχουν οι έφηβοι, που πληρούν τα κριτήρια ψυχικής διαταραχής και πρέπει να τους προσφερθεί εξειδικευμένη βοήθεια».
Η επιρροή της εικόνας
Προφανώς η υπερέκθεση των εφήβων στη βία, το ∆ιαδίκτυο που την απενοχοποιεί και η κουλτούρα της επιθετικότητας ως τρόπου έκφρασης, η οποία μάλιστα βιντεοσκοπείται και προβάλλεται, έχουν παίξει σοβαρό ρόλο κυρίως στην αύξηση της αγριότητας των περιστατικών. Ομως οι τιμωρητικές παρεμβάσεις, σύμφωνα με έρευνες που έχουν γίνει, όχι μόνο δεν βοηθούν αλλά είναι και επιβλαβείς, τονίζει η κ. Λαζαράτου. «Είναι μεγάλο λάθος να ζητάμε από παιδιά 14 και 15 ετών να αναλάβουν την ευθύνη των πράξεών τους σαν να είναι ενήλικοι. Σε αυτές τις ηλικίες δεν έχει ολοκληρωθεί η ανάπτυξη του μετωπιαίου φλοιού που είναι το μέρος του εγκεφάλου που έχει σχέση με τη λήψη σωστών αποφάσεων. Οι έφηβοι δεν είναι ικανοί να σκέφτονται όπως σκέφτονται οι ενήλικοι», εξηγεί.
Η αντιμετώπιση της βίας των εφήβων χρειάζεται πολλή δουλειά σε πολλά επίπεδα και τα αποτελέσματα θα φανούν έπειτα από χρόνια. Ο πολιτικός χρόνος σε αυτή την περίπτωση δεν είναι καλός οδηγός. «Αν η πολιτεία θέλει να λαμβάνει προληπτικά και όχι πυροσβεστικά μέτρα χρειάζεται πολλή σκέψη, πολλή συζήτηση και δουλειά σε διαφορετικά επίπεδα. Να εφαρμοστούν προγράμματα εκπαίδευσης γονέων, το σχολείο και οι γονείς να αναπτύξουν ουσιαστική επικοινωνία, τα παιδιά να έχουν την ευκαιρία και λόγους για να αναπτύξουν συναισθηματικούς δεσμούς με το σχολείο τους για να μπορέσουν να έχουν ένα όραμα και μια προοπτική στη ζωή τους», καταλήγει.
