Αν ρωτήσεις το Gemini, το μοντέλο τεχνητής νοημοσύνης που έχει αναπτύξει η Google, «τι είναι η ψυχανάλυση;», θα σου πει ότι είναι μια μορφή ψυχοθεραπείας που έχει στόχο να βοηθήσει τους ανθρώπους να κατανοήσουν καλύτερα τον εαυτό τους και τις ρίζες των προβλημάτων τους. «Εστιάζει στο ασυνείδητο, δηλαδή στο μέρος του νου μας που δεν είναι άμεσα προσβάσιμο», θα προσθέσει, κάνοντας στη συνέχεια αναφορά στους ελεύθερους συνειρμούς, στην ανάλυση των ονείρων, στις έννοιες της μεταφοράς και της αντίστασης, στο Εγώ, στο Υπερεγώ κ.λπ. Εντάξει, δεν θα είναι σαν να έχεις μπροστά σου τον Φρόιντ αυτοπροσώπως, αλλά θα πάρεις μια εικόνα της θεραπευτικής διαδικασίας.
Πολλά εξελιγμένα εργαλεία ΑΙ είναι ανά πάσα στιγμή έτοιμα να απαντήσουν σε κάθε λογική και παράλογη απορία μας. Τι θα έλεγαν όμως στις μύχιες σκέψεις μας; Μπορούν να μας βοηθήσουν να πλοηγηθούμε στους εσωτερικούς μας δαιδάλους; Εν ολίγοις, θα μπορούσε το Gemini ή το ChatGpt να γίνει ο ψυχαναλυτής μας; Αυτό είναι ένα από τα θέματα που απασχολούν έντονα το τελευταίο διάστημα την ψυχαναλυτική κοινότητα και θα συζητηθούν διεξοδικά στο συνέδριο που οργανώνει στις 19 και 20 Οκτωβρίου το Ινστιτούτο Κλασικής Ψυχανάλυσης με τίτλο «Ψυχανάλυση και Τεχνολογία».
Η τεχνολογία φαίνεται ότι εισέβαλε στον κόσμο της ψυχανάλυσης κατά την πανδημία της COVID-19, ωστόσο η αρχή έγινε με τη λεγόμενη «ψυχανάλυση της σαΐτας», όπως εξηγεί στην «Κ» ο επιστημονικός υπεύθυνος του συνεδρίου, ιδρυτικό μέλος του ινστιτούτου και υψηλόβαθμο μέλος της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ενωσης, κ. Βασίλειος Μαούτσος. Συναντήσαμε τον διακεκριμένο επιστήμονα στο γραφείο του, ένα αρχετυπικό γραφείο ψυχαναλυτή με το ντιβάνι, το παραβάν στο προσκέφαλο (τοποθετήθηκε επί COVID) και την πολυθρόνα του ψυχαναλυτή πίσω από αυτό, μακριά από το οπτικό πεδίο του θεραπευόμενου.
Ενα από τα θέματα που θα συζητηθούν σε επερχόμενο συνέδριο είναι αν και κατά πόσον εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης μπορούν να αντικαταστήσουν τους επιστήμονες.
«Πολλά χρόνια νωρίτερα, η Διεθνής Ψυχαναλυτική Ενωση είχε βάλει στόχο τη μετάδοση της ψυχαναλυτικής γνώσης στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης (σ.σ. η ψυχανάλυση εκεί είχε απαγορευθεί). Στην αρχή ταξιδεύαμε συνεχώς, με αποτέλεσμα να γεννηθεί ο όρος shuttle psychoanalysis, ψυχανάλυση της σαΐτας, επειδή πεταγόμασταν συνέχεια δεξιά κι αριστερά για να κάνουμε εκπαιδεύσεις και εποπτείες». Οι επισκέψεις έδωσαν τη θέση τους στα τηλεφωνήματα, που με τη σειρά τους έγιναν Skype. Και μετά ήρθε η COVID. «Εφερε απίθανη επανάσταση. Πλέον δεν μιλούσαμε για ένα πείραμα που κάναμε για να εκπαιδεύσουμε ανθρώπους ως προς την ψυχανάλυση ή να δημιουργήσουμε ινστιτούτα. Αλλά μιλούσαμε για εμάς τους ίδιους. Εμείς οι ίδιοι δεν μπορούσαμε πια να κάνουμε τη δουλειά μας με τους ασθενείς μας». Προκειμένου να μη σταματήσουν εντελώς, πολλοί ψυχαναλυτές άρχισαν να «βλέπουν» τους θεραπευόμενους μέσω Skype ή άλλων online εργαλείων. «Δημιουργήθηκε τεράστιο κύμα αντιρρήσεων, ο ψυχαναλυτικός κόσμος διαιρέθηκε στα δύο. Αλλοι λέγανε ότι αυτό το πράγμα είναι σωτήριο για την ψυχανάλυση, άλλοι ότι δεν γίνεται έτσι ψυχανάλυση. Αυτό το ντιμπέιτ συνεχίζεται και σήμερα». Χαρακτηριστικό της βαθιάς τομής που έφερε η πανδημία είναι το ότι μετά το τέλος της δεν έχουν επιστρέψει όλοι οι ψυχαναλυτές στα γραφεία τους. Το online έχει πέραση και αυξάνει και την πελατεία.
Ο κ. Μαούτσος ήταν από αυτούς που δεν έκαναν online συνεδρίες. Αραγε, εφόσον δεν υπάρχει βλεμματική επαφή με τον θεραπευόμενο, τι πειράζει αν στο προσκεφάλι βρίσκεται το λάπτοπ; «Θα σας πω. Ο λόγος ο βαθύτερος για τον οποίο ένας άνθρωπος έρχεται στην ψυχανάλυση, χωρίς καν να μπορεί να το αναγνωρίσει ίσως, είναι διότι θέλει να λύσει ένα πρωταρχικό του πρόβλημα, αυτό που γενικώς αποκαλείται οιδιπόδειο σύμπλεγμα και το οποίο συνίσταται στο frustration (σ.σ. ενόχληση, δυσφορία) που έλαβε χώρα στην παιδική του ηλικία όταν απομακρύνθηκε η ενστικτική του επιθυμία από τη σχέση με τη μητέρα και τον πατέρα, η οποία έλαβε μια διάσταση κοινωνικού, εκπαιδευτικού χαρακτήρα. Ολα αυτά είναι κεντρικός πυρήνας στη δημιουργία του ασυνειδήτου, του άγνωστου εαυτού μας. Το παιδί νιώθει απόρριψη, έναν άγριο θυμό και αυτό διαμορφώνει ολόκληρη την προσωπικότητά του». Στη ζωή μας το ασυνείδητο διαρκώς προσπαθεί να εκφραστεί. «Οι άνθρωποι θέλουν να πλησιάσουν τους φόβους τους μέσω πρώιμων αντικειμένων, τη μητέρα και τον πατέρα. Αυτή είναι μια διαδικασία που διαρκώς κάνουμε, διαρκώς παλινδρομούμε. Λέμε ένα αστείο; Ζούμε χωρίς να το καταλαβαίνουμε μια επιθυμία να εκφράσουμε κάτι από το απωθημένο μας. Οπότε ο άνθρωπος χωρίς να το καταλαβαίνει ζει σε έναν φαντασιακό κόσμο. Οταν αυτόν τον κόσμο εσύ τον πάρεις και τον πας… στο Παγκράτι, η φαντασιακή αυτή κατάσταση συνεχίζει να μεταφράζεται από το ασυνείδητο σαν απογοήτευση».
Πόσο μάλλον όταν στη θέση του ψυχαναλυτή δεν κάθεται ένας άνθρωπος, αλλά ένα bot. «Η κατάσταση αυτή ήγειρε ορισμένα ζητήματα. Ενα από αυτά είναι μήπως κάποια μέρα αντί του ψυχαναλυτή θα έχουμε το κομπιούτερ», λέει ο κ. Μαούτσος. Πολλαπλά τα προβλήματα με αυτή την προοπτική. Κάποιο από αυτά; «Στην κλασική ψυχανάλυση έχουμε σιωπές. Αφήνουμε τον ασθενή να βιώσει μόνος του τι του συμβαίνει και να επανέλθει αργότερα στα λόγια». Το Gemini τι απαντάει στη σιωπή;
