Σύμφωνα με την ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την ψυχική υγεία (2023), η ψυχική υγεία δεν προκύπτει εν κενώ, αλλά επηρεάζεται από πολλούς προσωπικούς (ενδογενείς) και εξωγενείς παράγοντες. Η ψυχική υγεία είναι η κατάσταση ευεξίας στην οποία το άτομο γνωρίζει τις ικανότητές του, μπορεί να αντεπεξέρχεται στις δυσκολίες της ζωής και να συμμετέχει στην κοινότητα. Μιλώντας όμως για την ευαίσθητη παιδική ηλικία, πώς μπορούμε να δώσουμε στα παιδιά τα απαραίτητα εφόδια για την υγιή ψυχολογική τους ανάπτυξη και κοινωνική προσαρμογή;
Κάθε παιδί έρχεται στη ζωή με ορισμένες βασικές συναισθηματικές ανάγκες, οι οποίες, αν καλυφθούν, ευνοούν την ψυχολογική του ανάπτυξη και προσαρμογή. Οι ανάγκες αυτές είναι πανανθρώπινες και προέρχονται από τη βιολογία του ανθρώπινου οργανισμού˙ μπορούν να παρομοιαστούν με τα “θρεπτικά συστατικά” που χρειάζεται ένας οργανισμός για να μεγαλώσει σωστά.
Οι εμπειρίες που αποκτά το παιδί επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται τον εαυτό του, τους άλλους και τον κόσμο. Όταν συγκεκριμένες συμπεριφορές των γονέων ή των σημαντικών άλλων επαναλαμβάνονται, ο παιδικός εγκέφαλος “βγάζει ένα συμπέρασμα” αυτοματοποιημένα (χωρίς λογική επεξεργασία), το οποίο συνοδεύει το παιδί στα επόμενα στάδια της ζωής του. Το “συμπέρασμα” αυτό ονομάζεται “σχήμα” και είναι σαν ένα φίλτρο μέσα από το οποίο αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα (π.χ. “οι άλλοι θα με πληγώσουν”, “δεν είμαι ικανός/ή να τα καταφέρω” κ.ά.). Η κάλυψη ή η μη κάλυψη των βασικών συναισθηματικών αναγκών κατά την παιδική ηλικία συντελεί στη δημιουργία των πυρηνικών μας σχημάτων, που είναι ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας, τους άλλους και τον κόσμο. Η έννοια του σχήματος αποτελεί σημαντικό συστατικό στο σκεπτικό κατανόησης και αντιμετώπισης των δυσκολιών ψυχικής υγείας στη Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Ψυχοθεραπεία και -με ορισμένες διαφοροποιήσεις- στη Θεραπεία Σχημάτων.
Ποιες είναι όμως οι ανάγκες αυτές;
Θα αναφερθούμε στο θεωρητικό υπόβαθρο της Θεραπείας Σχημάτων, που είναι μία θεραπευτική προσέγγιση που αξιοποιεί την κάλυψη των συναισθηματικών αναγκών της παιδικής ηλικίας τόσο στην κατανόηση, όσο και την αντιμετώπιση των δυσκολιών ψυχικής υγείας στην παιδική ηλικία και την ενήλικη ζωή.
- Ανάγκη για συναισθηματική ασφάλεια, σύνδεση, ζεστασιά, στοργή, κατανόηση, μοίρασμα. Η κάλυψη αυτής της ανάγκης επιτρέπει στο παιδί να κτίσει μία εσωτερική “ασφαλή βάση”, που το συνοδεύει στη μετέπειτα ζωή του και του επιτρέπει -αντίθετα με τους φόβους πολλών γονέων- να κινηθεί προς την αυτονομία.
- Ανάγκη για σταθερότητα, συνέπεια, αξιοπιστία, προβλεψιμότητα. Η σταθερότητα και η προβλεψιμότητα σε βασικούς άξονες της καθημερινότητας του παιδιού και της συμπεριφοράς των σημαντικών προσώπων στη ζωή του συμβάλλει στο να αισθανθεί ασφαλές και να είναι μελλοντικά πιο ανθεκτικό σε αλλαγές.
- Ανάγκη για αποδοχή άνευ όρων. Η κάλυψη αυτής της ανάγκης επιτρέπει στο παιδί να αποδεχθεί τον εαυτό του, με τα δυνατά του σημεία, αλλά και τις δυσκολίες του, τις παιδικές του συμπεριφορές, τα λάθη και τις αποτυχίες του.
- Ανάγκη για ειλικρίνεια, σεβασμό, αξιοπιστία. Η κάλυψη αυτής της ανάγκης βοηθάει το παιδί να αισθανθεί εμπιστοσύνη προς τα πρόσωπα φροντίδας και να κτίσει την πεποίθηση ότι μπορεί να βασιστεί στους άλλους και να τους εμπιστευθεί, καθώς και ότι το ίδιο αξίζει το σεβασμό τους.
- Ανάγκη για παιχνίδι, αυθορμητισμό, χαρά. Η χαρά είναι ένα πηγαίο συναίσθημα και όλοι μας είμαστε φτιαγμένοι ΚΑΙ για να χαιρόμαστε. Στην παιδική ηλικία η χαρά, ο ενθουσιασμός και το παιχνίδι κατέχουν σημαντική θέση˙ είναι μία έμφυτη τάση που εκδηλώνεται αυτόματα και είναι σημαντικό το παιδί να μάθει ότι η χαρά είναι ένα από τα βασικά υγιή στοιχεία της ανάπτυξης και της ζωής του.
- Ανάγκη για επικύρωση και ελευθερία έκφρασης αναγκών και συναισθημάτων. Το να είναι το παιδί σε επαφή με αυτό που νιώθει, να το αποδέχεται και να μπορεί να το εκφράζει είναι πολύ σημαντικό για την ανάπτυξη του, τόσο για να μπορέσει να γνωρίσει τον εαυτό του και τις προτιμήσεις του και να αρχίσει να διαμορφώνει την ταυτότητα του, όσο και για να επικοινωνεί το “στίγμα” του στους σημαντικούς άλλους στη ζωή του.
- Ανάγκη για αυτονομία, αυτο-αποτελεσματικότητα. Καθώς μεγαλώνει το παιδί και αναπτύσσονται οι αισθήσεις και οι ικανότητες του, αρχίζει να κάνει κινήσεις εξερεύνησης και απομάκρυνσης από την ασφαλή του βάση. Αυτές οι κινήσεις, με τις δυσκολίες και τις ματαιώσεις που συνεπάγονται, του δίνουν τη δυνατότητα να κτίσει νέες δεξιότητες και να αρχίσει να αισθάνεται ικανό και αποτελεσματικό˙ ο ρόλος του γονέα είναι να τις ακολουθήσει και να τις ενθαρρύνει, προστατεύοντας το παιδί στο βαθμό που είναι ρεαλιστικά απαραίτητο.
- Ανάγκη για ρεαλιστικές προσδοκίες. Συχνά οι γονείς και οι σημαντικοί άλλοι της ζωής του παιδιού περιμένουν από το παιδί πράγματα που δεν αντιστοιχούν στις δυνατότητες, τις κλίσεις, την ηλικία του και την προσωπικότητά του. Μπορεί να περιμένουν πολλά ή και πολύ λίγα και αυτό έχει συνέπειες ως προς τον τρόπο με τον οποίο το παιδί αντιλαμβάνεται τον εαυτό του και τις ικανότητες του.
- Ανάγκη για ρεαλιστικά όρια. Τα σημαντικά πρόσωπα στη ζωή του παιδιού χρειάζεται να το βοηθήσουν να καταλάβει ότι δεν επιτρέπονται όλα˙ ότι είναι σημαντικό να μπορεί να αντέχει τη ματαίωση και τη μη ικανοποίηση των επιθυμιών του˙ ότι θα χρειαστεί να περιμένει και να περιοριστεί, προκειμένου να επιτύχει πράγματα που επιθυμεί˙ ότι τα δικαιώματα του σταματούν εκεί όπου αρχίζουν τα δικαιώματα των άλλων. Προχοχή: Τα όρια πρέπει να είναι ανάλογα των αναπτυξιακών δυνατοτήτων του παιδιού και να τίθενται με σεβασμό, ενσυναίσθηση, αποδοχή και σταθερότητα. Είναι φυσιολογικό το παιδί να μην τα γνωρίζει εξ αρχής και συχνά να δυσκολεύεται να τα αποδεχθεί και να τα τηρήσει.
- Ανάγκη του ανήκειν. Είναι σημαντικό για το παιδί, όσο μεγαλώνει να αισθάνεται ότι υπάρχουν ομάδες στις οποίες ανήκει και με τα μέλη των οποίων έχει κοινά χαρακτηριστικά και/ ή στόχους. Η οικογένεια αποτελεί μία αρχική ομάδα˙ με την πάροδο του χρόνου, οι ομάδες των συνομηλίκων αποκτούν αυξανόμενη σημασία.
Εύλογα θα ρωτήσει κάποιος, είναι οι συναισθηματικές ανάγκες ίδιες σε κάθε ηλικία και για όλα τα παιδιά; Είναι όλες οι συναισθηματικές ανάγκες το ίδιο σημαντικές;
Οι συναισθηματικές ανάγκες είναι πανανθρώπινες. Ωστόσο, διαφοροποιούνται σε κάποιο βαθμό ανάλογα με το αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού και την ιδιοσυγκρασία του. Για παράδειγμα, στην αρχή της ζωής, η ανάγκη για συναισθηματική σύνδεση, φροντίδα, στοργή, συναισθηματική ανταπόκριση και επαφή είναι προεξάρχουσα, σχετίζεται άμεσα με την επιβίωση του βρέφους, αλλά και με το αίσθημα βασικής εμπιστοσύνης και ασφάλειας.
Η ιδιοσυγκρασία είναι οι έμφυτες τάσεις και προδιαθέσεις μας, οι οποίες είναι δεδομένες από την πρώτη στιγμή της ζωής μας. Η ιδιοσυγκρασία του κάθε παιδιού μπορεί να απαιτεί κάποιες συγκεκριμένες ανάγκες να καλυφθούν σε μεγαλύτερο βαθμό. Για παράδειγμα, ένα παιδί με συναισθηματικά ευαίσθητη ιδιοσυγκρασία μπορεί να έχει ανάγκη περισσότερη υπομονή, υποστήριξη, ζεστασιά και σύνδεση στα αρχικά στάδια της ζωής του, προκειμένου να κτίσει τη βασική του ασφάλεια, και περισσότερη ενθάρρυνση στα μετέπειτα.
Θα μπορούσαμε να συνοψίσουμε τη γονεϊκή στάση που ανταποκρίνεται στις συναισθηματικές ανάγκες του παιδιού στα ακόλουθα:
- Είμαι εδώ για σένα. Σε καταλαβαίνω, συντονίζομαι μαζί σου, επικυρώνω όλα όσα νιώθεις: χαρά, λύπη, φόβο, θυμό. Είναι τα συναισθήματα σου, ο βιολογικός σου εξοπλισμός για να μεγαλώσεις! (Ανάγκη για συναισθηματική σύνδεση, κατανόηση και επικύρωση)
- Είμαι δίπλα σου για να σε μάθω, όσο μεγαλώνεις, ότι ο τρόπος με τον οποίο εκφράζεις και αντιμετωπίζεις τα συναισθήματα σου έχει σημασία. Για παράδειγμα, είναι φυσιολογικό να φοβάσαι τις νέες καταστάσεις ΚΑΙ είναι σημαντικό να μπορείς να μπεις σε αυτές και να τις αντιμετωπίσεις. (Ανάγκη για συναισθηματική επικύρωση, αυτονομία και ρεαλιστικά όρια)
- Δεν επιτρέπονται όλα. Είναι φυσιολογικό να σε ενοχλούν οι περιορισμοί, όμως είναι απαραίτητο συστατικό μίας καλής ζωής. (Ανάγκη για ρεαλιστικά όρια)
- Προσπαθώ να αντέχω τα δυσάρεστα συναισθήματα σου και να μην σπεύδω να σε απαλλάξω από αυτά, γιατί έτσι θα αποκτήσεις τη δεξιότητα να μπορείς να προχωράς και μέσα από τις δυσκολίες. (Ανάγκη για συναισθηματική σύνδεση και αυτονομία)
- Είμαι εδώ για να χαρώ, να ενθουσιαστώ και να παίξω μαζί σου! Να σου δείξω ότι αυτή η πηγή χαράς που έχεις μέσα σου είναι σημαντικό εφόδιο για τη ζωή και την ανάπτυξη σου. (Ανάγκη για χαρά, αυθορμητισμό, παιχνίδι)
- Βλέπω τις δυνατότητες και τις κλίσεις σου και σε ενθαρρύνω να τις ακολουθήσεις και να τις αναπτύξεις, μέσα από επιτυχίες και δυσκολίες. (Ανάγκη για αυτονομία και ρεαλιστικές προσδοκίες)
- Αν κάποια συμπεριφορά μου απέναντι σου είναι άδικη ή λάθος, μπορώ να το δω, να το παραδεχτώ και να σου ζητήσω συγγνώμη. (Ανάγκη για σεβασμό)
- Μου αρέσεις γι’ αυτό που είσαι˙ αυτά που πετυχαίνεις δεν είναι προϋπόθεση για να σε αποδέχομαι και να σε αγαπώ. (Ανάγκη για αποδοχή άνευ όρων, συναισθηματική επαφή)
Ωστόσο, δεν μπορούν να καλυφθούν όλες οι συναισθηματικές ανάγκες ενός παιδιού, κάτι τέτοιο θα ήταν αδύνατο, καθώς καθετί τέλειο είναι ξένο στην ανθρώπινη φύση. Οι γονείς που είναι ευαισθητοποιημένοι στις συναισθηματικές ανάγκες του παιδιού τους και προσπαθούν να τις κατανοήσουν και να τις καλύψουν -στο βαθμό που η δική τους προσωπικότητα και η δική τους εμπειρία από την παιδική τους ηλικία το επιτρέπουν- μπορεί να παράσχουν στο παιδί αρκετά εφόδια για την υγιή του ανάπτυξη. Ο τέλειος γονέας θα συνεπαγόταν ότι και το παιδί θα έπρεπε να έχει την τέλεια ανάπτυξη… αυτό αντίκειται στην κάλυψη της ανάγκης για ρεαλιστικές προσδοκίες!
*Η Κατερίνα Αγγελή είναι Δρ. Κλινικής Ψυχολογίας ΕΚΠΑ, Ιδρυτικό μέλος, μέλος ΔΣ, Εκπαιδεύτρια και Επόπτρια Ελληνικής Εταιρείας Θεραπείας Σχημάτων (ΕΕΘΣ) & Εταιρείας Γνωσιακών Συμπεριφοριστικών Σπουδών (ΕΓΣΣ), Επιστ. Συν. Μεταπτυχιακού Προγράμματος ειδίκευσης στην Κλινική Ψυχολογία, Πανεπιστήμιο Αθηνών και συνεργάτης της Πρωτοβουλίας για την Ψυχική Υγεία Παιδιών & Εφήβων. Η Πρωτοβουλία για την Ψυχική Υγεία Παιδιών & Εφήβων υλοποιείται από ένα Δίκτυο φορέων και επαγγελματιών ψυχικής υγείας στην Ελλάδα, σε συνεργασία με το Child Mind Institute στη Νέα Υόρκη, και με αποκλειστική στήριξη από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) στο πλαίσιο της Διεθνούς Πρωτοβουλίας για την Υγεία (ΔΠΥ) του ΙΣΝ. Περισσότερες πληροφορίες: camhi.gr
