Προ δεκαετίας ο Οκοράφου Κομπάντζε από το Wassee Institute of Medicine της Ερυθραίας έγραψε ένα επιστημονικό άρθρο για τις θαυματουργές αντικαρκινικές ιδιότητες μιας χημικής ουσίας, η οποία εξήχθη από ένα είδος συμβιωτικού οργανισμού μεταξύ μύκητα και άλγης (λειχήνας).
Το άρθρο μετά βεβαιότητος θα «έτρωγε πόρτα» από τα έγκυρα επιστημονικά περιοδικά, δεδομένου ότι τα πειράματα ήταν εξόφθαλμα εσφαλμένα και τα όποια ευρήματα χωρίς κανένα νόημα. Ο Κομπάντζε, όμως, είχε εναλλακτική. Επέλεξε δύο ομάδες περιοδικών ανοικτής πρόσβασης πληρώνοντας για τη δημοσίευση. Eξ αυτών, τα οκτώ στα δέκα δέχθηκαν το άρθρο. Πίσω από τον Οκοράφου Κομπάντζε και το ανύπαρκτο Wassee Institute of Medicine κρυβόταν o Τζον Μποχάνον, ο οποίος διεξήγαγε ένα πρωτότυπο πείραμα, που ανέδειξε με τον πλέον εμφατικό τρόπο τις ακαδημαϊκά ανάρμοστες πρακτικές των «αρπακτικών περιοδικών», όπως λέγονται, που δημοσιεύουν σχεδόν οτιδήποτε έναντι αμοιβής.
Πλέον, καθώς η τριτοβάθμια εκπαίδευση έχει διεθνοποιηθεί και πολλές χώρες έχουν στόχο να προσελκύσουν ξένους φοιτητές στα ΑΕΙ τους, το πρόβλημα έχει ενταθεί. Κι αυτό διότι τα ιδρύματα και οι πανεπιστημιακοί βγαίνουν στην «αρένα των δημοσιεύσεων» για να προβληθεί το έργο τους και να πάρουν «αστέρια» στις διεθνείς λίστες αξιολόγησης. Εκτιμάται ότι αυτή τη στιγμή υπάρχουν πάνω από 15.000 «αρπακτικά» περιοδικά, με το πλήθος δημοσιεύσεων σε αυτά να έχει εκτιναχθεί. Και τα ελληνικά ΑΕΙ δεν είναι καθόλου θωρακισμένα. Αντίθετα, από το 2018 κι έπειτα παρατηρείται αύξηση των ελληνικών δημοσιεύσεων σε «αρπακτικά» περιοδικά, όπως αναφέρουν σε κείμενό τους οι πανεπιστημιακοί Θεολόγος Δεργιαδές (Πανεπιστήμιο Μακεδονίας), Ελένη Ηρακλέους (Διεθνές Παν. Ελλάδος), Βάσω Κιντή (ΕΚΠΑ), Αντρος Κούρτελος (Παν. Κύπρου), Αγγελική Λεμονίδου (ΑΠΘ), Κώστας Μήλας (Πανεπιστήμιο του Λίβερπουλ), Θεόδωρος Παναγιωτίδης (Παν. Μακεδονίας) και Ηλίας Τζαβαλής (Οικονομικό Παν. Αθηνών).
Η μεθοδολογία
Ο Μποχάνον είχε σχεδιάσει πολύ καλά το πείραμά του, όπως περιέγραψε στην «Κ» ο κ. Παναγιωτίδης. Για να διασφαλίσει ότι το άρθρο είναι καταφανώς εσφαλμένο, αλλά ταυτόχρονα αληθοφανές, συνεργάστηκε με μοριακούς βιολόγους από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Υστερα επέλεξε μια ομάδα περιοδικών ανοικτής πρόσβασης με πληρωμή από δύο πηγές: τον κατάλογο περιοδικών ανοικτής πρόσβασης (DOAJ), που περιλαμβάνει τα αξιόπιστα περιοδικά αυτής της κατηγορίας, και τη λίστα των δυνητικά ή και πιθανά «αρπακτικών» περιοδικών του Τζέφρι Μπιλ (Jeffrey Beall). Σε διάστημα 10 μηνών υπέβαλε το κίβδηλο άρθρο του στα περιοδικά αυτά. Τα αποτελέσματα του πειράματος ήταν αποκαλυπτικά. Τα προερχόμενα από τη λίστα του Beall περιοδικά αποδέχθηκαν το άρθρο σε ποσοστό 82%! Μεγαλύτερη έκπληξη ήταν ότι το 45% των περιοδικών του καταλόγου DOAJ –θεωρητικά περιλαμβάνει αξιόπιστα περιοδικά– επίσης αποδέχτηκε το άρθρο. Ποια είναι η έκταση του προβλήματος στα ελληνικά πανεπιστήμια; Με δεδομένη την παρείσφρηση τέτοιου είδους περιοδικών στη βιβλιογραφική βάση Scopus, η οποία χρησιμοποιείται εκτενώς για την αξιολόγηση της έρευνας των ΑΕΙ, ο κ. Δεργιαδές διεξήγαγε μια μικρής κλίμακας ενδεικτική άσκηση για τη χρονική εξέλιξη των δημοσιεύσεων σε δυνητικά ή και πιθανά «αρπακτικά» περιοδικά. Από τα συνολικά 24 ΑΕΙ της χώρας επιλέχθηκαν τυχαία δύο πανεπιστήμια και εντοπίστηκαν όλες οι δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά που εμφανίζονται στη Scopus από το 2012 έως και το 2023 (η εξαγωγή των στοιχείων έγινε στα μέσα του περασμένου Ιουλίου). Στη συνέχεια, κάνοντας χρήση της λίστας των «αρπακτικών» εκδοτών του Beall, ταυτοποιήθηκαν ανά ίδρυμα και ανά έτος οι δημοσιεύσεις. Τα δύο ελληνικά πανεπιστήμια του πειράματος είναι ένα περιφερειακό και ένα κεντρικό, ενώ το περιφερειακό το 2018 απορρόφησε ΤΕΙ της περιφέρειάς του.
Από τη μελέτη του κ. Δεργιαδέ προέκυψε ότι το 2013 το 2% των δημοσιεύσεων των πανεπιστημιακών από τα δύο ΑΕΙ ήταν σε «αρπακτικά» περιοδικά. Το 2021 έφθασαν στο 18% του κεντρικού ΑΕΙ και το 39% του περιφερειακού. Στα ίδια επίπεδα ήταν και το 2023. «Η τάση αυτή οφείλεται αφενός στην ολοένα αυξανόμενη πίεση προς τους ερευνητές και τα ιδρύματα για τη δημοσίευση όλο και περισσότερων εργασιών, δίνοντας μικρότερη ή και καθόλου βαρύτητα στην ποιότητα του παραγόμενου έργου και αφετέρου στην αύξηση με εκθετικό ρυθμό των περιοδικών αυτών», τονίζει ο κ. Μήλας.
Τα κίνητρα
«Ο έντονος ανταγωνισμός για τη διεκδίκηση μιας ακαδημαϊκής θέσης, την εξέλιξη στην επόμενη βαθμίδα και την προσέλκυση ερευνητικών κονδυλίων από ανταγωνιστικά προγράμματα, σε συνδυασμό με την έλλειψη ουσιαστικής αξιολόγησης είναι κάποια από τα κίνητρα που ωθούν τους επιστήμονες να στρέφονται στα περιοδικά αυτά», εξήγησε μιλώντας στην «Κ» η κ. Κιντή, ενώ η κ. Λεμονίδου ανέφερε ότι «σε διαδικασίες επιλογής – εξέλιξης ακαδημαϊκού ή ερευνητικού προσωπικού, η εμφάνιση αυτού του είδους των δημοσιεύσεων δεν μπορεί παρά να δημιουργεί στρεβλώσεις στην ανάδειξη της επιστημονικά αρτιότερης υποψηφιότητας».
Αλλά και από την πλευρά των ΑΕΙ η ποσοτική προσέγγιση στην αξιολόγηση του έργου και της ποιότητάς τους, η οποία επηρεάζει μεταξύ άλλων και μέρος της κρατικής χρηματοδότησης, αλλά και την κατάταξή τους στις διεθνείς λίστες αξιολόγησής τους, ωθεί τα ιδρύματα στην υιοθέτηση κινήτρων που κάθε άλλο παρά αποτρέπουν τις δημοσιεύσεις σε αυτού του είδους τα περιοδικά.
Οπως σχολίασε στην «Κ» ο κ. Δεργιαδές, «οι ερευνητές μπορούν να χειραγωγήσουν τις αναφορές που λαμβάνουν, εφαρμόζοντας ακαδημαϊκά αθέμιτες πρακτικές. Για παράδειγμα, δρώντας ως κριτής, ένας ερευνητής μπορεί εύκολα να εξαναγκάσει τους συγγραφείς να προσθέσουν αναφορές σε δικές του δουλειές με σκοπό την αύξηση των αναφορών σε προσωπικό επίπεδο (citation hacker)».
Κεντρική φωτό: Getty Images
