Είσαι στη φύση, σε ένα δάσος, σε μια πλαγιά, σε μια ρεματιά. Κλείνεις τα μάτια και αφουγκράζεσαι τους ήχους. Πρέπει να περάσουν αρκετά λεπτά για να αισθανθείς τον πλούτο του περιβάλλοντος· κι όσο γαληνεύεις το μυαλό αρχίζει να ταξιδεύει και να ανιχνεύει για να ξεχωρίσει τι ακούει. Υπέροχη αίσθηση, επαφή με το περιβάλλον, πλούσια ηχητική πληροφορία. Κάτι ανάλογο, σε πολύ μεγάλη κλίμακα, πραγματοποιεί εδώ και δύο-τρία χρόνια μια πρωτοποριακή στην Ελλάδα έρευνα.
Αρκετά τεραμπάιτ ηχητικών αρχείων έχουν γεμίσει ήδη με τους ήχους των κρητικών Λευκών Ορέων και της Σαμαριάς. Είναι πολλές φωνές, πολλές «γλώσσες»: τιτιβίσματα πουλιών, βόμβος μελισσών και άλλων εντόμων, τζιτζίκια και κοπάδια από πρόβατα, θρόισμα του ανέμου και θόρυβος της καταιγίδας, ήχος της βροχής και ήχοι των φυτών, πατημασιές και μασουλήματα, αλλά και ανθρώπινες φωνές ή ήχοι ανθρώπινης δραστηριότητας.
Η Χριστίνα Γεωργάτου, μηχανικός περιβάλλοντος και υποψήφια διδάκτωρ στο ΕΛΜΕΠΑ, έχει τοποθετήσει εδώ και καιρό αρκετά καταγραφικά ήχου σε επιλεγμένα σημεία των Λευκών Ορέων, στον Ομαλό, στο φαράγγι της Σαμαριάς, στον Αϊ-Γιάννη, στο οροπέδιο του Ασκύφου κ.ά. «Πρόκειται για έναν ιδιαίτερο τόπο, με προστατευόμενες περιοχές Natura, για τον οποίο έχει μεγάλη σημασία η οικολογική παρακολούθηση. Τον τελευταίο χρόνο έχω τοποθετήσει τα καταγραφικά σε σταθερά σημεία για να αποτυπωθεί ο ετήσιος κύκλος», λέει στην «Κ» η κ. Γεωργάτου. Η έρευνα αντιμετώπισε αρκετά πρωτόγνωρα προβλήματα, όπως για παράδειγμα το εύρος συχνοτήτων που θα καταγραφεί ή εάν θα είναι σε 24ωρη βάση, πόσο διαρκούν οι μπαταρίες και πώς θα γίνονται οι αλλαγές, καθώς τα καταγραφικά είχαν από την αρχή τοποθετηθεί σε απομακρυσμένα σημεία.
H μνήμη περιοχών
«Eχω συλλέξει πάνω από 15.000 ώρες ηχογραφήσεων, τις οποίες επεξεργάζομαι με κατάλληλα προγράμματα για να μπορέσω να διακρίνω συγκεκριμένους ήχους και μοτίβα και να μελετήσω τις αλληλεπιδράσεις του ήχου και του περιβάλλοντος. Oταν συλλέγονται μεγάλες χρονοσειρές καταγραφής, μπορούν να αποτυπωθούν οι αλλαγές. Τι γίνεται με την παρουσία των πουλιών, των εντόμων, τη βροχή, την ανθρωπογενή δραστηριότητα. Αφουγκραζόμαστε τη φύση, καταγράφουμε την ηχητική μνήμη των περιοχών. Κι αυτό έχει μεγάλη σημασία ειδικά για τις προστατευόμενες περιοχές. Μέσω του ήχου μπορούμε να καταλάβουμε πολλά για τη δομή του οικοσυστήματος και την εξέλιξή του», εξηγεί η κ. Γεωργάτου.
Στον αναπτυσσόμενο διεπιστημονικό κλάδο της ακουστικής οικολογίας υπάρχουν τριών ειδών φωνές: η βιοφωνία, η γεωφωνία και η ανθρωποφωνία. Η βιοφωνία είναι η φωνή της ορνιθοπανίδας και των ζώων, η γεωφωνία είναι οι ήχοι του ανέμου, της βροχής, του τρεχούμενου νερού κ.λπ. και η ανθρωποφωνία οι ήχοι των ανθρώπων και όσοι προέρχονται από ανθρώπινες δραστηριότητες και την τεχνολογία, όπως αυτοκίνητα, μηχανές ή αεροπλάνα.
«Τα Λευκά Ορη και η Σαμαριά είναι υπέροχοι τόποι, με μια τεράστια ποικιλομορφία στα οικοσυστήματα και τα ηχοτοπία. Τα ακούσματα είναι πολλές φορές συγκλονιστικά και οι αλλαγές μεγάλες τόσο χωρικά, από σημείο σε σημείο, όσο και χρονικά, με βάση την ώρα της ημέρας, την εποχή κ.λπ. Το πρωί ξεκινάει η συναυλία των πουλιών, που είναι πιο έντονη την άνοιξη και το φθινόπωρο. Εχω ξεχωρίσει τρυποφράκτες, σπίνους, κοκκινολαίμηδες, γεράκια, κιρκινέζια και άλλα είδη. Εξειδικευμένοι επιστήμονες μπορούν να προχωρήσουν σε πιο συγκεκριμένες μελέτες. Κάθε σημείο έχει δικό του ηχοτοπίο. Στο φαράγγι της Σαμαριάς θα ακούσεις πιο έντονα τον άνεμο, αλλού το θρόισμα των δέντρων. Θα συγκλονιστείς με την έναρξη μιας καταιγίδας. Ηξερα την περιβαλλοντική αξία αυτού του τόπου, τώρα την έχω ακούσει και την έχω συνειδητοποιήσει βαθύτερα», εξηγεί η ερευνήτρια, η οποία υπογραμμίζει την ανάγκη προστασίας των περιοχών των Λευκών Ορέων και της Σαμαριάς, καθώς «είναι μοναδικά».
Ποια είναι η ιδιαίτερη αξία της ηχητικής καταγραφής; «Το μικρόφωνο πιάνει τα πάντα και μάλιστα από όλες τις κατευθύνσεις, θα λέγαμε πανοραμικά. Εχει συνεχόμενη ροή και καθολική λήψη, δεν το πετυχαίνουμε αυτό με τις κάμερες ή με τις αυτοψίες. Ωστόσο, δεν είναι ανταγωνιστικά, η ηχητική καταγραφή συμπληρώνει ποιοτικά τα δεδομένα. Μάλιστα, μπορούμε να καταγράψουμε και συχνότητες από το μη ακουστό για τον άνθρωπο φάσμα», σημειώνει η κ. Γεωργάτου. «Με την ηχητική καταγραφή μπορούμε να ταυτοποιήσουμε την παρουσία ειδών, να αναδείξουμε την αξία του ήχου στη φύση και να καταλάβουμε πως κάθε τόπος έχει μια διαφορετική ακουστική ταυτότητα. Ακόμη, η ηχητική καταγραφή μπορεί να χρησιμοποιηθεί ιδιαίτερα από άτομα με προβλήματα όρασης, για να έρθουν σε επαφή ακουστικά με τόπους που δεν μπορούν να δουν».
«Με την ηχητική καταγραφή μπορούμε να ταυτοποιήσουμε την παρουσία ειδών και να καταλάβουμε πως κάθε τόπος έχει μια διαφορετική ακουστική ταυτότητα».
Η ανάλυση των ηχητικών δεδομένων είναι ένα δύσκολο έργο, καθώς η φυσική παρατήρηση και καταγραφή περνούν από μηχανική και υπολογιστική επεξεργασία, κάτι που δίνει πεδίο δημιουργίας στη Χριστίνα Γεωργάτου, που ως μηχανικός περιβάλλοντος αναζητούσε τρόπο να συνδυάσει τη μηχανική με την προστασία του περιβάλλοντος.
«Θα συνεχίσω τις καταγραφές και θα προχωρήσω σε επιστημονικές δημοσιεύσεις, με στόχο τον εντοπισμό των ηχητικών χαρακτηριστικών κάθε τοπίου και την αποτύπωση των μεταβολών του στον χρόνο. Εχει ιδιαίτερη σημασία η συσχέτιση των αλλαγών στο ηχοτοπίο με την περιβαλλοντική εξέλιξη. Πώς αλλάζει με την άνοδο της θερμοκρασίας; Πώς θα συμπεριφέρονται διάφορα είδη, πώς και πόσο συχνά θα εκδηλώνονται φυσικά φαινόμενα;», συμπληρώνει. Τα καταγραφικά ήχου που έχει τοποθετήσει φέρουν και θερμόμετρα, κάτι που είναι ιδιαίτερα σημαντικό γιατί βρίσκονται σε περιοχές που δεν υπάρχουν μετεωρολογικοί σταθμοί.
Αλλάζει ο παλμός
«Υπάρχουν ήδη δημοσιεύσεις σε έγκυρα επιστημονικά περιοδικά, που δείχνουν πως η κλιματική αλλαγή τροποποιεί τον παλμό της Γης. Ο ήχος φτωχαίνει, καθώς η θερμοκρασία ανεβαίνει και αλλάζει η υγρασία της ατμόσφαιρας», λέει στην «Κ» η Κατερίνα Τζεδάκη, καθηγήτρια του τμήματος Μουσικής Τεχνολογίας και Ακουστικής του ΕΛΜΕΠΑ και πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Ακουστικής Οικολογίας. Τέτοιες μελέτες γίνονται σε χώρες όπως οι ΗΠΑ, όπου υπάρχουν συνεχείς ηχητικές καταγραφές σε καίρια σημεία και οικοσυστήματα για 40-50 χρόνια και μπορούν να αποτυπωθούν οι τάσεις, να δουν πώς εξελίσσεται η παρουσία πουλιών και συγκεκριμένων ειδών, τι αλλάζει στην επικοινωνία των ζώντων οργανισμών, αλλά και στην εκδήλωση φυσικών φαινομένων.
«Η έρευνα καταγραφής των ηχοτοπίων στα Λευκά Ορη είναι η πρώτη που γίνεται στην Ελλάδα, με πολύωρες απομακρυσμένες ηχογραφήσεις σε ένα περιβάλλον λιγότερο επηρεασμένο από ανθρώπινη παρουσία και τεχνολογία. Δεν είναι βέβαια πλήρως προστατευμένο, θα ακουστεί για παράδειγμα ένα ήσυχο βράδυ ο ήχος του αεροπλάνου. Ολες οι παρθένες περιοχές έχουν επηρεαστεί», συμπληρώνει η κ. Τζεδάκη, υπογραμμίζοντας ωστόσο την αξία της συγκεκριμένης έρευνας.
«Οταν πάμε με φοιτητές για να ακούσουμε το περιβάλλον, χρειάζεται να περάσει ένα 20λεπτο για να αρχίσουμε πραγματικά να ακούμε, να στρέψουμε την προσοχή μας και να καταλαβαίνουμε πράγματα», λέει χαρακτηριστικά, σημειώνοντας πόσο πολύ έχει επιβαρυνθεί η ακοή μας από την έντονη ηχητική κατάληψη της πόλης.
«Η ακοή είναι ο αόρατος πρωταγωνιστής των αισθήσεων. Οι παλιότερες γενιές είχαν καλύτερες σχέσεις με την ακοή, μπορούσαν να καταλάβουν πολλά από τον ήχο. Αλλά ακόμη και σήμερα αναγνωρίζουμε τη φωνή ενός ανθρώπου που έχουμε να δούμε 40 χρόνια», τονίζει η καθηγήτρια του ΕΛΜΕΠΑ. Οσες και όσοι (την) ακούνε με το περιβάλλον αναπτύσσουν το ερευνητικό τους έργο, προετοιμάζουν μάλιστα και το 7ο συνέδριο Ακουστικής Οικολογίας στην Επίδαυρο, συχνά με μια αντίληψη με έντονα καλλιτεχνική διάσταση. Δεν είναι τυχαίο πως το ρεύμα της ακουστικής οικολογίας ξεκίνησε από μια ομάδα μουσικών στο Βανκούβερ του Καναδά τη δεκαετία του ’70 και πως πρωτεργάτης της θεωρείται ο Ρέιμοντ Μάρεϊ Σάφερ, συνθέτης – μουσικός και περιβαλλοντολόγος.
«Πολλές φορές μου αρέσει να φαντάζομαι πως ακούω μια συναυλία, που όλα τα έμβια όντα και τα στοιχεία της φύσης είναι μουσικοί σε μια ορχήστρα», εξομολογείται η κ. Γεωργάτου.
«Μέσα στη φύση υπάρχει ανταγωνισμός στους ήχους, κάθε είδος θέλει να ακουστεί το μήνυμά του, το οποίο μπορεί να καλύπτει ή καλύπτεται από κάτι άλλο. Τελικά όμως όλα βρίσκουν τον τρόπο να ακούγονται. Υπάρχει μια εύθραυστη ισορροπία, άλλοτε ανταγωνισμός, άλλοτε συνεργασία. Ο άνθρωπος με τις δραστηριότητες και την τεχνολογία του έρχεται ισοπεδωτικά, καλύπτει τα πάντα. Αναδεικνύονται ζητήματα και περιβάλλοντος και ηθικής. Για παράδειγμα, μπορούμε να διανοηθούμε πώς ακούει η φάλαινα, πώς αντιδρά στα έντονα ηχοβολιστικά σήματα ή στις εξορύξεις;», σχολιάζει η κ. Τζεδάκη.
