«Υστερα από 140 χρόνια γυναικείων αγώνων θα περίμενε κανείς να έχουμε προχωρήσει περισσότερο. Δεν είμαι ούτε αισιόδοξη ούτε απαισιόδοξη. Τουλάχιστον δεν ανακόπτεται η πορεία της εξέλιξης». Η καθηγήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας της Παντείου και ταυτόχρονα πρύτανης στο ίδιο πανεπιστήμιο, Χριστίνα Κουλούρη, έχει ξεκάθαρη εικόνα για τη θέση των γυναικών πανεπιστημιακών μέσα στον ελληνικό ακαδημαϊκό χώρο.
Αφορμή για τη συνάντησή μας στάθηκε η πρόσφατη δημοσίευση μιας σειράς δώδεκα podcasts στα οποία μιλούν ισάριθμες γυναίκες πανεπιστημιακοί, από την ΕΛΕΓΥΠ (Ελληνική Εταιρεία Γυναικών Πανεπιστημιακών), με τίτλο: «Μιλάμε για την έμφυλη ισότητα στο πανεπιστήμιο και την ελληνική κοινωνία».
Τα όσα ενδιαφέροντα περιγράφουν οι συνεντευξιαζόμενες, γυναίκες νεότερες ή μεγαλύτερες σε ηλικία, μέσα από τα βιώματα και τις εμπειρίες τους στα ελληνικά πανεπιστήμια, καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα: ότι η πρόοδος σε ό,τι αφορά την καριέρα των γυναικών και τις θέσεις ευθύνης που κερδίζουν, αυξάνονται με τα χρόνια, αλλά με πολύ αργό ρυθμό.
«Είναι ενδεικτικό πως γυναίκες πρυτάνεις είμαστε μόλις τρεις σε σύνολο 24 πανεπιστημίων» τονίζει η κ. Κουλούρη, μία από τις δώδεκα γυναίκες που «πρωταγωνιστούν» στα podcasts της ΕΛΕΓΥΠ.
«Είμαστε λιγότερες και στις σχολές όπου η επιστήμη που διδάσκεται έχει υψηλό συμβολισμό εξουσίας. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι σχολές Νομικής».
Συμπυκνώνει μάλιστα την τελική εικόνα που διαμορφώνεται ως εξής: «Οι καθηγήτριες είναι αριθμητικά περισσότερες στις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες και αισθητά λιγότερες στις Πολυτεχνικές Σχολές και στις σχολές που έχουν να κάνουν με θετικές επιστήμες. Είμαστε λιγότερες και στις σχολές όπου η επιστήμη που διδάσκεται έχει υψηλό συμβολισμό εξουσίας. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι σχολές Νομικής. Στο Πάντειο, οι καθηγητές είμαστε σχεδόν μισοί μισοί. Στους δε κοσμήτορες οι τρεις από τους τέσσερις είναι γυναίκες. Και πάλι όμως, αυτό έχει να κάνει σε σημαντικό βαθμό με την ταυτότητά μας, το ότι δηλαδή είμαστε ένα πανεπιστήμιο κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών».
Περιγράφοντας περαιτέρω την κατάσταση που επικρατεί στα ελληνικά πανεπιστήμια, η κ. Κουλούρη αναφέρει πως ενώ οι φοιτήτριες είναι περισσότερες από τους άνδρες φοιτητές, την ίδια στιγμή οι άνδρες καθηγητές είναι πολύ περισσότεροι από τις γυναίκες καθηγήτριες. «Οσο προχωράμε στις βαθμίδες τόσο αντιστρέφονται τα ποσοστά. Οι μάχες στο πανεπιστήμιο είναι πάντα αιματηρές. Η δική μου πορεία ήταν μια πορεία που είχε σε κάθε στάδιο μάχη», εξηγεί.
Και τελικά, αυτό που συμβαίνει είναι σύμφωνα με την πρύτανη του Παντείου, η ισότητα των φύλων μέσα στα ελληνικά πανεπιστήμια να κερδίζει μεν χώρο, αλλά με αργό ρυθμό. «Οι αμοιβές, η ανάληψη θέσεων ευθύνης και ο συνδυασμός μητρότητας και καριέρας παραμένουν τα μεγάλα εμπόδια, σε αντίθεση με τη σεξουαλική απελευθέρωση που έχει σε μεγάλο βαθμό κατακτηθεί» υπογραμμίζει η κ. Κουλούρη.
Τι δείχνουν τα νούμερα
Η έκθεση της ΕΛΣΤΑΤ για το σύνολο του τακτικού διδακτικού και ερευνητικού προσωπικού (μέλη ΔΕΠ) στα ελληνικά πανεπιστήμια στη λήξη του ακαδημαϊκού έτους 2021- 2022, επιβεβαιώνει τα παραπάνω. Το εν λόγω ακαδημαϊκό έτος, τα μέλη ΔΕΠ σε όλα τα ελληνικά πανεπιστήμια, έφτασαν τα 9.941. Οι άνδρες ήταν 6.800 και οι γυναίκες 3.141.
Ανάμεσα στις σχολές όπου υπάρχει μεγάλη διαφορά στο σύνολο του τακτικού διδακτικού-ερευνητικού προσωπικού μεταξύ αντρών και γυναικών βρίσκεται η Νομική Κομοτηνής όπου σε σύνολο 53 μελών ΔΕΠ, οι άνδρες είναι 43 και οι γυναίκες 10. Στη δε Νομική Αθηνών σε σύνολο 90 καθηγητών οι 60 είναι άνδρες.
Στην Ιατρική Αλεξανδρούπολης, σε σύνολο 117 μελών ΔΕΠ, οι άνδρες είναι 89 και οι γυναίκες 28, ενώ στη Σχολή Πολιτικών Επιστημών Κομοτηνής σε σύνολο 7 καθηγητών και οι 7 είναι άνδρες.
Ακόμη, στο τμήμα Μηχανολόγων Μηχανικών Βόλου και οι 21 καθηγητές είναι άνδρες, στο τμήμα Μηχανικών Παραγωγής και Διοίκησης Ξάνθης και οι 16 καθηγητές είναι άνδρες, ενώ στο Μαθηματικό Θεσσαλονίκης στους 22 καθηγητές οι 19 είναι άνδρες.
Από την άλλη, η υπεροχή των γυναικών στις κοινωνικές επιστήμες και σε αυτές της εκπαίδευσης είναι ολοφάνερη. Στο τμήμα Ψυχολογίας του ΑΠΘ σε σύνολο 22 καθηγητών οι 19 είναι γυναίκες, ενώ στο ίδιο πανεπιστήμιο στο τμήμα Αγγλικής Γλώσσας και Φιλολογίας, οι 19 από τους 21 καθηγητές είναι γυναίκες.
Μία κλασική περίπτωση θετικής επιστήμης
Ενδιαφέρουσα και ενδεικτική της υποεκπροσώπησης των γυναικών στις σχολές των θετικών επιστημών είναι και η έρευνα που πραγματοποίησε πριν από έναν χρόνο το Τμήμα Χημείας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με αφορμή τα 80 χρόνια λειτουργίας του (1943-2023).
Σύμφωνα με την έρευνα, το 1993 στο Τμήμα Χημείας υπηρετούσαν συνολικά 101 μέλη ΔΕΠ από τα οποία 15 γυναίκες (τέσσερις στον Τομέα Φυσικής, Αναλυτικής και Περιβαλλοντικής Χημείας, δύο στον Τομέα Γενικής & Ανόργανης Χημείας, πέντε στον Τομέα Βιοχημείας και Οργανικής Χημείας και τέσσερις στον Τομέα Χημικής Τεχνολογίας & Βιομηχανικής Χημείας), δηλαδή ποσοστό 15%.
Με βάση τα στοιχεία του 2023, στο Τμήμα Χημείας υπηρετούσαν συνολικά 55 μέλη ΔΕΠ από τα οποία 18 γυναίκες. Το ποσοστό των γυναικών διπλασιάστηκε μεν αλλά αυτό οφείλεται κυρίως στη σημαντική μείωση του συνολικού αριθμού των υπηρετούντων μελών.
Συνολικά, από το 1943 έως το 2023, στο Τμήμα Χημείας υπηρέτησαν/υπηρετούν ως μέλη ΔΕΠ 34 γυναίκες. Οι 22 από τις 34 γυναίκες-μέλη ΔΕΠ του Τμήματος Χημείας έφθασαν στη βαθμίδα του καθηγητή, ενώ δύο έχουν λάβει τον τίτλο του ομότιμου καθηγητή. Μέχρι και σήμερα πάντως, δεν υπάρχει γυναίκα μέλος ΔΕΠ στο Εργαστήριο της Κβαντικής & Υπολογιστικής Χημείας.
Η «γυάλινη οροφή» των STEM
Τη δυσχερή θέση στην οποία βρίσκονται οι καθηγήτριες και ερευνήτριες στις επιστήμες STEM (Φυσικές Επιστήμες, Τεχνολογία, Επιστήμη Μηχανικών, Μαθηματικά) μας περιγράφει και η Αλεξάνδρα Γκεμιτζή, καθηγήτρια στο Τμήμα Μηχανικών Περιβάλλοντος του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, όπου σε σύνολο 20 καθηγητών οι 15 είναι άνδρες.
Σύμφωνα με την κ. Γκεμιτζή, δεν είναι τελικά λίγες οι περιπτώσεις όπου οι γυναίκες ερευνήτριες και καθηγήτριες σε ΑΕΙ, και παρά τα όσα προβλέπονται στην ισχύουσα νομοθεσία περί των δικαιωμάτων της νέας μητέρας, τελικά αυτές πολλές φορές βρίσκονται αντιμέτωπες με ένα νέο εργασιακό καθεστώς, στο οποίο πρέπει συνεχώς να νιώθουν απολογούμενες για τις χαμηλές ακαδημαϊκές τους επιδόσεις κατά τα πρώτα έτη ανατροφής των παιδιών τους.
«Ειδικά στον τομέα των STEM επιστημονικών αντικειμένων, ο ανταγωνισμός κυρίως από άνδρες συναδέλφους είναι πολύ σκληρός και αυτή η ευαίσθητη περίοδος της γυναικείας ζωής κρίνεται ως η πλέον κατάλληλη για να τεθεί η νέα μητέρα σε ένα ιδιάζον καθεστώς επαγγελματικής “περιφρόνησης”», συμπληρώνει.
Παράλληλα, σημειώνει ότι «τα εκλεκτορικά σώματα για την εκλογή νέων ή την εξέλιξη υπηρετούντων ερευνητών/τριών, διακρίνονται από την ίδια μεροληψία ως προς τη σύστασή τους, με τη συντριπτική πλειoνότητα των εκλεκτόρων σε σχολές STEM να είναι άνδρες, διαιωνίζοντας την υπάρχουσα κατάσταση».
Εμπειρίες, συμπεράσματα και λύσεις
Αποτιμώντας το παρελθόν, το παρόν αλλά και τις προοπτικές, οι γυναίκες πανεπιστημιακοί προσπάθησαν να ερμηνεύσουν και τις αιτίες για τις οποίες συνεχίζει να «βασιλεύει» η ανισότητα στα ελληνικά πανεπιστήμια, αλλά και το πώς έχουν βιώσει οι ίδιες την εξέλιξη έως τώρα στην καριέρα τους.
«Συχνά, δεν ενθαρρύνονται και από το σπίτι τους οι φοιτήτριες για να συνεχίσουν μια ακαδημαϊκή καριέρα. Πολλές σκέφτονται αν θα καταφέρουν να συνδυάσουν το σπίτι με την εργασία. Ετσι, τα επαγγέλματα που σχετίζονται με την εκπαίδευση φαίνονται ένας πιο προσιτός δρόμος απ’ ό,τι τα θετικά επαγγέλματα, τα οποία συχνά απαιτούν πολλές ώρες αφοσίωσης», σημειώνει η Στέλλα Βοσνιάδου, ομότιμη καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρώτη πρόεδρος της ΕΛΕΓΥΠ το 2007 όταν και ιδρύθηκε.
Σύμφωνα με την ίδια, το γεγονός πως από το 2019 (νόμος 4589 άρθρο 33) έχουν συσταθεί και λειτουργούν σε όλα σχεδόν τα ΑΕΙ της χώρας «Επιτροπές Ισότητας των Φύλων» ως συμβουλευτικά όργανα των Συγκλήτων και των Διοικήσεων των Σχολών και Τμημάτων των ΑΕΙ, έχει αρχίσει να παίζει έναν θετικό ρόλο στην αλλαγή των ισορροπιών μέσα στα πανεπιστήμια.
«Συχνά, δεν ενθαρρύνονται και από το σπίτι τους οι φοιτήτριες για να συνεχίσουν μια ακαδημαϊκή καριέρα. Πολλές σκέφτονται αν θα καταφέρουν να συνδυάσουν το σπίτι με την εργασία».
Με τη σειρά της, η Καλλιόπη Γκούσκου, επίκουρη καθηγήτρια Βιολογίας- Γενετικής στην Ιατρική Σχολή του ΕΚΠΑ, περιγράφει τον σεξισμό που βίωσε λόγω μητρότητας πριν από μερικά χρόνια στο ελληνικό πανεπιστήμιο.
«Σαν παιδί, σαν μαθήτρια, σαν φοιτήτρια δεν αισθάνθηκα ποτέ ότι οι γονείς μου, ο αδελφός μου, οι δάσκαλοί μου, οι καθηγητές μου, με αντιμετώπιζαν διαφορετικά. Τα προβλήματα ξεκίνησαν όταν ενώ ήθελα να εξελίσσομαι ως επιστήμονας, θέλησα ταυτόχρονα να αποκτήσω και ένα παιδί. Οταν έγινα μητέρα, δεν ήθελα να πάρω γονικές άδειες. Ηθελα να γυρίσω πίσω, να είμαι μάχιμη αλλά να ξέρω ότι το παιδί μου θα είναι καλά. Είχα κερδίσει τότε μια υποτροφία στην οποία δεν είχε προβλεφθεί ότι ο μεταδιδακτορικός φοιτητής θα μπορούσε να μείνει έγκυος. Η επιστροφή μου ήταν λοιπόν δύσκολη. Ηθελα να θηλάσω, άλλα δεν υπήρχε χώρος για να το κάνω, συναντούσα παντού μόνο εμπόδια και καμία στήριξη. Χωρίς τη βοήθεια της μητέρας μου δεν θα τα είχα καταφέρει».
«Το ελληνικό πανεπιστήμιο αναπαράγει τις ανισότητες» λέει χωρίς καμία αμφιβολία η Μαρία Στρατηγάκη, ομότιμη καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και σημερινή πρόεδρος της ΕΛΕΓΥΠ. Οπως εξηγεί, όσο πιο έντονες είναι οι ιεραρχίες σε έναν επαγγελματικό χώρο τόσο πιο δύσκολα οι γυναίκες μπαίνουν στις ανώτατες θέσεις.
Οταν έγινα μητέρα, δεν ήθελα να πάρω γονικές άδειες. Ηθελα να γυρίσω πίσω, να είμαι μάχιμη αλλά να ξέρω ότι το παιδί μου θα είναι καλά. Είχα κερδίσει τότε μια υποτροφία στην οποία δεν είχε προβλεφθεί ότι ο μεταδιδακτορικός φοιτητής θα μπορούσε να μείνει έγκυος.
Οσο για την πρύτανη της Παντείου, κ. Κουλούρη, μιλώντας στην «Κ» υπογραμμίζει πως ο τρόπος που ανατρέφονται σήμερα τα κορίτσια και τα αγόρια συνεχίζει να είναι γεμάτος στερεότυπα.
«Το οικογενειακό περιβάλλον, η κοινωνική τάξη και η εκπαίδευση παίζουν ρόλο» λέει η ίδια, επιχειρώντας μια σύγκριση με τη δική της γενιά: «Στη δική μου εποχή, αυτή της Μεταπολίτευσης του ΠΑΣΟΚ, εποχή μεγάλων μεταρρυθμίσεων, δημιουργήθηκαν ίσες ευκαιρίες, παρά τα βαρίδια των κοινωνικών στερεοτύπων. Βέβαια, τότε, το όνειρο δεν ήταν ούτε κατά διάνοια να γίνεις πρύτανης. Ακόμα και το να κάνεις διδακτορικό ήταν όνειρο μακρινό. Προσωπικά, αξιοποίησα τις ευκαιρίες, όντας μέλος μιας τυχερής γενιάς. Επρεπε όμως να κάνω τη διπλή δουλειά σε σχέση με έναν άντρα για να πειστούν όλοι ότι αξίζω αυτή τη θέση. Εδωσα πολλές μάχες. Στις επιστημονικές, το φύλο δεν ήταν εμπόδιο γιατί η δουλειά είναι δύσκολο να αμφισβητηθεί. Η ικανότητά σου όμως να ηγηθείς, αυτή αμφισβητείται από τους άνδρες».
Στο τέλος της ημέρας πάντως, οι γυναίκες εργαζόμενες στα ελληνικά πανεπιστήμια τονίζουν πως δομικές αλλαγές συνεχίζουν απρόσκοπτα να συμβαίνουν προς όφελος των γυναικών στον ελληνικό ακαδημαϊκό χώρο.
Οπως σημειώνει η Ειρήνη Νικάνδρου, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Μάρκετινγκ και Επικοινωνίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, «στις τελευταίες μας πρυτανικές εκλογές αναδείξαμε τρεις γυναίκες αντιπρυτάνισσες. Στην επιτροπή ισότητας του δικού μας πανεπιστημίου, αξιοποιήσαμε το πρόγραμμα Horizon, χρηματοδοτούμενο από την Ε.Ε., για να προωθήσουμε θέματα ισότητας φύλου. Κάνουμε πολλές δράσεις και σεμινάρια, όπως για τον γλωσσικό σεξισμό, τη συμπερίληψη κ.τ.λ. Είναι θετικό πως η νέα γενιά, συμπεριλαμβανομένων των ανδρών, είναι πιο συνειδητοποιημένη στα ζητήματα φύλου».
*H δημιουργία των podcasts πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του έργου της ΕΛΕΓΥΠ “Gender –In -Integrating Gender in Interdisciplinary Research”, με χρηματοδότηση από τον Ευρωπαϊκό Οικονομικό Χώρο (ΕΕΑ Grants – Iceland Liechtenstein Norway Grants).
Εικονογράφηση: Loukia Kattis
