Το Reimagine Tourism in Greece ολοκλήρωσε τις διήμερες εργασίες του, φιλοξενώντας συζητήσεις για τα κρίσιμα ζητήματα που αφορούν τις προκλήσεις και τις ευκαιρίες που είναι αλληλένδετες με την τουριστική δραστηριότητα στη χώρα.
Τα συμπεράσματα του Reimagine Tourism in Greece
Ο πρόεδρος της Aegean, Ευτύχιος Βασιλάκης, εξέφρασε την ανησυχία για το αποτύπωμα και τις επιπτώσεις του τουρισμού στη χώρα, παρά τη δυναμική του. Τόνισε ότι τα προβλήματα «συγκλίνουν μεταξύ τους», ενώ όσον αφορά στην ανταγωνιστικότητα οφείλουν να αντιμετωπίζονται όλα: μικρά, μεσαία και μεγάλα προβλήματα.
Οπως είπε, είναι σημαντική η βελτίωση του μείγματος τουριστών και όχι απλώς ο αριθμός τους, ενώ ανέφερε ότι το ζήτημα της «φέρουσας ικανότητας» παραμένει ασαφές, υπογραμμίζοντας την ανάγκη για μεγαλύτερη συμμετοχή της τοπικής αυτοδιοίκησης στην είσπραξη των τελών.
Επιπλέον, επισήμανε ότι το θέμα του ανθρώπινου δυναμικού δεν αναφέρθηκε στις συζητήσεις όσο θα έπρεπε, σημειώνοντας τις δυσκολίες στη στελέχωση μετά την οικονομική κρίση και σε συνδυασμό με το δημογραφικό πρόβλημα. Ο πρόεδρος της Aegean εκτίμησε ότι πρέπει να βελτιωθεί η ανέλιξη των εργαζομένων εντός των επιχειρήσεων, ενώ κατόπιν συμπλήρωσε την ανάγκη να λειτουργούν σωστά και οι δημόσιες υπηρεσίες.
Παρόλο που αναγνώρισε μία σειρά προβλημάτων, βλέπει την ανάπτυξη του τουρισμού ως αποτέλεσμα της βελτίωσης των επιχειρήσεων και των επιτυχημένων παραδειγμάτων στον κλάδο, υποστηρίζοντας ότι ο ελληνικός τουρισμός έχει ωριμάσει. Πρότεινε, ωστόσο, τα αρνητικά ζητήματα να συζητιούνται περισσότερο εσωτερικά, χωρίς υπερβολική προβολή.
Από την πλευρά του, ο διευθυντής της Καθημερινής, Αλέξης Παπαχελάς, συνόψισε τις καίριες προκλήσεις και προοπτικές για τον ελληνικό τουρισμό, εστιάζοντας σε θέματα στρατηγικής και βιωσιμότητας. Επισήμανε ότι «είναι μια ψευδαίσθηση», ειδικά στην εποχή των social media, να πιστεύουμε ότι αν δεν σηκώνουμε το χαλί και δεν γράφουμε για τις παθογένειες «θα προστατεύσουμε το brand».
Τόνισε τη σημασία της εξωστρέφειας και του κοσμοπολιτισμού που έχει αναπτυχθεί, ενώ παράλληλα εξέφρασε την αντίθεσή του στην ανομία και τα μικροσυμφέροντα, που επιβραδύνουν την πρόοδο, επισημαίνοντας την ανάγκη για υποδομές και σαφείς κανόνες.
Ο κ. Παπαχελάς, καταλήγοντας, συμμερίστηκε την ανησυχία του πρωθυπουργού –όπως την εξέφρασε κατά την πρώτη ημέρα των εργασιών– ότι «πρέπει να αποφύγουμε να πούμε σε 10 χρόνια ότι καταστρέψαμε τον φυσικό μας πλούτο» και ευχήθηκε «του χρόνου, στο αντίστοιχο συνέδριο, να μιλάμε πάλι για τα προβλήματα, αλλά να έχουμε βρει και λύσεις».
Θέτοντας σε Σωστή Βάση τη Συζήτηση για το Μέλλον του Ελληνικού Τουρισμού
Η πρώτη συζήτηση της δεύτερης ημέρας, ήταν ένα fireside chat του προέδρου του ΣΕΤΕ, Γιάννη Παράσχη, με τη δημοσιογράφο του ΣΚΑΪ Σία Κοσιώνη, για το μέλλον του ελληνικού τουρισμού και το πρίσμα μέσα από το οποίο το ζήτημα τίθεται σε σωστή βάση.
Καλωσορίζοντας, λίγο νωρίτερα, τους παρευρισκόμενους, η δημοσιογράφος της εφημερίδας Μαργαρίτα Πουρνάρα είχε προχωρήσει σε μια αποτύπωση των συμπερασμάτων της πρώτης ημέρας της συνάντησης. «Η προστασία του περιβάλλοντος είναι μία από τις αιχμές που είδαμε χθες στη συζήτηση. Είδαμε επίσης το θέμα της βιωσιμότητας και των υποδομών». Σε ό,τι αφορά την ατζέντα της δεύτερης ημέρας, ανέφερε: «Είμαστε εδώ, και με προσωπικότητες που έχουν έρθει από το εξωτερικό, έτσι ώστε να βρεθεί ένας νέος οδικός χάρτης για τον τουρισμό που θα έχει μέσα του την έννοια της συνεργασίας και της στρατηγικής».
Το fireside chat που ακολούθησε είχε θέμα την αναζήτηση μιας σωστής βάσης στη συζήτηση για το μέλλον του ελληνικού τουρισμού. Μιλώντας στη δημοσιογράφο του ΣΚΑΪ Σία Κοσιώνη, ο πρόεδρος του ΣΕΤΕ Γιάννης Παράσχης επισήμανε μια σειρά από σημαντικά mega-trends που επηρεάζουν τον ελληνικό τουρισμό. «Οι τάσεις αλλάζουν. Το καλοκαίρι μπορεί να μην είναι τόσο δημοφιλές πια, γιατί είναι και πιο ακριβό, και με μεγαλύτερο συνωστισμό, και με περισσότερη ζέστη. Αρα, μπορεί να βλέπουμε διασπορά των επισκεπτών στους μήνες εκτός αιχμής. Αυτό που ζούσαμε μετά την πανδημία, και θεωρούσαμε ότι κάθε χρόνο μπορούμε να πηγαίνουμε καλύτερα, δεν είναι δεδομένο. Πρέπει να προσέξουμε την ανταγωνιστικότητα του προϊόντος».
Ο κ. Παράσχης εξέφρασε την πεποίθηση ότι παραμένουμε «value for money» προορισμός, ενώ πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι ο ελληνικός τουρισμός είναι 13 περιφέρειες και μια μεγάλη ποικιλία προϊόντων και επιλογών που προσφέρονται στον επισκέπτη. Στο ερώτημα της κ. Κοσιώνη κατά πόσο ισχύει το «value for money» σε δημοφιλείς προορισμούς όπως η Μύκονος και η Σαντορίνη που είναι η βιτρίνα του ελληνικού τουρισμού, για τους οποίους έχει ανοίξει και η συζήτηση περί υπερτουρισμού, ο κ. Παράσχης επισήμανε ότι, σαν χώρα, έχουμε μια πολύ διαφορετική εξέλιξη σε σχέση με τα ταξιδιωτικά μεγέθη στην υπόλοιπη Ευρώπη, η οποία πασχίζει φέτος να φτάσει στα επίπεδα του 2019. «Εμείς στην Ελλάδα είμαστε περίπου 25% πάνω από τα επίπεδα του 2019. Αυτό προφανώς έχει δημιουργήσει πίεση σε διάφορα συστήματα. Προφανώς έχουμε σε πολλές περιοχές συγκέντρωση και πρέπει να επενδύσουμε στο να μπορούν να ανταποκριθούν οι υποδομές».
Στο ερώτημα της κ. Κοσιώνη αν υπάρχει ζήτημα δυσφήμησης του ελληνικού τουρισμού και αν οι συνθήκες στους προορισμούς-βιτρίνα είναι προβληματικές, ο κ. Παράσχης επισήμανε ότι ο ΣΕΤΕ ζητάει ήδη να γίνουν ενέργειες σε συγκεκριμένους προορισμούς ώστε να προστατευτεί το προϊόν. Η έννοια της διαχείρισης του προορισμού στο σύνολό του, για παράδειγμα μέσα από DMOs, ειδικά για τους προορισμούς-βιτρίνα, είναι κομβική για την αντιμετώπιση συγκεκριμένων προβλημάτων, που πρέπει να βρίσκονται στο πρώτο επίπεδο των προτεραιοτήτων.
Ερωτηθείς ποια είναι η θέση του ΣΕΤΕ για τα μέτρα που λαμβάνονται για την ανεξέλεγκτη τροπή που φαίνεται να έχει πάρει η βραχυχρόνια μίσθωση και στη χώρα μας, ο κ. Παράσχης εξήγησε ότι η βραχυχρόνια μίσθωση είναι μια πραγματικότητα παγκοσμίως. Στην Ελλάδα έχουμε περίπου τον ίδιο αριθμό κρεβατιών μεταξύ ξενοδοχείων και βραχυχρόνιας μίσθωσης και αυτό ασκεί περαιτέρω πίεση στις υποδομές. Χρειάζεται λοιπόν ρύθμιση, με την κυβέρνηση να έχει ήδη προβεί σε κάποια μέτρα. «Είμαστε υπέρ των παρεμβάσεων αλλά δεν πρέπει να δαιμονοποιηθεί, για όλα τα προβλήματα που αφορούν τη στέγη, η βραχυχρόνια μίσθωση».
Παράλληλα, αναφέρθηκε στην έννοια της ανταποδοτικότητας σε ό,τι αφορά τη συνεισφορά του τουριστικού κλάδου στα δημόσια έσοδα. «Προφανώς ο τουρισμός μπορεί, μετά από μία διαβούλευση, και με μέτρα ανταποδοτικού χαρακτήρα που αφορούν πρωτοβουλίες που έχουν σχέση με τον τουρισμό, να στηρίξει και την αύξηση των δημοσίων εσόδων, όταν αυτά καταλήγουν σε αναβάθμιση των υποδομών και της λειτουργίας των προορισμών».
Σε ό,τι αφορά το χωροταξικό, τέθηκε από την κ. Κοσιώνη το ερώτημα-αγωνία για τους Ελληνες πολίτες: πόσο αντέχει το φυσικό περιβάλλον την ανάπτυξη του τουρισμού σε κάποιες περιοχές; «Με ποια κριτήρια επιλέγουμε ξένες επενδύσεις στον ελληνικό τουρισμό και πόσο εναρμονίζονται με τους τόπους και το φυσικό τους κάλλος;», διερωτήθηκε επίσης. «Το κρίσιμο νομοσχέδιο που αφορά το χωροταξικό σχέδιο για τον τουρισμό που βρίσκεται υπό διαβούλευση είναι ο εθνικός μας μπούσουλας, τον οποίο ελπίζουμε ότι θα μπορέσουμε να αποκτήσουμε ως χώρα, μετά από δύο αποτυχημένες προσπάθειες, και ο οποίος θα οδηγήσει τα χωροταξικά σχέδια τοπικού χαρακτήρα». Ανέδειξε πάντως τις διαφορές μεταξύ πολεοδομικού πλαισίου και real estate, επισημαίνοντας ότι «ο τουρισμός είναι ένα κομμάτι όλης αυτής της διαδικασίας».
«Θέλουμε ανάπτυξη για τον τουρισμό αλλά θέλουμε μια βιώσιμη ανάπτυξη για το μέλλον. Εμείς σαν ΣΕΤΕ είμαστε εξαιρετικά ευαίσθητοι στο συγκεκριμένο ζήτημα. Το θεωρούμε στρατηγική πρωτοβουλία». Αναφέρθηκε επίσης στο πρόγραμμα ΜΕΤΡΟΝ, στο οποίο συμμετέχουν 50 επιχειρήσεις του κλάδου, το οποίο είναι ένα πρόγραμμα αυτορρύθμισης. «Ζητάμε από τις επιχειρήσεις του ελληνικού τουρισμού, ιδιαίτερα τις μικρές και μεσαίου μεγέθους επιχειρήσεις, να συμμετάσχουν σε αυτή την πρωτοβουλία, για να μιλήσουμε για το θέμα του νερού, της ενέργειας, των απορριμμάτων, του κοινωνικού και εργασιακού αποτυπώματος του τουρισμού».
Η κ. Κοσιώνη έθεσε επίσης το ζήτημα των ελλείψεων στο προσωπικό. «Το ζήτημα αυτό πρέπει να το αντιμετωπίσουμε εμείς οι άνθρωποι του ελληνικού τουρισμού, προσελκύοντας νέες γενιές στον τουρισμό και κάνοντας τον κλάδο πιο ελκυστικό». Επισήμανε επίσης ότι «δεν μπορεί να υπάρξει ευχαριστημένος τουρίστας αν δεν υπάρχει ευχαριστημένος κάτοικος και ευχαριστημένος εργαζόμενος στην περιοχή εκείνη».
Κλείνοντας με ένα αισιόδοξο μήνυμα, ο κ. Παράσχης διαπίστωσε ότι ο Διεθνής Αερολιμένας Αθηνών «αντέχει», ενώ μπαίνουμε σε φάση σημαντικών επεκτάσεων, οι οποίες θα είχαν ήδη υλοποιηθεί «αλλά μας χάλασε τα σχέδια ο κορωνοϊός». «Η Αθήνα το 2025, με το πρόγραμμα “Routes 2025”, θα είναι το 1ο αεροδρόμιο της Ευρώπης με net zero ανθρακικό αποτύπωμα, και το οποίο θα παράγει εντός των εγκαταστάσεών του από καθαρές πηγές, φωτοβολταϊκά και μπαταρίες όλη την ενέργεια την οποία καταναλώνει, ενώ θα έχει και ηλεκτρικό στόλο και θα χρησιμοποιούμε αντλίες θερμότητας αντί για φυσικό αέριο. Είναι μια επένδυση πάνω από 100 εκατομμύρια ευρώ. Παράλληλα, οι επεκτάσεις των τέρμιναλ είναι άλλη μια επένδυση η οποία θα ξεπεράσει τα 800 εκατομμύρια ευρώ».
Βιωσιμότητα, Υποδομές, Επιχειρηματικότητα στον Οδικό Χάρτη για τον Τουρισμό
Ο Λεωνίδας Παπαϊωάννου, Partner, PwC Ελλάδας, επικεφαλής Δημόσιου Τομέα, μοιράστηκε με το κοινό της πρωτοβουλίας «Reimagine Tourism in Greece» της Καθημερινής την ανάλυση της PwC με θέμα «Βιωσιμότητα, Υποδομές, Επιχειρηματικότητα στον Οδικό Χάρτη για τον Τουρισμό», αναδεικνύοντας μια σειρά από κρίσιμα σημεία.
Ο κ. Παπαϊωάννου αναφέρθηκε στη σημασία του κλάδου, αξιολογώντας τη συνεισφορά του στο ΑΕΠ (34%), αλλά και στην απασχόληση (9,1%), με 400.000 εργαζομένους να απασχολούνται στον τουρισμό. Αναφέρθηκε επίσης στη διαχρονική παρουσία και ανθεκτικότητα του κλάδου.
Στη συνέχεια, προχώρησε στην ανάδειξη 9 προκλήσεων που επηρεάζουν τον τουρισμό στη χώρα μας:
- Ο ελληνικός τουρισμός χαρακτηρίζεται από γεωγραφικό προσδιορισμό. Το 77% των τουριστικών αφίξεων συγκεντρώνεται σε 5 περιφέρειες της χώρας. Ακόμη η πλειονότητα των τουριστών αναζητά το προϊόν «ήλιος και θάλασσα», ενώ πρόσφατα προστέθηκε και ο τουρισμός city break στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη. «Είναι λοιπόν δύσκολο να δούμε με αυτό το μοντέλο μια εξέλιξη στην οποία θα είναι ισόρροπη και δίκαιη η κατανομή των ροών, ώστε να συγκλίνουν οι περιφέρειες σε όλη την Ελλάδα».
- Ο ελληνικός τουρισμός χαρακτηρίζεται από χρονικό προσδιορισμό. Η εποχικότητα φαίνεται να έχει επίπτωση στην απασχόληση, με 5 μήνες υπερεργασίας και 7 μήνες ανεργία ή παράλληλη εργασία στη μαύρη αγορά. Αυτή η τάση επηρεάζει και το επιχειρηματικό μοντέλο του τουρισμού στη χώρα μας. Παρ’ όλα αυτά, η εποχικότητα φαίνεται να βελτιώνεται, με μια αύξηση κατά 2% των αφίξεων κατά τους ανοιξιάτικους μήνες.
- Η αυξημένη κίνηση των τουριστών σε συγκεκριμένα χρονικά και γεωγραφικά διαστήματα απαιτεί την ανάγκη νέων υποδομών. Αν και πρόσφατη μελέτη του ΣΕΤΕ έδειξε πως 60 υποδομές σε εθνικό επίπεδο βρίσκονται σε φάση ωρίμανσης, βρισκόμαστε σε μια κρίσιμη φάση για το αναπτυξιακό momentum του κλάδου.
- Σε ό,τι αφορά στο ανθρώπινο δυναμικό, με βάση την έρευνα της PwC, κατά την τελευταία τουριστική περίοδο 2 στις 10 θέσεις εργασίας δεν καλύφθηκαν, παρ’ όλες τις ανάγκες που παρουσίαζαν οι προορισμοί. Οι απαιτητικές συνθήκες και το υψηλό κόστος διαμονής για τους εργαζομένους μειώνουν την προσφορά εργατικών χεριών, ποιοτικά και ποσοτικά, αφού κάποια επαγγέλματα, σε κάποιες περιοχές, όπως μάγειρες ή συντηρητές, είναι δύσκολο να βρεθούν.
- Σε ό,τι αφορά τον ανταγωνισμό, η χώρα μας παρουσιάζει μια μικρή αύξηση του μεριδίου της αγοράς της από 0,45% στο 0,46%. Η αύξηση του μεριδίου δεν είναι τόσο σημαντική όπως είναι στις παραδοσιακές αγορές, όπως στην Ισπανία, την Τουρκία, την Ιταλία, αλλά και στην Κροατία. Την ίδια στιγμή, η συνεισφορά των εσόδων του τουρισμού στο συνολικό ΑΕΠ της χώρας (10,1%) καταδεικνύει τη σημαντικότητα του κλάδου για την Ελλάδα, σε αντίθεση με παραδοσιακές αγορές (Ισπανία, Ιταλία, Τουρκία), όπου το ποσοστό δεν ξεπερνά το 6,5%. Σημείωσε, ωστόσο, ότι οφείλουμε να παραδεχτούμε πως ποιοτικά το τουριστικό προϊόν της χώρας μας έχει αναβαθμιστεί. Ο δείκτης Travel & Tourism Development Index δείχνει την Ελλάδα να έχει ανέβει 7 θέσεις στην κατάταξη, πάνω από την Τουρκία, την Κύπρο και την Κροατία – βασικούς ανταγωνιστές της Ελλάδας. «Ομως, το ανθρώπινο δυναμικό, η ανταγωνιστικότητα των τιμών, οι λιμενικές υποδομές, η προώθηση των πολιτιστικών πόρων και ο κοινωνικός αντίκτυπος αναμένεται να έχουν επίπτωση στη βιωσιμότητά της ζήτησης για τον τουρισμό», επισήμανε.
- Σε ό,τι αφορά νέες προτιμήσεις, προκλήσεις και ομάδες, η τρίτη ηλικία και οι νέες γενιές μπαίνουν δυνατά στην εξίσωση και προκρίνουν την αυθεντικότητα και την προστασία του περιβάλλοντος στην τουριστική εμπειρία. Αποτελούν μάλιστα ευκαιρία για τις επιχειρήσεις που θα τις αξιοποιήσουν. Και άλλες ομάδες, όμως, μπαίνουν στην εξίσωση, που βλέπουν την Ελλάδα ως μέρος για εργασία ή σπουδές και όχι μόνο ως προορισμό διακοπών.
- Υπάρχουν σημαντικά εμπόδια υιοθέτησης βιώσιμων πρακτικών από τις εγχώριες τουριστικές επιχειρήσεις. Ταυτόχρονα, τα θέματα περιβάλλοντος, εξοικονόμησης ενέργειας και αειφορίας, ειδικά για τις μικρές επιχειρήσεις, είναι κρίσιμος παράγοντας επιβίωσης. Η προσαρμογή στα κριτήρια βιωσιμότητας που οι μικρές επιχειρήσεις καλούνται να υιοθετήσουν αποτελεί βασικό πρόβλημα, λόγω του υψηλού κόστους. Οπως οι ίδιες δηλώνουν, αυτό ενισχύεται και από την εποχικότητα που δεν επιτρέπει στον επιχειρηματία να προχωρήσει σε επενδύσεις.
- Σε ό,τι αφορά τα έντονα καιρικά φαινόμενα που έχει φέρει η κλιματική κρίση, καταγράφεται μια αύξηση 30% στη συχνότητά τους σε σχέση με την προηγουμένη δεκαετία, ενώ βλέπουμε πως παράλληλα τα φαινόμενα εντείνονται. Μια τουριστική επιχείρησή πρέπει να έχει τον σχεδιασμό και τις υποδομές για να μπορέσει να αντιμετωπίσει τις νέες συνθήκες, ενώ το κράτος πρέπει να έχει διαχειριστική ετοιμότητα και υψηλό επίπεδο συντονισμού.
- Τέλος, οι μεταβολές στο μακροοικονομικό περιβάλλον και οι γεωπολιτικές εξελίξεις είναι παράμετροι που η χώρα είναι σε θέση να επηρεάσει λιγότερο, ενώ οι μεμονωμένες επιχειρήσεις καθόλου. Ωστόσο, η Ελλάδα εμφανίζει σημάδια προσαρμοστικότητας, όπως έδειξαν και οι πρόσφατες εξελίξεις με τον πόλεμο στην Ουκρανία, από τον οποίο ο κλάδος επηρεάστηκε ελάχιστα.
Τέλος, ο κ. Παπαϊωάννου προχώρησε σε μια σειρά από προτάσεις ή στρατηγικές παρεμβάσεις, όπως τις χαρακτήρισε:
- Πρόταση 1: Προσαρμογή σε ένα βιώσιμο τουριστικό μοντέλο, με επέκταση χρονικά και χωρικά του τουρισμού στην Ελλάδα και προϋπόθεση την υιοθέτηση πρακτικών βιώσιμης ανάπτυξης ώστε να μην αλλοιωθεί ο χαρακτήρας των προορισμών.
- Πρόταση 2: Ενεργοποίηση των προορισμών και των τοπικών φορέων ώστε να αποκτήσουν εξειδίκευση, όραμα και ευθύνη διαχείρισης του τουρισμού στον τόπο τους, εστιάζοντας στα τοπικά χαρακτηριστικά, προωθώντας την τοπική κουλτούρα και στοχεύοντας σε νέες ειδικές κοινωνικές ομάδες τουριστών που αναζητούν μία τέτοια εμπειρία.
- Πρόταση 3: Σχεδιασμός και οργάνωση ενός μηχανισμού ωρίμανσης και ενεργοποίησης έργων που έχει ανάγκη ο τουρισμός, με την αξιοποίηση των τελών (π.χ. περιβαλλοντικό, κρουαζιέρα) να αποτελεί μία πρώτης τάξεως ευκαιρία για τη χρηματοδότησή τους.
- Πρόταση 4: Βελτίωση των συνθηκών εργασίας με παροχή κινήτρων στις επιχειρήσεις και εντατικοποίηση ελέγχων, όπως και παράλληλη αναβάθμιση της ποιότητας των εκπαιδευτικών προγραμμάτων, με μακροπρόθεσμα και πολλαπλά οφέλη.
Συζήτηση στα Βασικά Σημεία της Ανάλυσης
O δημοσιογράφος της ΕΡΤ Απόστολος Μαγγηριάδης συντόνισε τη συζήτηση που ακολούθησε την παρουσίαση της ανάλυσης της PWC με θέμα «Βιωσιμότητα, Υποδομές, Επιχειρηματικότητα στον Οδικό Χάρτη για τον Τουρισμό», στην οποία συμμετείχαν η γενική δΔιευθύντρια του ΣΕΤΕ, Μαρία Γάτσου και ο Λεωνίδας Παπαϊωάννου, Partner, PwC Ελλάδας, επικεφαλής Δημόσιου Τομέα.
Η κ. Γάτσου αναφέρθηκε στην έρευνα και στις προτάσεις της PwC και επισήμανε ότι ένα σημαντικό ζήτημα που υπογραμμίζεται από τις 9 προκλήσεις που εντοπίστηκαν είναι η λειτουργία και η διαχείριση των προορισμών, η οποία σχετίζεται και με τις εκάστοτε υποδομές και αφορά και τους DMOs, τους οργανισμούς διαχείρισης και προώθησης προορισμών. «Είναι ένα ζήτημα που έχει ήδη θιγεί, αλλά σε αυτό πρέπει να εμβαθύνουμε περισσότερο», ανέφερε χαρακτηριστικά.
Στη συνέχεια, ο κ. Μαγγηριάδης αναφέρθηκε στις 4 προτάσεις στις οποίες προχώρησε η PwC στην ανάλυσή της, καθεμία από τις οποίες συζητήθηκε εκτενώς.
Σε ό,τι αφορά την πρώτη πρόταση, η οποία αναφέρεται στην επέκταση του ελληνικού τουρισμού γεωγραφικά και χρονικά, ο κ. Παπαϊωάννου ερωτήθηκε πώς γίνεται, ποιος αναλαμβάνει την πρωτοβουλία και ποιος τη διαχειρίζεται. Απαντώντας, αναφέρθηκε στην ανάγκη για ένα εθνικό στρατηγικό σχέδιο, τόνισε όμως ότι «αυτό από μόνο του δεν φτάνει, χρειάζεται και η συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας». Οι τοπικοί φορείς και οι τοπικές επιχειρήσεις πρέπει να παίξουν ρόλο στον σχεδιασμό συνεργατικά, για να υπάρχει μια ξεκάθαρη κατεύθυνση. Η κ. Γάτσου συμπλήρωσε ότι ο ΣΕΤΕ, μέσω του ΙΝΣΕΤΕ το 2021, είχε εκπονήσει εθνική στρατηγική για τον τουρισμό με ορίζοντα το 2030, προσδιορίζοντας σχέδια-δράσεις για τις 13 περιφέρειες της χώρας, με συγκεκριμένες προτάσεις για την ανάπτυξή τους. Κάποιες τοπικές αυτοδιοικήσεις έχουν δείξει ενδιαφέρον για την υλοποίηση των προτάσεων αυτών και λαμβάνονται πρωτοβουλίες προς την κατεύθυνση αυτή.
Αλλο ένα ζήτημα που τέθηκε ήταν το κατά πόσο το «ownership» των υποδομών και των λοιπών έργων αφορά την περιφέρεια ή ξεφεύγει από τα αυστηρά σύνορά της. Ο κ. Παπαϊωάννου επισήμανε πως δεν είναι όλες οι υποδομές ίδιες από πλευράς συνθετότητας και συμπερίληψης. Για παράδειγμα, ο ΒΟΑΚ είναι ένα έργο με εθνικό σχεδιασμό και χρηματοδότηση, αντιθέτως, ένα έργο διαχείρισης αποβλήτων αφορά την περιφέρεια. Συνεπώς, είναι απαραίτητο, ανάλογα με την περίπτωση, να διαμοιράζεται η ευθύνη, είτε στις περιφέρειες είτε στο κεντρικό κράτος.
Η κ. Γάτσου πρόσθεσε ότι τα περισσότερα από τα έργα που έχουν δρομολογηθεί σε εθνικό επίπεδο είναι έργα κοινής ωφέλειας που αφορούν τους κατοίκους. Τα βαριά έργα υποδομής που πρέπει να γίνουν, όπως για παράδειγμα τα οδικά δίκτυα, τα λιμάνια κ.λπ., έχουν δρομολογηθεί, όμως, μέχρι να ολοκληρωθούν, είναι αναγκαίες και κάποιες ελαφρές παρεμβάσεις για να μπορούμε να υποδεχόμαστε τους επισκέπτες μας στο μεταξύ.
Ο κ. Μαγγηριάδης αναφέρθηκε στο ζήτημα της ανθεκτικότητας των μικρομεσαίων επιχειρήσεων απέναντι στην κλιματική κρίση. «Πώς θα μπορούσε μια μικρομεσαία επιχείρηση στην Κεφαλλονιά να προετοιμαστεί για ένα συμβάν σαν τον Ιανό;». Ο κ. Παπαϊωάννου εξήγησε ότι η κλίμακα του καιρικού φαινομένου δημιουργεί τα όρια στα οποία μπορεί κανείς να αντιδράσει, σίγουρα όμως κάθε επιχείρηση έχει μια ευθύνη να προετοιμαστεί. «Στην κλίμακα του καθενός θα πρέπει να υπάρχει μια ετοιμότητα. Φυσικά, και στην κλίμακα την τοπική ή την εθνική θα πρέπει να υπάρχει ένας αποτελεσματικός μηχανισμός».
Τέλος, σε ό,τι αφορά στο μοντέλο απασχόλησης για τον τουρισμό, ο κ. Παπαϊωάννου αναφέρθηκε στην ανάγκη μιας στροφής, μιας αναβάθμισης μέσα και από τη βελτίωση της εκπαίδευσης. «Για έναν νέο που βλέπει μια καριέρα μπροστά του, θέλουμε να τον κάνουμε να αισθανθεί ότι η ενασχόληση με τον τουρισμό είναι μια επιλογή, όχι μια ανάγκη. Θα πρέπει βήμα βήμα να οδηγηθούμε σε ένα διαφορετικό επίπεδο τουριστικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα, ώστε να μπορέσουμε να προετοιμάσουμε αυτά τα στελέχη που θα δουλέψουν στον κλάδο».
Οι Επενδύσεις στον Τουρισμό και ο Ρόλος των Επιχειρήσεων
Ποιος είναι ο ρόλος των επιχειρήσεων σε ό,τι αφορά τις επενδύσεις στον τουριστικό κλάδο; Ο CEO του Sani/Ikos Group Ανδρέας Ανδρεάδης και ο Adrian Messerli, πρόεδρος, EMEA, Four Seasons, αναφέρθηκαν στις εμπειρίες τους από την Ελλάδα αλλά και το εξωτερικό, σε μια συζήτηση που συντόνισε η δημοσιογράφος των Financial Times Ελένη Βαρβιτσιώτη, στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας της Καθημερινής «Reimagine Tourism in Greece».
Στην ερώτησή της κ. Βαρβιτσιώτη γιατί επενδύει η Four Seasons στην Ελλάδα, ο κ. Messerli εξήγησε ότι η επιλογή ενός προορισμού εξαρτάται από το κατά πόσο αυτός καλύπτει την εταιρεία, με την έννοια του brand και των πελατών του, αλλά και με την ύπαρξη κατάλληλης τοποθεσίας και κατάλληλων συνεργατών. «Στην Ελλάδα, έχουμε καλούς συνεργάτες, με τους οποίους μεγαλώνουμε μαζί», επισήμανε. Επίσης, η χώρα έχει χαρακτηριστικά που την καθιστούν ιδιαίτερη, πέρα από το φυσικό κάλλος. Για αυτούς τους λόγους η εταιρεία επεκτείνεται στη χώρα ακόμη περισσότερο και, το 2025, θα ανοίξει ξενοδοχείο στη Μύκονο.
Ερωτηθείς αν η Ελλάδα είναι ένας εύκολος τόπος για την άσκηση επιχειρηματικότητας, ο κ. Ανδρεάδης μίλησε για την εμπειρία των τελευταίων ετών. «Χρειάζεται να πάω πίσω, στο 2010-2012, για να αναλογιστώ πώς ήταν τότε ο τουρισμός. Εχουν τελεστεί κάποια μικρά θαύματα, λόγω του κόσμου του τουρισμού, των ιδιωτικών εταιρειών και λόγω και της βοήθειας που είχαμε από την κυβέρνηση κατά την περίοδο της πανδημίας. Τα πράγματα δεν ήταν εύκολα και καταφέραμε όσα καταφέραμε. Το θέμα, τώρα, είναι πόσο ψηλά μπορούμε να πάμε αν δεν κάνουμε τίποτα. Ναι, θα ανέβουν τα πράγματα, αλλά όχι τόσο πολύ σε σύγκριση με το αν έχουμε μία στρατηγική. Χρειάζεται να γίνουν πολλά ώστε να ανέβει ακόμη περισσότερο όλη η Ελλάδα».
«Ποιο ήταν το μεγάλο εμπόδιο στην Ελλάδα βάσει της εμπειρίας σας στον τουρισμό;», ρώτησε η κ. Βαρβιτσιώτη τον κ. Messerli. «Πολλές από τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ελλάδα στον κλάδο του τουρισμού είναι κοινές με εκείνες σε άλλες χώρες», απάντησε. Αναφέρθηκε επίσης στο ζήτημα του εποχικού προσωπικού. «Στην Ελλάδα, αυτό είναι πρόκληση αλλά και ευκαιρία. Στο Four Seasons Astir προσλαμβάνουμε 900 άτομα εποχικής απασχόλησης, στα οποία δίνεται και η ευκαιρία, όταν η σεζόν είναι χαμηλή στην Ελλάδα, να εργάζονται σε άλλους προορισμούς, ώστε να αποκτήσουν εμπειρία».
Συγκρίνοντας την Ελλάδα με την Ισπανία και την Πορτογαλία, ο κ. Ανδρεάδης στάθηκε στο φυσικό κάλλος της χώρας και στο μεγάλο περιθώριο ανάπτυξης (πολλές ανεκμετάλλευτες εκτάσεις), κάτι που δεν ισχύει για τις άλλες δύο χώρες. Τόνισε επίσης ότι οι Ελληνες δεν καταλαβαίνουν πόσο σημαντικό είναι για τους ξένους το ζήτημα της φιλοξενίας, της ζεστασιάς που είναι και στο DNA των Ελλήνων. Ενα από τα μειονεκτήματα της Ελλάδας, πάντως είναι ότι δεν έχουμε επαρκές εργατικό δυναμικό στον τομέα του τουρισμού. «Εμείς συνεργαζόμαστε με το ΙΕΚ Ακμή, όπου έρχονται φοιτητές και τους εκπαιδεύουμε, και εν συνεχεία πολλοί εξ αυτών βρίσκουν δουλειά. Υπάρχουν προγράμματα και ιδιωτικές σχολές που δίνουν ευκαιρίες».
Πώς τοποθετείται η Ελλάδα σε ό,τι αφορά τα κόστη, σε σχέση με τον ανταγωνισμό; Ο κ. Messerli απάντησε ότι η Ελλάδα είναι ακόμα ανταγωνιστική και, πράγματι, η εκπαίδευση μπορεί να κάνει τη διαφορά. «Ως εταιρεία εμείς ενδιαφερόμαστε πολύ για τη στάση του ανθρώπου, που θέλουμε να είναι αυθεντική, και μετά εκπαιδεύουμε στις επιμέρους δεξιότητες. Κάτι που είδαμε πολύ θετικά στην Ελλάδα είναι ότι οι άνθρωποι έχουν μια πολύ αυθεντική προσέγγιση στην εξυπηρέτηση και αυτό εμείς το ψάχνουμε. Τα υπόλοιπα μπορούμε να τους τα μάθουμε. Γιατί, τελικά μπορεί να έχεις ένα πολύ ωραίο ξενοδοχείο, αλλά η καρδιά ενός ξενοδοχείου είναι πάντα οι εργαζόμενοί του. Εκείνοι ξεκλειδώνουν την εμπειρία».
Ο κ. Ανδρεάδης επισήμανε ότι υπάρχουν βελτιώσεις στο φορολογικό πλαίσιο, όπως για παράδειγμα η φοροαπαλλαγή που ανακοινώθηκε στα φιλοδωρήματα, ένα σημαντικό κίνητρο για τους εργαζομένους στην εστίαση και στον τουρισμό. «Αν συγκρίνουμε έναν σερβιτόρο στην Ελλάδα και στην Ισπανία, στη χώρα μας παίρνει 1.000 ευρώ ενώ στην Ισπανία παίρνει τα διπλά. Και αν κοιτάξουμε το κόστος ζωής στην Ισπανία, δεν είναι διπλό και η επιβάρυνση της φορολόγησης προς την επιχείρηση εκεί είναι ευνοϊκότερη».
Σχετικά με το θέμα της χωροταξίας, ο κ. Messerli υπενθύμισε ότι υπάρχει μορατόριουμ σχετικά με τη δημιουργία νέων ξενοδοχείων στη Μύκονο. «Πρέπει να προστατεύουμε το περιβάλλον και δεν πρέπει να υπάρξει υπερτουρισμός». Ο κ. Ανδρεάδης ανέφερε ότι χρειάζεται λεπτομερής χωροταξικός σχεδιασμός σε εθνικό επίπεδο, ενώ πρέπει να διαχειριστούμε και ζητήματα προηγούμενων δεκαετιών. «Πρέπει να καταλάβουμε ότι πρέπει να γίνει ακόμα πολλή δουλειά στον στρατηγικό σχεδιασμό από ειδικούς», κατέληξε.
Βιώσιμος Τουρισμός. Η Αιρετική Οπτική
Μια ενότητα που εστίασε στην έννοια του βιώσιμου τουρισμού μέσα από μια πιο «αιρετική» οπτική γωνία φιλοξένησε η δεύτερη ημέρα της πρωτοβουλίας της Καθημερινής «Reimagine Tourism in Greece», στην οποία συμμετείχαν η Ιωάννα Δρέττα, πρόεδρος της Marketing Greece, ο ειδικός σε ζητήματα βιωσιμότητας Martin Hohn, ο CEO της Lampsa Hellenic Hotels SA Αναστάσιος Χωμενίδης, και η Travel Writer & Editor Rachel Howard, υπό τον συντονισμό της δημοσιογράφου Ηλιάνας Μάγρα.
Η κ. Δρέττα τόνισε ότι πολύς κόσμος που συνδέεται με τον τουρισμό και συζητάει γι’ αυτόν καταλήγει σε συμπεράσματα που, με βάση τις μελέτες και τα στοιχεία, δεν ισχύουν. «Η λέξη υπερτουρισμός έχει γίνει μια καραμέλα», ανέφερε, επισημαίνοντας ότι, ενώ δυσκολευόμαστε να αναγνωρίσουμε την έννοια, έχουμε πάθει «λεξιλαγνεία». Συμφώνησε πάντως ότι η εμπειρία των επισκεπτών γίνεται χειρότερη εξαιτίας του υπερτουρισμού, ενώ στην Ελλάδα έχουμε σημεία, όπως στη Σαντορίνη, που έχουν θέμα υπερτουρισμού. Οσο για την Αθήνα, εκτίμησε ότι παρουσιάζει υπερτουρισμό μόνο σε περίμετρο 400 μέτρων γύρω από την Ακρόπολη. «Το ζητούμενο είναι να μπορούμε να διαχέουμε τους επισκέπτες γύρω από την Αθήνα για να αποφορτίζεται το κέντρο», εξήγησε.
Σε ό,τι αφορά το ζήτημα της βιωσιμότητας, σχολίασε ότι μπορούμε και επιβάλλεται να έχουμε βιωσιμότητα στον τουρισμό, για τη διατήρηση του ίδιου του προϊόντος. Είναι δύσκολο, ωστόσο, γιατί είναι πολλοί οι εμπλεκόμενοι, κάτι που δυσχεραίνει τη συνεργασία. Ανέφερε επίσης ότι η τοπική κοινωνία πρέπει να έχει σοβαρό λόγο για το πώς εξελίσσονται τα πράγματα, επισημαίνοντας ότι συχνά παρατηρούμε ότι, σε συγκεκριμένους προορισμούς, δεν συμπίπτει η άποψη των μόνιμων κατοίκων με αυτών που έχουν εκεί την εξοχική τους κατοικία. «Ο τουρισμός που προσφέρει η χώρα μας είναι προέκταση της ζωής των κατοίκων», τόνισε.
«Χρειαζόμαστε έμπνευση. Συζητήσεις και δράσεις που να ζυμώνονται με τις τοπικές κοινωνίες, η οποία θα καθοδηγεί την ανάπτυξη», είπε, ενώ εξήγησε ότι υπάρχουν δύο τρόποι να εξασφαλίσουμε τη βιωσιμότητα: ο ένας είναι να μειώσουμε την οικονομική δραστηριότητα και ο άλλος να αυξήσουμε τους άλλους τομείς με τους οποίους μπορεί να συνδεθεί ο τουρισμός, όπως ο αγροδιατροφικός τομέας. Τόνισε μάλιστα πως «ο τουρισμός στήριξε την ελληνική οικονομία σε μαύρες ώρες».
Ο κ. Hohn επισήμανε πως μέχρι σήμερα η βιωσιμότητα και η ανάπτυξη δεν ήταν έννοιες συμβατές, και ότι ποτέ πριν στο παρελθόν δεν είχαμε τέτοια ανάπτυξη στον τουρισμό. Πλέον έχουμε θεσμούς, όπως ο ΠΟΤ, που μας λένε ότι πρέπει να υπάρξει μια ρύθμιση, καθώς προβλέπεται ότι ο τουρισμός θα διπλασιαστεί τα επόμενα χρόνια. Θα πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε όλη την οικονομία μιας χώρας, σκεπτόμενοι όμως συνολικά, μαζί με την κοινωνία.
Εξήγησε ότι θα πρέπει σε κάθε δράση να ενσωματώνεται και το μέτρο της βιωσιμότητας, όπως π.χ. στην Κόστα Ρίκα. Είναι σημαντικό να μπαίνουν προτεραιότητες στην αρχή, όπως το στοιχείο της φύσης και η ευεξία των ανθρώπων, λαμβάνοντας υπόψη το σύστημα αξιών που έχει η κάθε κοινωνία. Κατέληξε πως θα πρέπει να επαναπλαισιώσουμε τον τρόπο σκέψης μας και να εστιάζουμε στην κοινωνική καινοτομία, και όχι μόνο στην τεχνολογική.
Ο κ. Χωμενίδης δεν συμφώνησε στην άποψη ότι οι έννοιες της βιωσιμότητας και της ανάπτυξης είναι ασύμβατες, ενώ εξέφρασε τις αντιρρήσεις του και απέναντι στην έννοια του υπερτουρισμού, όπως αυτή ορίζεται. Κατά τον ίδιο, υπερτουρισμός σημαίνει οι επισκέπτες να δημιουργούν μεγαλύτερη ζημιά από τα οφέλη που προσφέρουν σε έναν προορισμό. Εξέφρασε την πεποίθηση ότι ο τουρισμός είναι μέρος της «βιομηχανίας του ελευθέρου χρόνου», άρα χρειάζεται να αναπτυχθεί γιατί προσφέρει ποιότητα στη ζωή του ανθρώπου.
Αναφερόμενος στις αφίξεις στην πρωτεύουσα, το όφελος αυτών θα είναι τα έσοδα να τα καρπώνεται η τοπική κοινωνία και οι κάτοικοι, ώστε να κρατήσουμε τους κατοίκους στο κέντρο της Αθήνας, ενώ πρότεινε τη ρύθμιση στη χρήση του Airbnb στο κέντρο της Αθήνας. Σημείωσε πως είναι υποχρέωση του τουρισμού η αναβάθμιση στην ποιότητα των υπηρεσιών που προσφέρει, καθώς και η επέκταση σε νέες δραστηριότητες μέσω επενδύσεων με πολλαπλασιαστή και όχι απλώς επενδύσεις που εστιάζουν μόνο στην κατανάλωση. «Αν δεν εξασφαλίσουμε τη βιωσιμότητα, απλώς θα πεθάνουμε», δήλωσε, επισημαίνοντας ότι έχουμε πολλά παραδείγματα προορισμών που κατέληξαν έρημα μέρη. «Ζούμε εις βάρος των επόμενων γενιών», κατέληξε, ενώ «το σημαντικότερο πράγμα είναι να καταλαβαίνουμε τα όρια της εξάντλησης των πόρων της χώρας».
Τέλος η κ. Howard πιστεύει πως η Ελλάδα «βρίσκεται στο όριο», καθώς ο τουρισμός γίνεται ένα είδος μονοκαλλιέργειας, αφαιρώντας την απασχόληση από άλλους τομείς, όπως από τον πρωτογενή τομέα. Ανέφερε το παράδειγμα της Μυκόνου, για την οποία τα ξένα media μιλάνε αρνητικά, με αναφορές στον υπερτουρισμό, καθώς, σύμφωνα με την ίδια, έχει ξεπεράσει τη φέρουσα ικανότητά της. Ομως, σε άλλα νησιά υπάρχουν άνθρωποι που ζουν εκεί, διατηρούν τις καλλιέργειές τους και την τοπική κουλτούρα. Η επέκταση της εποχικότητας είναι επίσης ένα θέμα που συζητάμε πολλά χρόνια, όμως στη νησιωτικότητα ενέχει πολλές προκλήσεις, όπως η προσβασιμότητα.
Η χώρα «σπρώχνει» τον τουρισμό, αλλά θα πρέπει να υπάρξουν επενδύσεις και σε άλλες βιώσιμες βιομηχανίες, εξήγησε, ώστε να μπορούν οι άνθρωποι να ζουν στους προορισμούς όλο τον χρόνο. «Το μοντέλο ανάπτυξης που έχουμε ακολουθήσει μέχρι τώρα δεν πρέπει να το περάσουμε σε όλη τη χώρα. Πρέπει να γίνει διαβούλευση με τους ντόπιους. Ερχονται πολλές επενδύσεις και πρέπει να κατανοήσουν το πλαίσιο της τοπικής κοινωνίας. Κάθε ανάπτυξη είναι καλή, αρκεί να είναι ολοκληρωμένη», κατέληξε.
Οι Εκθετικές Τεχνολογίες και οι Προκλήσεις στον Τουρισμό
Αλλάζουν το τοπίο για τον τουρισμό οι εκθετικές τεχνολογίες; Ο Carlo van de Weijer ανέδειξε τις βασικές προκλήσεις που επιφέρουν στον κλάδο οι τεχνολογικές εξελίξεις, κατά την τοποθέτησή του στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας της Καθημερινής «Reimagine Tourism in Greece». Μέλος του Faculty του Singularity University και γενικός διευθυντής του Eindhoven Artificial Intelligence Systems Institute, εστίασε στα σημαντικά ζητήματα που αντιμετωπίζει ο τομέας του τουρισμού, καθώς και στις ευκαιρίες που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες για την αντιμετώπισή τους.
Ο Carlo van de Weijer τόνισε ότι, παρότι κάνουμε «επικίνδυνα πειράματα» με τον πλανήτη μας, η επιβράδυνση της κλιματικής αλλαγής δεν συνδέεται με τη μείωση της κατανάλωσης. Ανέφερε χαρακτηριστικά ότι, αν και η Gen Υ υποστηρίζει έντονα ότι ο περιορισμός των αεροπορικών ταξιδιών είναι ένα από τα καίρια σημεία για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης, τα στοιχεία δείχνουν ότι η Gen Z, καθώς και η Gen Alpha ταξιδεύουν περισσότερο από τις περασμένες γενιές. Βάσει των στοιχείων που έχουμε, μπορούμε να προβλέψουμε ότι ο τουρισμός και οι υπόλοιποι κλάδοι που συμβάλλουν καθοριστικά στην παραγωγή διοξειδίου του άνθρακα θα συνεχίσουν να αναπτύσσονται. Σύμφωνα με τον κ. Van de Weijer, «ο καλύτερος τρόπος να αντιμετωπίσουμε αυτές τις προκλήσεις είναι η καινοτομία».
Υποστήριξε ότι, αν και η ιδέα των ηλεκτρικών πτήσεων για μικρές αποστάσεις φαίνεται πιθανή, η πραγματικά βιώσιμη λύση θα είναι η χρήση κυκλικών καυσίμων. Αυτά τα καύσιμα, κατασκευασμένα από βιώσιμες πηγές ενέργειας, θα μπορέσουν να μετατρέψουν την αερομεταφορά σε μια από τις πιο βιώσιμες μορφές ταξιδιού, λαμβάνοντας υπόψη και το γεγονός ότι η ενέργεια γίνεται ολοένα και φθηνότερη, με τη συνεχή ανάπτυξη της ηλιακής ενέργειας.
Στη συνέχεια, ο κ. Van de Weijer μίλησε για τον ρόλο της τεχνητής νοημοσύνης (AI) στην εξέλιξη του τουρισμού, σημειώνοντας ότι μπορεί να συμβάλει στην εξατομίκευση των ταξιδιωτικών εμπειριών, στη δυναμική τιμολόγηση, την έγκυρη πρόβλεψη της ζήτησης και την αποτελεσματική χρήση εργαλείων όπως η εικονική και επαυξημένη πραγματικότητα (AR/VR). Αναφέρθηκε επίσης στις δυνατότητες του εργαλείου HeyGen, το οποίο μπορεί να δημιουργήσει μαγνητοσκοπημένο περιεχόμενο σε διαφορετικές γλώσσες και διαλέκτους, προσφέροντας μοναδικές εμπειρίες εξατομίκευσης.
Επισήμανε ότι είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι η AI κάνει λάθη και ρόλος μας είναι να ελέγχουμε την πληροφορία που δημιουργεί πριν τη χρησιμοποιήσουμε. Μπορεί όμως να μας βοηθήσει να αυξήσουμε την παραγωγικότητά μας αισθητά, εφόσον μας βοηθά να απελευθερώσουμε χρόνο που θα αφιερώναμε σε ενέργειες που μπορεί να αυτοματοποιήσει. Κλείνοντας, είπε χαρακτηριστικά ότι «η ΑΙ δεν θα αντικαταστήσει τους ανθρώπους, αλλά οι άνθρωποι που τη χρησιμοποιούν θα αντικαταστήσουν αυτούς που δεν τη χρησιμοποιούν». Συνδυάζοντας την ανθρώπινη νοημοσύνη με την τεχνητή, μπορούμε να πετύχουμε τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα.
Μπουτάν: Μια Εναλλακτική Προσέγγιση για τον Τουρισμό
Το παράδειγμα του Μπουτάν ως μιας εναλλακτικής προσέγγισης για τον τουρισμό ανέδειξε η συζήτηση που είχε ο Αθανάσιος Ελλις, διευθυντής της αγγλικής έκδοσης της Καθημερινής, με τον πρωθυπουργό του Μπουτάν Tshering Tobgay, στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας της εφημερίδας «Reimagine Tourism in Greece».
Ο κ. Tobgay παρουσίασε την ιδιαίτερη φιλοσοφία και τις πρακτικές του Μπουτάν στον τομέα του τουρισμού με επίκεντρο την αειφόρο ανάπτυξη. Ξεκίνησε αναφερόμενος στην παραδοσιακή ενδυμασία, την οποία οι κάτοικοι του Μπουτάν φορούν καθημερινά, υπογραμμίζοντας την αξία της προστασίας της πολιτισμικής κληρονομιάς. Ανέφερε ότι η διατήρηση της κουλτούρας αποτελεί κεντρικό άξονα σε ό,τι αφορά τον τουρισμό στη χώρα του, προσκαλώντας όσους επιθυμούν να επισκεφθούν το Μπουτάν για να έρθουν σε επαφή με έναν αυθεντικό πολιτισμό.
Στη συνέχεια ο κ. Tobgay ευχαρίστησε την Ελλάδα για τη συμβολή της στη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας, αναφερόμενος με συγκίνηση στην επίσκεψή του στον Ναό του Ποσειδώνα. Δήλωσε εντυπωσιασμένος από το γεγονός ότι οι Ελληνες έχουν καταφέρει να προστατεύσουν και να διατηρήσουν τον Ναό για περισσότερα από 2.500 χρόνια, χαρακτηρίζοντας αυτό το κατόρθωμα ένα σπουδαίο παράδειγμα βιώσιμου τουρισμού.
Η συζήτηση επικεντρώθηκε στον Δείκτη Εθνικής Ευτυχίας, μια καινοτόμο μέθοδο που καθορίζει τις αναπτυξιακές πολιτικές του Μπουτάν. Ο κ. Tobgay εξήγησε ότι το Μπουτάν, αν και μικρή και όχι ιδιαίτερα πλούσια χώρα, έθεσε ως προτεραιότητα την ευτυχία και την ευημερία των πολιτών, αντί για την οικονομική ανάπτυξη με παραδοσιακούς δείκτες όπως το ΑΕΠ. «Η οικονομική ανάπτυξη είναι σημαντική, αλλά πρέπει να είναι βιώσιμη και ισότιμη, ισορροπώντας με την κοινωνική πρόοδο, την προστασία του περιβάλλοντος, τη διατήρηση του πολιτισμού και την ορθή διακυβέρνηση της χώρας», τόνισε.
Αναφορικά με τον τουρισμό, ο κ. Tobgay εξήγησε ότι το Μπουτάν έχει επιλέξει μια «αιρετική» προσέγγιση, εφαρμόζοντας το μοντέλο «υψηλής αξίας, χαμηλού όγκου τουρισμού». Η κυβέρνηση επιβάλλει τέλος βιώσιμης ανάπτυξης ύψους 100 δολαρίων ανά ημέρα για κάθε επισκέπτη, το οποίο εισφέρει στην προστασία των υποδομών και τη διαφύλαξη του περιβάλλοντος της χώρας. Επίσης, όλοι οι τουρίστες που πρόκειται να επισκεφθούν το Μπουτάν είναι υποχρεωμένοι να κάνουν κρατήσεις σε καταλύματα, μέσα μετακίνησης και ξεναγούς πριν από το ταξίδι τους. Με αυτούς τους κανόνες, ενθαρρύνουν τους ανθρώπους που πραγματικά θέλουν να γνωρίσουν τη χώρα εκ των έσω να την επισκεφθούν, διατηρώντας τον αριθμό των τουριστών χαμηλό, αλλά την ποιότητα των τουριστών υψηλή.
Ο κ. Tobgay υπογράμμισε ότι σήμερα το Μπουτάν δέχεται περίπου 170.000 τουρίστες ετησίως, αλλά ο στόχος του είναι να αυξηθούν στους 300.000, έναν αριθμό που η χώρα θεωρεί βιώσιμο για τις υποδομές της. Σήμερα η τουριστική βιομηχανία του Μπουτάν συμβάλλει στη χρηματοδότηση της δωρεάν εκπαίδευσης, της δωρεάν υγειονομικής περίθαλψης και της προστασίας του περιβάλλοντος, με ενέργειες όπως η αποζημίωση των αγροτών και η προστασία των εθνικών πάρκων.
Eco Villages: Ενα Βιώσιμο Παράδειγμα
Στο παράδειγμα των «eco villages» αναφέρθηκαν ο James Ehrlich, διευθυντής Compassionate Sustainability στο Πανεπιστήμιο Stanford, και η Paloma Zapata, CEO του Sustainable Travel Intl, στη διάρκεια της συζήτησης που είχαν, υπό τον συντονισμό της δημοσιογράφου Ηλιάνας Μάγρα, στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας της Καθημερινής «Reimagine Tourism in Greece».
Ο κ. Ehrlich αναφέρθηκε στην ανάγκη στέγασης που υπάρχει σε όλο τον κόσμο, υπογραμμίζοντας τη σημασία του να σχεδιάσουμε προορισμούς που θα είναι αυτάρκεις και θα ευημερούν σε κάθε οικοσύστημα. Παρουσίασε το εργαλείο λογισμικού των «eco villages» το οποίο, μέσα από open data, εξετάζει διαφορετικά στοιχεία ενός προορισμού (όπως για παράδειγμα πού υπάρχουν καλλιέργειες, την κατεύθυνση αλλά και την ένταση των ανέμων, πού μπορούν να τοποθετηθούν χώροι διαχείρισης αποβλήτων, καθώς και άλλα δεδομένα) ώστε να αποκτήσουμε μια «προβλεπτική μοντελοποίηση», όπως τη χαρακτήρισε, κάθε προορισμού.
Με τον τρόπο αυτό, εστιάζουμε σε μία τοποθεσία, μελετούμε την πανίδα και τη χλωρίδα, ελέγχουμε πού υπάρχει ενεργή δραστηριότητα, ηλεκτρισμός ή νερό. Αφού τα δούμε όλα αυτά, προχωρούμε σε μία ανάλυση «μόνιμης καλλιέργειας» (permaculture), για να εντοπίσουμε προϊόντα που μπορούμε να αναπτύξουμε ώστε να ταιριάζουν στο συγκεκριμένο οικοσύστημα, σεβόμενοι πάντα το περιβάλλον. Βλέπουμε δηλαδή το φορτίο που μπορεί να αντέξουν οι υποδομές και ο προορισμός. Το βασικό είναι να καταλάβουμε τις δυναμικές της περιοχής σε κάθε εποχή, ενώ όλα αυτά υπολογίζονται με τη βοήθεια του λογισμικού.
Σε ό,τι αφορά το ερώτημα της ανταπόκρισης του κόσμου στα «eco villages», σχολίασε ότι υπάρχει ένα κύμα ανθρώπων που θέλει να ζει πιο κοντά στη φύση, ενώ πιστεύει ότι τέτοιες δράσεις και πρωτοβουλίες θα οδηγήσουν το μέλλον του τουρισμού. «Στόχος μας είναι να υπάρχει αυτό το software παντού. Η πρόκληση είναι να επιτραπεί η λειτουργία αυτών των clusters, ώστε η γη να γίνει πιο παραγωγική και να υποστηρίξει και τους κατοίκους και τους τουρίστες». Το κόστος είναι το μεγαλύτερο εμπόδιο που πρέπει να ξεπεραστεί, εξήγησε, ξεχωρίζοντας την Ελλάδα ως το τέλειο παράδειγμα εφαρμογής του software, χάρη στην έντονη νησιωτικότητά της.
Στο ερώτημα πώς θα αλλάξουμε το αφήγημα στον τουρισμό και πώς αυτός μπορεί να μετατραπεί σε μια νέα μορφή διαβίωσης και εμπειρίας, η κ. Zapata σχολίασε ότι, σύμφωνα με το διαδίκτυο, το 80% των τουριστών θέλει να κάνει βιώσιμα ταξίδια. Η επιθυμία υπάρχει, όμως θα πρέπει να υπάρχουν και τα μέσα και τα κίνητρα για να συμβεί κάτι τέτοιο. Θα πρέπει να έχουμε ένα όραμα για να αλλάξουμε τον τρόπο που ταξιδεύουμε. Τόνισε ότι θα πρέπει να έχουμε ενημέρωση ώστε να πετύχουμε την ευαισθητοποίηση σε αυτά τα θέματα, αλλά και λύσεις, ώστε να έχουμε ένα διαφορετικό μοντέλο τουρισμού μέσα από την εφαρμογή νέων πολιτικών.
Η τεχνολογία υπάρχει και τώρα είναι η σωστή στιγμή να αναπτύξουμε το όραμα αυτό, τόνισε, εκπαιδεύοντας τον κόσμο αλλά και τη βιομηχανία. Σε ατομικό επίπεδο, σχολίασε ότι υπάρχουν πολλά που μπορεί να κάνει κάποιος για να αγκαλιάσει αυτό το όραμα. Θα πρέπει να σέβεται τον προορισμό και την κουλτούρα του, να καταναλώνει τοπικό φαγητό, και συνειδητά να αλλάξει το lifestyle του. Αναφέρθηκε και στους εργαζομένους του τουριστικού κλάδου, τονίζοντας ότι θα πρέπει να εξασφαλίσουμε ένα κατάλληλο περιβάλλον εργασίας. Τέλος, επισήμανε πως πρέπει να εστιάσουμε στην ποιότητα και να κατανοήσουμε την εμπειρία του επισκέπτη, γιατί αν αυτή κορεστεί, θα εξαντληθεί και το κίνητρό του να επισκεφθεί έναν προορισμό.
Πώς Επιλέγουν Ταξιδιωτικό Προορισμό οι Ευρωπαίοι;
Πώς επιλέγουν ταξιδιωτικό προορισμό οι Ευρωπαίοι; Πολύτιμες απαντήσεις στο καίριο αυτό ερώτημα έδωσε η Catalina Taltavull Carretero, Sales Director της Mabrian Travel Intelligence, κατά την τοποθέτησή της στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας «Reimagine Tourism in Greece» της Καθημερινής.
Η κ. Carretero εξήγησε τη διαδικασία που ακολουθεί η Mabrian Travel Intelligence, μελετώντας τον πλήρη ταξιδιωτικό κύκλο κάθε επισκέπτη, παρακολουθώντας τα βήματα της δημιουργίας ενός τουριστικού ταξιδιού, από το αρχικό σημείο (dreaming), στον σχεδιασμό, στην επιλογή των υπηρεσιών, μέχρι τη συνολική τελική αξιολόγηση, ώστε να αναπτυχθούν δείκτες που θα οδηγήσουν σε κάποια συμπεράσματα. Ενας από αυτούς είναι ο δείκτης ικανοποίησης των επισκεπτών, που είναι αρκετά υψηλός για την Ελλάδα, σε σύγκριση με τις υπόλοιπες μεσογειακές χώρες (άνω του 74%), αλλά σαφώς αφήνει περιθώρια βελτίωσης.
Στο ερώτημα για ποιο λόγο να έρθει κάποιος στην Ελλάδα, η κ. Carretero ανέφερε ότι το κίνητρο από το 2019 μέχρι σήμερα παρουσιάζει διαφορές. Τότε, το 25% επισκεπτόταν τη χώρα για το lifestyle, ενώ στη διάρκεια του χρόνου βλέπουμε ότι ο επισκέπτης πλέον αναζητά ψυχαγωγία και τη συνολική εμπειρία της ενσωμάτωσης στον προορισμό, επιζητώντας την επαφή με τους ντόπιους – μια εξέλιξη που ενίσχυσε και η πανδημία. Σήμερα, το 2024, υπάρχει ακόμη αυτή η τάση, αλλά παρατηρούμε ότι οι ανταγωνιστικές μεσογειακές χώρες προσπαθούν να έχουν τα ίδια κίνητρα με την Ελλάδα για να προσελκύσουν τους επισκέπτες, όπως αυτό του πολιτισμού και της ομορφιάς του τοπίου. Σχολίασε δε ότι ο βιώσιμος τρόπος είναι να υπάρχει ισορροπία στο κίνητρο που τους δίνουμε, ώστε να εξασφαλίσουμε σωστή χωρική κατανομή των επισκεπτών στη χώρα.
Ενα άλλο δεδομένο που παρουσιάστηκε είναι η συνδεσιμότητα της χώρας σε σχέση με άλλους προορισμούς της Μεσογείου όπως η Ισπανία, η Ιταλία και η Κροατία. Με βάση τα νούμερα που παρουσιάστηκαν, ο ρυθμός ανάπτυξης είναι ίδιος με την Ισπανία και την Ιταλία, ενώ η Κροατία παρουσιάζει χαμηλότερο ρυθμό ανάπτυξης στη συνδεσιμότητα. Η Ελλάδα έχει πολύ καλή συνδεσιμότητα και αυτό οφείλεται στη δραστηριότητα του εθνικού μας αερομεταφορέα, αλλά και στο γεγονός ότι μεγάλο ποσοστό των επισκεπτών που υποδεχόμαστε είναι από χώρες της Ευρώπης, ενώ και οι άλλες χώρες της Μεσογείου παρουσιάζουν παρόμοια στοιχεία.
Σχετικά με την αγορά των ξενοδοχείων στην Ελλάδα, έχουμε ένα 7% σε ξενοδοχεία πέντε αστέρων, ένα 26% σε τεσσάρων αστέρων και ένα 67% σε τριών αστέρων, ενώ, συγκριτικά με τους ανταγωνιστές μας, το ποσοστό κυρίως των πεντάστερων ξενοδοχείων είναι αρκετά καλό. Στην ανάλυση του κόστους των ξενοδοχείων σε σχέση με την ικανοποίηση, τα ξενοδοχεία τριών αστέρων έχουν πολύ καλό δείκτη ικανοποίησης, που τους επιτρέπει και μία αύξηση τιμών, ενώ το ιδανικό σενάριο θα ήταν τα τετράστερα και πεντάστερα να αναπτύξουν τον δείκτη ικανοποίησης ώστε να υπάρχουν περιθώρια ανόδου των τιμών.
Σε ό,τι αφορά την ανάλυση της φέρουσας ικανότητας των περιοχών της Ελλάδας, σχολίασε ότι πρέπει να ξεχωρίζουμε τη φέρουσα ικανότητα των επισκεπτών σε έναν προορισμό από τη φέρουσα ικανότητα σε σχέση με τις διανυκτερεύσεις στα ξενοδοχεία, κάτι στο οποίο η κρουαζιέρα παίζει σημαντικό ρόλο.
Για την εποχικότητα, είπε ότι η Ελλάδα παρουσιάζει έντονο ποσοστό της τάξεως του 73% σε σχέση με άλλους μεσογειακούς προορισμούς, αλλά και η Κροατία παρουσιάζει ένα ποσοστό 80%. Ωστόσο, φέτος την άνοιξη είχαμε αύξηση των αφίξεων, γεγονός που θα επηρεάσει την καμπύλη και το ποσοστό εποχικότητας της χώρας μας. Ως λύση στη μείωση της εποχικότητας προτείνει την προσέλκυση νέων αγορών, όπως της Μέσης Ανατολής, αλλά και των Ηνωμένων Πολιτειών, που έχουν ένα διαφορετικό μοντέλο διακοπών, αλλά και, φυσικά, τη δημιουργία νέων τουριστικών προϊόντων για αυτές τις νέες αγορές-στόχους.
Μια Νέα Προσέγγιση στο Ισχύον Χωροταξικό Ρυθμιστικό Πλαίσιο
Η τελευταία ενότητα στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας «Reimagine Tourism in Greece» της Καθημερινής επικεντρώθηκε στο χωροταξικό ρυθμιστικό πλαίσιο για τον τουρισμό, στη διάρκεια της συζήτησης που συντόνισε η δημοσιογράφος της εφημερίδας Νεκταρία Σταμούλη. Η κ. Σταμούλη επισήμανε ότι το νέο χωροταξικό πλαίσιο για τον τουρισμό που τέθηκε σε διαβούλευση έδειχνε να δυσαρεστεί και τον ξενοδοχειακό κλάδο και τις περιβαλλοντικές οργανώσεις, ενώ αναμένεται και το νομοσχέδιο για την εκτός σχεδίου δόμηση. Διερωτήθηκε γιατί υπάρχει αυτή η καθυστέρηση και αν εξηγείται από την κυβερνητική απροθυμία ή τροφοδοτείται από τις δράσεις της τοπικής κοινωνίας.
Ο πρώην πρωθυπουργός της Ελλάδας Παναγιώτης Πικραμμένος επισήμανε ότι το χωροταξικό πλαίσιο του τουρισμού αποσύρθηκε επειδή προκάλεσε αντιδράσεις ως μη επαρκώς προετοιμασμένο, ενώ δυσαρέστησε πολύ κόσμο, μεταξύ των οποίων και τους αρμόδιους φορείς. «Εκανε πολύ καλά η κυβέρνηση που το απέσυρε για να το επεξεργαστεί από την αρχή», είπε. Το πλαίσιο αυτό θα θέσει τις προϋποθέσεις για μια καλή ανάπτυξη του τουρισμού. Ανέφερε επίσης ότι, κατά τον ίδιο, δεν είναι ζήτημα κανόνων. «Οι κανόνες υπάρχουν γιατί μας τους έχει επιβάλει και η Ευρωπαϊκή Ενωση. Τα χωροταξικά αυτά σχέδια δεν μπήκαν ποτέ σε εφαρμογή για πολιτικούς λόγους. Και όταν μπήκαν τελικά σε εφαρμογή, δεν είχαν καμία σχέση με την υφιστάμενη πραγματικότητα και αυτά που λένε οι Ζώνες Οικιστικού Ελέγχου. Το πρόβλημα είναι ότι δεν μπορούν να εφαρμοστούν αυτά που λένε οι νόμοι».
Ο Δημήτρης Αθανασούλης, διευθυντής στις Εφορείες Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και Δωδεκανήσου, προσπάθησε να δώσει και μια ιστορική διάσταση στο πολυεπίπεδο φαινόμενο του τουρισμού. «Μην ξεχνάμε πως ο τουρισμός έχει συμβάλει στη δημογραφική ανάπτυξη των νησιών». Είναι ένα εργαλείο που λειτουργεί υπέρ της κινητικότητας των ανθρώπων, που καταρρίπτει προκαταλήψεις και δημιουργεί νέους διαύλους, που έχει δηλαδή πολύτιμες επιπτώσεις όχι μόνο σε έναν τομέα αλλά σε πάρα πολλούς. «Εχουμε να κάνουμε με μια τάση που δεν ξέρουμε πώς θα εξελιχθεί. Η αντιμετώπιση των χωροταξικών ζητημάτων που ανακύπτουν –και άρα η διαβεβαίωση του πρωθυπουργού ότι στα νησιά θα υπάρχει μέριμνα για την προστασία του τοπίου– είναι μια πολύ ενθαρρυντική δήλωση». Σε ό,τι αφορά τον ρόλο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, επισήμανε ότι αυτός στηρίζεται σε ένα πλαίσιο το οποίο στερεί μεν από τον ιδιώτη δικαιώματα ιδιοκτησιακά και δυνατότητες επιχειρείν, αυτό όμως προέρχεται από το θεσμικό πλαίσιο που έχει θεσπίσει η πολιτεία. «Τι πουλάμε σήμερα; Αυτό το οποίο διέσωσε η Αρχαιολογική Υπηρεσία», ανέφερε χαρακτηριστικά.
Ο δήμαρχος Θήρας Νίκος Ζώρζος τόνισε ότι η χωροταξία είναι η λυδία λίθος για την ορθολογική ανάπτυξη κάθε περιοχής. Κάνοντας μια ιστορική αναδρομή στις χωροταξικές παρεμβάσεις στη Σαντορίνη, τόνισε τις σημαντικές αποφάσεις για την περιοχή της Καλντέρας, καθώς και εκείνες που αφορούν τα τοπικά αγροτικά προϊόντα, με τη μη δυνατότητα αλλαγής χρήσης στις εκτάσεις των καλλιεργειών. «Παρά την πολύ μεγάλη αυτή προσπάθεια, σήμερα έχουμε μεγάλη χωρική αταξία», είπε, αναφέροντας ως κύριες αιτίες τη γενικότητα του πλαισίου και την έλλειψη ελεγκτικών μηχανισμών. Το χωροταξικό πλαίσιο που ήρθε για τον τουρισμό δεν ικανοποίησε ούτε τη μία πλευρά ούτε την άλλη. Ούτε εκείνους που θέλουν μια πιο έντονη επιχειρηματικότητα ούτε εκείνους που θέλουν, ως προϋπόθεση της βιώσιμης ανάπτυξης, να μην καταστρέφεται το τοπίο. «Καλώς αποσύρεται για να αλλάξει, είναι όμως απαραίτητο να υπάρξει καθώς, ως υπερκείμενο νομοσχέδιο, θα πρέπει γρήγορα να επανέλθει».
Τέλος, ο περιφερειάρχης Νοτίου Αιγαίου Γιώργος Χατζημάρκος τόνισε ότι, στα θέματα της χωροταξίας, αυτό που έχει γίνει τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας είναι ότι «σηκώθηκε το χαλί και βγήκε στην επιφάνεια όλη η αμηχανία δεκαετιών». «Ηταν ένα τανγκό μεταξύ της πολιτικής και του λαού. Το χόρεψαν μαζί, το ευχαριστήθηκαν, αλλά το χαλί σηκώθηκε. Μετά το Σύνταγμα του ’75, τότε που πίστεψαν όλοι την περιγραφόμενη σε αυτό υποχρέωση για τη χωροταξία, το επόμενο check point ήταν το 1999. Από τότε είμαστε στο σήμερα. Τι έγινε με το Χωροταξικό του Τουρισμού; Θα μιλήσω για την περιοχή που εκπροσωπώ. Στον δημόσιο διάλογο συζητάμε μόνο για το χωροταξικό του Νοτίου Αιγαίου. Από τα χίλια άρθρα που είναι γραμμένα το 95% είναι για μια περιοχή και το 5% για όλες τις υπόλοιπες. Πιστεύετε ότι η υπόλοιπη Ελλάδα πάει καλά σε αυτά τα θέματα;», διερωτήθηκε. Οσο για το Χωροταξικό του Τουρισμού, επισήμανε ότι περιείχε κανονιστικές διατάξεις, αντί για κατευθύνσεις, κάτι που δεν επιτρέπεται, και χαρακτηριζόταν από μια οριζόντια αντίληψη για όλη την Ελλάδα. Εμείς ως Νότιο Αιγαίο θέλουμε την αντιμετώπιση που επιστημονικά πρέπει να έχουμε και μόνο αυτό το κριτήριο».
Ο κ. Χατζημάρκος επισήμανε πάντως ότι, για πρώτη φορά, υπάρχει μια κυβέρνηση που δείχνει να λειτουργεί σαν να έχει άγνοια πολιτικού κινδύνου. «Και είμαστε όλοι από πάνω της πάρα πολύ αυστηροί γιατί αργεί. Υπάρχει όμως μια κυβέρνηση που για πρώτη φορά μετά από δεκαετίες επιχειρεί να βάλει τάξη σε κάτι που έχει τρομακτικό πολιτικό κόστος. Το κάνει με έναν τρόπο εξαιρετικά αποφασιστικό, καθώς τρέχουν όλα τα ειδικά και τοπικά πολεοδομικά σχέδια σε όλη την Ελλάδα. Εμείς θα υποστηρίξουμε αυτό τον αγώνα με όλες μας τις δυνάμεις και, όπου διαφωνούμε, θα το καταθέτουμε στο πλαίσιο της διαβούλευσης».
