Τον Αύγουστο του 1981, ο Μοντίγκλ Στερνς, ο νέος τότε πρέσβης στην Ελλάδα, ανέλαβε τα καθήκοντά του ως εκπρόσωπος των ΗΠΑ σε μια εξαιρετικά φορτισμένη συγκυρία. Τον ίδιο μήνα, ο Πρόεδρος Κωνσταντίνος Καραμανλής, έπειτα από εισήγηση του πρωθυπουργού Γεωργίου Ράλλη, προκήρυξε εκλογές για τις 18 Οκτωβρίου. Η αναμενόμενη επικράτηση του Ανδρέα Παπανδρέου στις επερχόμενες εκλογές προϊδέαζε για σοβαρή επιδείνωση στις ακόμη πληγωμένες (λόγω χούντας και Κυπριακού) ελληνοαμερικανικές σχέσεις.
Ενώ οι δημοφιλείς δεσμεύσεις του ΠΑΣΟΚ για την απομάκρυνση των αμερικανικών βάσεων και την αποδέσμευση από το ΝΑΤΟ δεν αποτελούσαν ζητήματα με άμεση επίδραση στην καθημερινότητα των περισσότερων ψηφοφόρων (σε αντίθεση, αξίζει να σημειωθεί, με την κατάργηση της «μνημονιακής» λιτότητας στις εκλογές του Γενάρη του 2015), οι τολμηρές εξαγγελίες για τη χάραξη μιας «περήφανης και εθνικά ανεξάρτητης» εξωτερικής πολιτικής αποτελούσε έναν κεντρικό πυλώνα της ταυτότητας του ΠΑΣΟΚ. Στις ΗΠΑ, εν τω μεταξύ, η πρόσφατη ανάληψη της εκτελεστικής εξουσίας από τον Ρόναλντ Ρέιγκαν σηματοδοτούσε την αναζωπύρωση (ύστερα από τη διστακτικότητα της μεταβιετναμικής περιόδου) μιας επιθετικής ψυχροπολεμικής πολιτικής από την υπερατλαντική υπερδύναμη, με σχεδόν μηδενική ανοχή σε χώρες και καθεστώτα αντίθετα στο δυτικό πλέγμα εξουσίας. Στο επίπεδο της κοσμοθεωρίας, οι αντιθέσεις μεταξύ της συντηρητικής κυβέρνησης Ρέιγκαν και του σοσιαλιστικού ΠΑΣΟΚ ήσαν κυριολεκτικά εκρηκτικές.
Ο Στερνς ήταν εύλογο να πιστεύει ότι η τετράχρονη θητεία του στην Αθήνα θα αποτελέσει μια ταραχώδη διπλωματική περιπέτεια. Οπως και έγινε. Οι σχέσεις της Ελλάδας με τις ΗΠΑ την πρώτη τετραετία του ΠΑΣΟΚ πέρασαν από σαράντα κύματα, με τον Παπανδρέου να προβάλλει «προκλητικές» θέσεις σε μια σειρά από θέματα. Ομως, προς το τέλος της θητείας του Στερνς, οι ελληνοαμερικανικές σχέσεις βάδιζαν προς πιο «ήρεμα νερά», όπως ανέφερε ο Παπανδρέου σε μια προεκλογική συγκέντρωση τον Μάιο του 1985. Αυτή η εξέλιξη σηματοδοτούσε τη διπλωματική επιτυχία του Στερνς, ο οποίος κατάφερε να κρατήσει ανοιχτούς διαύλους επικοινωνίας με τον Ανδρέα σε δύσκολες συνθήκες και να εξομαλύνει τις συχνά δύστροπες σχέσεις μεταξύ Ουάσιγκτον και Αθήνας.
Οι παράγοντες που οδήγησαν σε αυτή την, τελικά, αίσια έκβαση των πραγμάτων ήσαν πολλοί και δεν περιορίζονται στο πεδίο των διπλωματικών κινήσεων. Στο παρασκήνιο υπάρχει μια πιο πολύπλοκη ιστορία. Αλλά εδώ, στις μέρες πένθους για τον χαμό του αξιότιμου Μοντίγκλ Στερνς, θέλω να επικεντρωθώ στην προσφορά του ιδίου και στις υποδειγματικές διπλωματικές του ικανότητες. Οπως ο ίδιος σημείωσε στις συνεντεύξεις που μου έδωσε τη δεκαετία του 2000, η αποδοτικότητα των διπλωματικών του κινήσεων μεταξύ 1981 και 1985 οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη μακρά και περίπλοκη φιλία του με τον Ανδρέα Παπανδρέου, μια φιλία που λειτούργησε κυρίως ως καταλύτης και επέτρεπε οι συνομιλίες τους να διεξάγονται με σπάνια «ανοικτοσύνη» και αμοιβαία εμπιστοσύνη.
Εχω ήδη παρουσιάσει ό,τι γνωρίζω για την πρώτη φάση της φιλίας τους, το 1960-63, στον πρώτο τόμο της βιογραφίας μου για τον Ανδρέα Παπανδρέου. Σπεύδω να πω, όμως, ότι μια πιο πλούσια εικόνα αυτής της φιλίας θα γίνει γνωστή με τη μελλοντική έκδοση του βιβλίου του Στερνς, που σχεδόν ολοκλήρωσε προτού η βαριά αρρώστια τού απαγορεύσει περαιτέρω επεξεργασία. Ευτυχώς η έμπιστη και ικανότατη γυναίκα του, η «Τόνι» Ρινγλμπέργκερ Στερνς, σκοπεύει να το δημοσιεύσει προσεχώς με προσωρινό τίτλο «The Gifted Greek: Andreas Papandreou in Greece and America [Ο χαρισματικός Ελληνας: Ανδρέας Παπανδρέου στην Ελλάδα και την Αμερική]». Το βιβλίο, όπως μου ανέφερε η ίδια, αποτελεί «και ένα προσωπικό απομνημόνευμα και μια μελέτη του χαρακτήρα του Α.Π. λαμβάνοντας υπόψη τη διπλή του φύση».
Μια ιστορία
Εν (ανυπόμονη) αναμονή του βιβλίου του Στερνς, λοιπόν, απλώς διηγούμαι εδώ μια, κατά τη γνώμη μου, άκρως ενδιαφέρουσα ιστορία, μια ιστορία που μου αφηγήθηκε ο ίδιος ο Στερνς πριν από περίπου μία δεκαετία και προϊδεάζει για το πλούσιο υλικό που θα περιλαμβάνει η δική του μελέτη. Η ιστορία αφορά την πρώτη τους συνάντηση, στις 28 Οκτωβρίου 1981, δέκα ημέρες μετά τη σαρωτική εκλογική νίκη του ΠΑΣΟΚ. Υποσχόμενος να μην προβεί σε μονομερείς ενέργειες σχετικά με τις βάσεις, ο Ελληνας πρωθυπουργός ήταν καθησυχαστικός στις πρώτες του δηλώσεις, σε μια μακρά συνέντευξη που έδωσε στην αμερικανική τηλεόραση. Ωστόσο, ο Στερνς ήταν ανήσυχος καθώς βάδιζε προς το Μαξίμου το βράδυ της 28ης Οκτωβρίου για τη συνάντηση με τον απρόβλεπτο Παπανδρέου. «Φοβόμουν μήπως θα μου ανακοινώσει το άμεσο κλείσιμο των βάσεων», θυμάται.
Οι φόβοι του καταλάγιασαν όταν, προσεγγίζοντας το γραφείο του πρωθυπουργού, αντιλήφθηκε ότι ο Παπανδρέου είχε καλέσει δημοσιογράφους και φωτορεπόρτερ να καταγράψουν τη συνάντηση. Αφού οι δύο άνδρες πέρασαν στο γραφείο, ο Ανδρέας ζήτησε από την ιδιαιτέρα του, την Αγγέλα Κοκκόλα, να τους φέρει ουίσκι και σόδα. Οι δύο άνδρες κάθισαν σε αναπαυτικές πολυθρόνες, ο ένας απέναντι στον άλλον. Καθώς έπιναν τα ουίσκι τους, ο Ανδρέας άνοιξε την κουβέντα. «Μόντι,» έλεγε στον παλιό του φίλο, «φαντάστηκες πριν από είκοσι χρόνια ότι θα έρθει η μέρα που θα καθόμασταν οι δυο μας εδώ… εσύ πρέσβης στην Ελλάδα κι εγώ πρωθυπουργός;». Βγαίνοντας από το γραφείο για να κάνουν δηλώσεις στους δημοσιογράφους, οι δυο άνδρες ήταν όλο χαμόγελα και χειραψίες. «Επίθεση φίλιας του πρέσβη κ. Στερνς» έγραψαν «Τα Νέα» την επόμενη μέρα. Αλλά μάλλον η «επίθεση φιλίας» ξεκίνησε από τον Παπανδρέου. Στην αναφορά που έστειλε ο Στερνς στην Ουάσιγκτον, έγραψε, ανάμεσα σε άλλα ότι: «Η πρώτη μου συνάντηση με τον πρωθυπουργό Παπανδρέου διεξήχθη σε μια εξόχως φιλική ατμόσφαιρα. Η πρόδηλη πρόθεσή του ήταν (…) να με πείσει ότι θα επιδιώξει λογικές πολιτικές σε τομείς για τους οποίους οι ΗΠΑ έχουν άμεσο ενδιαφέρον.
Ο Παπανδρέου έλεγε ότι ήθελε να ενισχυθούν οι ελληνοαμερικανικές σχέσεις και να κλείσει το κεφάλαιο των παρεξηγήσεων και αντεγκλήσεων του παρελθόντος».
Χρειάστηκαν, βέβαια, αρκετά χρόνια ώστε να εκπληρωθεί η εκφρασμένη επιθυμία του Παπανδρέου. Αλλά χωρίς την ιδιαίτερη χημεία του με τον Μοντίγκλ Στερνς, δεν αποκλείεται να μην είχε επιτευχθεί ποτέ.
* Ο κ. Σπύρος Δραΐνας είναι ο συγγραφέας του βιβλίου «Ανδρέας Παπανδρέου: Η γέννηση ενός πολιτικού αντάρτη» (εκδ. Ψυχογιός).
