«Μετά 10 λεπτά είμεθα προ του εκτελεστικού αποσπάσματος»

«Μεταξύ των αντικειμένων που αφήνω εδώ είναι, σε ένα κουτί, σπόρια από δαμάσκηνα της Καλιφόρνιας. Τα φύλαξα να φυτέψετε δαμασκηνιές στην Εκάλη. Θα τις λέτε οι δαμασκηνιές του Αλέξανδρου» – Φυλακές Αβέρωφ, 2/11/1943

Το απόσπασμα είναι από την τελευταία επιστολή που έστειλε στην οικογένειά του ο Αλέξανδρος Καΐρης, λίγο προτού εκτελεστεί από τους Ναζί σε ηλικία 28 ετών. Ζούσε στην Αθήνα, ήταν δικηγόρος και γιος εύπορης οικογένειας με καταγωγή από την Ανδρο. Είχε καταδικαστεί σε θανατική ποινή για κατασκοπεία και εκτελέστηκε μαζί με επτά ακόμη αγωνιστές της Αντίστασης το πρωινό της 2ας Νοεμβρίου 1943.

Η ιστορία του Αλέξανδρου Καΐρη είναι μία από τις χιλιάδες τραγικές ιστορίες που «γράφτηκαν» την περίοδο της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα.

Διαδρομή Μνήμης 

Στις 12 Οκτωβρίου, η Αθήνα γιορτάζει τα 80 χρόνια απελευθέρωσης από τα γερμανικά στρατεύματα Κατοχής. Στο Γ΄ Νεκροταφείο Αθηνών, τον τόπο που υποδέχθηκε τους χιλιάδες νεκρούς του πολέμου, μία Διαδρομή Μνήμης θα ξετυλιχτεί κατά μήκος του, ξεδιπλώνοντας ιστορίες του τόπου και των πρωταγωνιστών της περιόδου. Η διαδρομή, που για πρώτη φορά περιλαμβάνεται σε νεκροταφείο, είναι το αποτέλεσμα μίας τεράστιας και ανεξάντλητης έρευνας που ξεκίνησε η Ζέττα Αντωνοπούλου, προϊσταμένη του τμήματος πολιτιστικής κληρονομιάς του Δήμου Αθηναίων.

«Είχα αρχίσει να στοιχειοθετώ την ιστορία του Τρίτου Νεκροταφείου της Αθήνας σε συνδυασμό με όσα συνέβησαν κατά την περίοδο της Κατοχής. Κάποια στιγμή, μια διδακτορική ερευνήτρια μού έθεσε το ερώτημα αν γνωρίζω πού βρίσκεται το Μνημείο για την Πείνα, καθώς αναφερόταν στα πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου της δεκαετίας του ’60. Συνειδητοποίησα ότι δεν γνώριζα και αυτό ήταν αρκετό για να αρχίσω να ξετυλίγω τον μίτο. Ανάμεσα σε τάφους τριετίας εντόπισα έναν απέριττο τάφο με μαρμάρινο σταυρό και την επιγραφή “ΘΥΜΑΤΑ ΚΑΤΟΧΗΣ 1941-1944”. Εντελώς παραμελημένος, ξεχασμένος θα έλεγα, με συγκίνησε και αναρωτήθηκα τις ευθύνες μας απέναντί του», λέει στην «Κ» η κ. Αντωνοπούλου.

Το συμπέρασμα πως το Μνημείο για τα θύματα της Πείνας δεν έγινε ποτέ, έκανε την ίδια να αναρωτηθεί πώς μπορεί να αναδειχθεί η μνήμη της περιόδου στο Γ΄ Νεκροταφείο και ταυτόχρονα η ταυτότητα του ιστορικού τόπου που λησμονήθηκε. Την πρόταση της ιστορικής διαδρομής που κατέθεσε η Ζ. Αντωνοπούλου για όσους δεν πρόλαβαν να ζήσουν την απελευθέρωση από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής, τα θύματα της πείνας και τους εκτελεσμένους, «αγκάλιασε» φέτος η διοργάνωση των επετειακών εκδηλώσεων «1974 / 1944. Η Αθήνα γιορτάζει την ελευθερία της», ενώ την υλοποίηση του εγχειρήματος ανέλαβε ο Δήμος Αθηναίων μέσω της Αναπτυξιακής Αθήνας.

«Στο Τρίτο Νεκροταφείο βρίσκονται δύο τοπόσημα, όπου πραγματοποιούνται ετήσιες επιμνημόσυνες τελετές. Το πρώτο είναι το Μνημείο Εκτελεσμένων από τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής, αρχικά μνημείο των εκτελεσθέντων στην Καισαριανή την Πρωτομαγιά του ’44, έπειτα και των νεκρών του Μπλόκου της Κοκκινιάς και σήμερα συμπεριληπτικό μνημείο όλων των εκτελεσθέντων.

»Το δεύτερο είναι το Μνημείο Εθνικής Αντίστασης στην πλατεία του Νεκροταφείου και, δίπλα σε αυτό, το Μνημείο Σφαγής του Αιγάλεω. Και τα δύο είναι νεότερα έργα», περιγράφει η κ. Αντωνοπούλου τονίζοντας πως η Διαδρομή Μνήμης εντόπισε και υπενθυμίζει τον χώρο όπου τάφηκαν τον χειμώνα του 1941-1942, ανώνυμα και ομαδικά, τα θύματα της πείνας, και που σήμερα τίποτα δεν θυμίζει αυτό το παρελθόν.

«Η διαδρομή εστιάζει επίσης σε ομαδικούς τάφους (κοινοτάφια) στα οποία έχουν συγκεντρωθεί και αναπαύονται οστά εκτελεσμένων, καθώς και σε ατομικούς τάφους. Σε κάθε σημείο υπάρχει σύντομη πληροφόρηση. Στους δύο βασικούς άξονες της διαδρομής –άνοδος και κάθοδος– εκεί που η μνήμη δεν σώζεται με υλικό τρόπο, λογοτεχνικά κείμενα και πηγές, καθώς και άλλα τεκμήρια αναλαμβάνουν την εδαφικοποίηση και την ανάδειξή της», προσθέτει η ίδια.

Κάποια από τα τεκμήρια αυτά είναι τα αποχαιρετιστήρια γράμματα των κρατουμένων που γράφτηκαν πάνω σε πακέτα τσιγάρα για να τα βρουν αργότερα οι συγγενείς. Ενα από αυτά είναι του Ηλία Καζάκου, αξιωματικού του Λιμενικού Σώματος που μαζί με τον συνάδελφό του Γεώργιο Κωτούλα συντόνισαν τη φυγάδευση πολλών Ελλήνων και ξένων στη Μέση Ανατολή. Και οι δύο εκτελέστηκαν στις 5 Ιουνίου του 1942 στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής, σε αντίποινα για το σαμποτάζ που είχε γίνει στα Λιόσια και το Μενίδι.

Λιλή μου, Κατίνα μου, Πίπη. Μετά 10 λεπτά είμεθα προ του εκτελεστικού αποσπάσματος. Θάρρος, υπερηφάνεια. Πάντες, 8 εν όλω, εστάθημεν ως είμεθα ψύχραιμοι αξιωματικοί, εγώ, ο Κωτούλας, χέρι με χέρι γράφω όρθιος στο πακέτο. Να ζητήσετε το γράμμα μου από τον Παπαντώνη και τας αποσκευάς μου από τους φύλακες του Αβέρωφ, Νο 73. – Αποχαιρετιστήριο γράμμα του αξιωματικού του Λιμενικού Σώματος, Ηλία Καζάκου

Κάθε σημείο, μια ιστορία

Η διαδρομή έχει σημάνσεις και ροή. Κάθε σημείο αποκαλύπτει μια ιστορία ή περισσότερες: τα μπλόκα, τις εκτελέσεις, τους σαμποτέρ και τις θρυλικές ιστορίες τους, τους κατασκόπους, τις διαδηλώσεις, τον παράνομο Τύπο, τις απεργίες, το Χαϊδάρι, το Αιγάλεω, το ρεμπέτικο τραγούδι. Αναδεικνύει πρόσωπα και γεγονότα της περιόδου μέσα στο ίδιο το Κοιμητήριο και όχι στο αστικό τοπίο, όπως συνηθίζεται.

«Αναδεικνύει, όμως, και τη σημαντικότητα του Τρίτου Νεκροταφείου της Αθήνας, που σήκωσε το βάρος των χιλιάδων νεκρών της περιόδου. Εμμεσα, επίσης, διακρίνονται θεσμικές μνημειακές πολιτικές. Το αφήγημα είναι πλήρες και πρόσφορο στην εκπαιδευτική κοινότητα, στην περαιτέρω έρευνα και σε ποικίλες ερμηνείες», τονίζει η κ. Αντωνοπούλου.

Η έρευνα για τους πρωταγωνιστές της περιόδου ξεκίνησε από τις επιτύμβιες πλάκες του Τρίτου Νεκροταφείου. Η δρ Ιστορίας – Αρχαιολογίας Νανά Ιακωβίδου, που συμμετείχε εκ μέρους της Αναπτυξιακής Αθήνας στην ερευνητική ομάδα της Διαδρομής Μνήμης, πέρασε αρκετές ώρες στις βιβλιοθήκες και έπειτα στην προσεκτική ανάλυση και ερμηνεία των πηγών. Εξηγεί στην «Κ» πώς από μία επιγραφή φτάνει κανείς να ερευνά το παρελθόν ενός ανθρώπου.

Κάθε σημείο αποκαλύπτει μια ιστορία ή περισσότερες: τα μπλόκα, τις εκτελέσεις, τους σαμποτέρ και τις θρυλικές ιστορίες τους, τους κατασκόπους, τις διαδηλώσεις, τον παράνομο Τύπο, τις απεργίες, το Χαϊδάρι, το Αιγάλεω, το ρεμπέτικο τραγούδι.

«Αυτό που είχα στη διάθεσή μου ήταν ένα ονοματεπώνυμο και μια ημερομηνία, χαραγμένα πάνω σε μια επιτύμβια πλάκα. Ξεκινούσα δηλαδή την έρευνά μου από μια τραγική στιγμή, τη στιγμή της εκτέλεσης ενός ανθρώπου. Και μετά, έβρισκα ένα σημείωμα γραμμένο θαρραλέα λίγο πριν από τη στιγμή της εκτέλεσης, ένα όνομα στη λίστα εκτελεσθέντων κάποιας εφημερίδας της εποχής, ένα γράμμα συγγενή, μια μαρτυρία ενός συγκρατούμενου. Ολα αυτά μαζί ξετύλιγαν σιγά σιγά ιστορίες μιας ζωής, εικόνες βασανιστηρίων, τρυφερές στιγμές, αλλά και τα τραύματα όσων έμεναν πίσω να αναζητούν τους συγγενείς τους. Ταυτόχρονα, δημιουργούσαν ερωτήματα, έθεταν προβληματισμούς. Με λίγα λόγια έγραφαν ιστορία: την ιστορία των εκτελεσθέντων και μαζί με αυτή, την ιστορία ολόκληρης της ελληνικής κοινωνίας της εποχής».

Ενα υπαίθριο μουσείο

Η Διαδρομή Μνήμης βασίζεται σε μια βιωματική προσέγγιση με στόχο ο επισκέπτης να συναισθανθεί την τραγικότητα των γεγονότων της περιόδου 1940-1944. Η Ελίζα Νεοφύτου, αρχιτέκτονας – παιδαγωγός με μεταπτυχιακές σπουδές στη Μουσειολογία, δημιούργησε τη μουσειολογική πορεία της Διαδρομής Μνήμης με κύριους σταθμούς την Πείνα, τις Εκτελέσεις και την Απελευθέρωση. Στα μάτια της ο χώρος του Νεκροταφείου αντανακλά πλέον ένα υπαίθριο μουσείο.

Στόχος μας είναι να μιλήσουμε για αυτά που για χρόνια εκεί έμειναν ανείπωτα και να αναδείξουμε το Γ’ Νεκροταφείο ως έναν τόπο μνήμης, ανάδειξης και ενθύμισης του τραύματος που άφησε η Κατοχή. – Ελίζα Νεοφύτου, αρχιτέκτονας – παιδαγωγός με μεταπτυχιακές σπουδές στη Μουσειολογία

«Οσοι επισκεφθούν το Γ’ Νεκροταφείο Αθηνών θα έχουν την ευκαιρία να ανακαλύψουν την ιστορική διάσταση αυτού του χώρου που αφορά την περίοδο 1940-1944 και να εντρυφήσουν από τη μία σε ιστορικά γεγονότα και από την άλλη σε ατομικές βιογραφίες. Θα βιώσουν ταυτόχρονα μια χρονολογική και θεματική εξιστόρηση, όπως και μια ιστορία “από τα κάτω” ώστε να γνωρίσουν ανθρώπους που χάθηκαν αντιστεκόμενοι. Στόχος μας είναι να μιλήσουμε για αυτά που για χρόνια εκεί έμειναν ανείπωτα και να αναδείξουμε το Γ’ Νεκροταφείο ως έναν τόπο μνήμης, ανάδειξης και ενθύμισης του τραύματος που άφησε η Κατοχή».

Αγνωστες πτυχές 

Η λειτουργία του Γ’ Νεκροταφείου Αθηνών ξεκίνησε το 1939, λίγο πριν από την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου με σκοπό να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της πόλης, καθώς το Α’ και το Β’ Κοιμητήριο είχαν ήδη κορεστεί.

«Λόγω της έκτασής του μπόρεσε να υποδεχθεί αιφνίδια χιλιάδες νεκρούς, αν και από τον πρώτο χρόνο της Κατοχής –και αυτό είναι ενδεικτικό του μεγέθους του θανάτου στην πρωτεύουσα– αναγκάστηκε σε επεκτάσεις και λήψη μέτρων όπως οι ομαδικές ταφές, προκειμένου να ανταποκριθεί στις ασύλληπτες ανάγκες», περιγράφει η κ. Αντωνοπούλου.

«Εχω την εντύπωση πως κανείς δεν γνωρίζει ή, τουλάχιστον, δεν μπορεί να φανταστεί τη λειτουργία του εκείνα τα χρόνια. Στη δική μου αντίληψη, δεν μπορούμε να μιλάμε για ένα κοιμητήριο, με την ωραιοποιημένη, συμβολική και ρομαντική διάσταση του όρου, αλλά για ένα νεκρο-ταφείο, τόσο σκληρό όσο ακούγεται. Υπάρχουν πλείστες αναφορές στις συγκλονιστικές συνθήκες μεταφοράς, απόθεσης και ταφής των σορών. Η έρευνα όμως ανέδειξε πως το Τρίτο Νεκροταφείο ήταν συγχρόνως και τόπος εκτέλεσης και φυτώριο για τις ανάγκες των συσσιτίων και, επίσης, νεκροταφείο όλων: των συμμάχων, των Ιταλών, των Γερμανών, των Εβραίων. Οι αρχές κατοχής είχαν πλήρη έλεγχο στην οργάνωση και διαχείρισή του, υποχρεώνοντας τη δημοτική αρχή σε έργα, προμήθειες φερέτρων και οργάνωση του χώρου καθ’ υπόδειξή τους», προσθέτει η ίδια.

Εχω την αισιοδοξία πως την έρευνά μας θα συνδράμουν οι ίδιοι οι πολίτες, συγγενείς και οικογένειες, που κατέχουν θραύσματα αυτού του μωσαϊκού το οποίο αποκαλύπτεται 80 χρόνια μετά την απελευθέρωση. – Ζέττα Αντωνοπούλου

Το Τρίτο Νεκροταφείο είναι πλέον ενταγμένο στον ιστορικό χάρτη της πόλης. Οπως λέει η προϊσταμένη της πολιτιστικής κληρονομιάς του Δήμου Αθηναίων, η διαδρομή αποτελεί μια δυναμική αρχή που οφείλει να έχει και συνέχεια.

«Σκοπός είναι να εντοπίσουμε και να σημάνουμε όσους τάφους διατηρούνται στο πεδίο. Εχω την αισιοδοξία πως την έρευνά μας θα συνδράμουν οι ίδιοι οι πολίτες, συγγενείς και οικογένειες, που κατέχουν θραύσματα αυτού του μωσαϊκού το οποίο αποκαλύπτεται 80 χρόνια μετά την απελευθέρωση».

---

*Κεντρική Φωτογραφία: Κ. Γεωργόπουλος