Η Μέριλιν Γιάλομ, πρώην καθηγήτρια Γαλλικής Φιλολογίας και διευθύντρια του Ινστιτούτου Κλέιμαν για τις Σπουδές Φύλου στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, απαντά στο ερώτημα του πως η καρδιά ως σύμβολο αγάπης έχει λάβει το σχήμα που αναγνωρίζουμε όλοι σήμερα και όχι αυτό τoυ ανατομικού οργάνου της καρδιάς.
Σε ομιλία της στο TEDx στο Πάλο Αλτο όπου ζει εδώ και δεκαετίες με τον σύζυγό της, τον γνωστό ψυχίατρο Ιρβιν Γιάλομ, η Μέριλιν αναφέρεται στο παράδοξο ότι το σχήμα του συμβόλου που ταυτίζεται με την αγάπη δεν μοιάζει καθόλου με το σχήμα του ανθρώπινου οργάνου με το οποίο φαίνεται να συνδέεται.
Αφορμή για την αναζήτηση απαντήσεων στο εν λόγω ερώτημα στάθηκε μια επίσκεψή της το 2011 στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου όπου είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει μια έκθεση με έργα τέχνης του 15ου αιώνα, μεταξύ των οποίων χρυσά νομίσματα και κοσμήματα που βρέθηκαν στην Αγγλία το 1966. «Από εκείνη τη στιγμή και μετά το σχήμα της καρδιάς με καταδίωκε», σχολίασε χαρακτηριστικά. Η έκθεση αποτέλεσε ουσιαστικά και την αφορμή για το επόμενο βιβλίο της με τίτλο "The Amorous Heart" που εκδόθηκε το 2018.
Οπως αναφέρει και η ίδια, η έρευνα για το βιβλίο της βασίστηκε σε δύο βασικά ερωτήματα: πότε και κάτω από ποιες συνθήκες εφευρέθηκε το σχήμα της καρδιάς αλλά και από πότε η καρδιά συνδέεται με το συναίσθημα της αγάπης. «Αποδείχθηκε ότι η δεύτερη η ερώτηση ήταν πολύ πιο εύκολο να απαντηθεί», σημειώνει η κα. Γιάλομ κατά τη διάρκεια της ομιλίας της.
Η πρώτη απεικόνιση της καρδιάς, όπως αναγνωρίζεται σήμερα, εμφανίστηκε το 1344 σε ένα χειρόγραφο με τίτλο «Ο Ρομαντισμός του Αλεξάνδρου», γραμμένο στη γαλλική διάλεκτο Picard από τον Lambert le Tor και τον Alexandre de Bernay. Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα μεσαιωνικά εικονογραφημένα βιβλία, σημειώνει η κα. Γιάλομ.
«Η προσφορά της καρδιάς», 1338-1344. Εικονογράφηση από το βιβλίο «Ο Ρομαντισμός του Αλεξάνδρου», Βιβλιοθήκη Bodleian, Οξφόρδη, Αγγλία.
Η σκηνή με την εικόνα της καρδιάς εμφανίζεται στο κάτω μέρος μιας διακοσμημένης σελίδας του βιβλίου με σπρέι φυλλώματος φυτών. Στην αριστερή πλευρά, μια γυναίκα κρατά την καρδιά που πιθανώς έλαβε από τον άνδρα που στέκεται απέναντί της. Η ίδια δέχεται το δώρο, ενώ εκείνος αγγίζει το στήθος του για να υποδείξει το σημείο από το οποίο προέρχεται το δώρο του. Από εκείνη τη στιγμή και μετά, σωρεία παρόμοιων εικόνων με καρδίες έκαναν την εμφάνισή τους, κυρίως στη Γαλλία, αναφέρει η Μέριλιν Γιάλομ.
«Η καρδιά υπήρξε κάτι ιδιαίτερα σημαντικό καθώς είναι αυτό που υπόσχεσαι στον αγαπημένο σου», προσθέτει. Αναγνωριζόταν δε ως «το σπίτι της αγάπης» και το «το σπίτι της ψυχής» από τα μεσαιωνικά χρόνια, σύμφωνα με την Μέριλιν Γιάλομ. Ωστόσο, πολύ πριν «εφευρεθεί» η εν λόγω απεικόνιση της καρδιάς στα μεσαιωνικά χρόνια, το συγκεκριμένο σχήμα προϋπήρχε χωρίς να συσχετίζεται με την καρδιά και την αγάπη. Επροκείτο για μια «καρδιά, μη-καρδιά (heart no-heart)», όπως την ονόμασε η κα. Γιάλομ.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της «μη-καρδιάς» είναι ένα νόμισμα που χρονολογείται γύρω στο 510-490 π.Χ. και απεικονίζει τον σπόρο του φυτού «silphium», ένα είδος γιγάντιου μάραθου που αναπτύχθηκε στη βόρεια αφρικανική ακτή κοντά στην ελληνική αποικία της Κυρήνης. Οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν τον συγκεκριμένο σπόρο ως φάρμακο για τον βήχα, αλλά σε μεγαλύτερη δόση λειτουργούσε ως μέσο αντισύλληψης.
Το νόμισμα με τον σπόρο «silphium», Ιερό της Δήμητρας και της Περσεφόνης, Κυρήνη.
Σε αυτό το σημείο, η Μέριλιν Γιάλομ διερωτήθηκε τον λόγο για το οποίο ένας σπόρος εμφανίζεται πάνω σε νόμισμα. «Οι αρχαίοι Λιβύοι πλούτισαν από την εξαγωγή του εν λόγω σπόρου στον τότε γνωστό κόσμο και επέλεξαν να το τιμήσουν τοποθετώντας το σε ένα νόμισμα», επισημαίνει η κα. Γιάλομ.
Ενα άλλο παράδειγμα της ασύνδετης σχέσης του σχήματος της καρδιάς – όπως το γνωρίζουμε σήμερα – με την αγάπη εντόπισε η Μέριλιν Γιάλομ στην Περσία. Πρόκειται για μια σειρά από καρδιές πάνω σε δοχείο – ποτήρι. Στο δοχείο απαιεκονίζονται φιγούρες γυναικών, μουσικών και χορευτών, ενώ γύρω τους υπάρχουν σταφύλια και αμπελόφυλλα. Σύμφωνα με την κα. Γιάλομ, το πιο πιθανό είναι η διακοσμητική σειρά από τις «μη-καρδιές, καρδιές» να μην έχει καμία σχέση με την αγάπη.
Χαρακτηριστική είναι δε και η απεικόνιση ενός εκ των τεσσάρων αλόγων της Αποκάλυψης σε χειρόγραφο που φιλοτέχνησε μοναχός περί τα τέλη του 9ου αιώνα. Πάνω στο άσπρο άλογο μπορεί κανείς να δει ζωγραφισμένες «καρδιές», ενώ δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι σχετίζονται με την αγάπη ή το όργανο της καρδιάς.
Οπως διαπίστωσε η κα. Γιάλομ, οι ιδέες της ευγενούς αγάπης άρχισαν να εμφανίζονται τον 12ο, 13ο και 14ο αιώνα στην Ευρώπη. «Εκείνη την περίοδο παρατηρούμε και την ανάπτυξη της ιδέας περί υπόσχεσης/δέσμευσης της καρδιάς ως προσφοράς στον αγαπημένο σου. Η παρακάτω εικόνα πρόκειται – σύμφωνα με την κα. Γιάλομ – για μια αποτύπωση αυτής της ιδέας που υφίσταται από τον Μεσαίωνα. Ομως η καρδιά που προσφέρεται δεν μοιάζει καθόλου με το σημερινό αποδοτέο σχήμα.
«Μοιάζει περισσότερο με μελιτζάνα ή κουκουνάρι», σημειώνει η κα. Γιάλομ τονίζοντας ότι η ιδέα πως η καρδιά (το ανατομικό όργανο) μοιάζει με κουκουνάρι διατυπώθηκε για πρώτη φορά τον 2ο αιώνα και διατηρήθηκε σε όλη την περίοδο του Μεσαίωνα. «Σειρά θρησκευτικών έργων αποδίδουν την καρδιά σε αυτό το σχήμα, ενώ αυτή η περίοδος υπήρξε ιδιαίτερα γόνιμη για την εξέλιξη της απεικόνισης της καρδιάς. Χρειάστηκε 100 χρόνια (από περίπου 1250-1350) για να αλλάξει αυτή η εικόνα», σημειώνει.
«Ιταλοί, στη βόρεια Ιταλία, ήταν οι πρώτοι που πειραματίστηκαν με την απεικόνιση της καρδιάς», προσθέτει.
Εξαιτίας όμως της αρνητικής απόδοσης της καρδιάς από τους Ιταλούς, η πρώτη απεικόνιση του σχήματος της καρδιάς, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, και σε σύνδεση με το ευγενές συναίσθημα της αγάπης αποδίδεται στη Γαλλία και στο βιβλίο «Ο Ρομαντισμός του Αλεξάνδρου» το 1344, όπως αναφέρεται και παραπάνω.
Από τούδε και στο εξής, το συγκεκριμένο σχήμα ως απόδοση της καρδιάς συνδεδεμένης με την αγάπη διαδόθηκε ταχύτατα στη βόρεια Ιταλία και μετά σε όλη την Ευρώπη, ενώ παραμένει μέχρι και σήμερα ένα σύμβολο με την ίδια ερμηνευτική σημασιολογία.
Οπως σημειώνει η Μέριλιν Γιάλομ, πρόκειται για ένα σχέδιο που ακόμη εξελίσσεται και αποκτά νέα συμβολική αξία, όπως για παράδειγμα ως σύμβολο της ημέρας του Αγίου Βαλεντίνου ή ως emoji, ενώ χρησιμοποιείτε ακόμα και ως το ρήμα «αγαπώ»: «Εγώ, καρδιά, τη Νέα Υόρκη», επισημαίνει χαρακτηριστικά. «Υποψιάζομαι ότι αυτή η εικόνα θα συνεχίσει να εξελίσσεται με άγνωστους μέχρι στιγμής τρόπους μέσα στους επόμενους αιώνες», κατέληξε.
Κείμενο – επιμέλεια: Εύα Τομαρά
Ολόκληρη η ομιλία της Μέριλιν Γιάλομ στο TEDx Palo Alto το 2018:
