Η δολοφονία του Μαρά από τη Σαρλότ Κορντέ υπήρξε κορυφαία στιγμή στην πορεία της Γαλλικής Επανάστασης. Εδωσε στον Ροβεσπιέρο την αφορμή και την ευκαιρία να επιταχύνει τους ρυθμούς της λαιμητόμου και να αυξήσει τον αριθμό των Γιρονδίνων που οδηγούνταν σε αυτήν. Από την άλλη, έδωσε στον Ζακ – Λουί Νταβίντ, το περιεχόμενο και το πλαίσιο για το μεγαλύτερο ίσως έργο τέχνης που παρήγαγε η Επανάσταση.
Θριαμβική πομπή
Ο πίνακάς του «Ο θάνατος του Μαρά» αφενός είναι ρεαλιστικός εφόσον συλλαμβάνει το γεγονός μια στιγμή αφότου έγινε, με τον Μαρά μαχαιρωμένο και ματωμένο μέσα στην μπανιέρα όπου έγραφε κατασιγάζοντας το έκζεμά του· και αφετέρου έχει ένα θρησκευτικό συμβολισμό. Μοιάζει με εγκόσμια πιετά, όπου ο Μαρά ως πολίτης – άγιος αποκαθηλώνεται από τον σταυρό και μεταφέρεται στα χέρια του λαού. Αυτή η διάσταση πρέπει να λειτούργησε υποσυνείδητα στον λαό του Παρισιού, ο οποίος μετέφερε τον πίνακα, όταν ολοκληρώθηκε, κρατώντας τον στα χέρια σε θριαμβευτική πομπή, από το εργαστήρι του ζωγράφου, στην αίθουσα της Δημοκρατίας, στο Λούβρο.
Τώρα, ο «Θάνατος του Μαρά» είναι το κεντρικό έκθεμα της φιλόδοξης έκθεσης της Βασιλικής Ακαδημίας του Λονδίνου «Πολίτες και βασιλείς. Προσωπογραφίες της εποχής της Επανάστασης, 1760-1830». Η έκθεση τούτη, στην εποχή μας της ισοτιμίας και της ηθικής σχετικότητας, υμνεί τον Διαφωτισμό και η συλλογή αυτή των έργων προκαλεί και έναν αναστοχασμό στη φύση της δύναμής του και στη σχέση του με την προσωπογραφία.
Εντός της φτήνειας της σημερινής ζωής, της πώρωσης των θεσμών, του θρησκευτικού φανατισμού, της παρακμής του δημόσιου λόγου, ένας τέτοιος στοχασμός είναι καλόδεχτος. Και ίσως απαιτούμενος μια και η φήμη του Διαφωτισμού δέχεται, από καιρό, σοβαρά πλήγματα. Ιστορικοί και διανοούμενοι από τα μέσα ήδη του 20ού αιώνα (Χορκχάιμερ), συνδέουν την πίστη του στην απέραντη πρόοδο, με τις φρικωδίες του Ναζισμού, του φασισμού, του μπολσεβικισμού. Ο Ιλάι Μπερλίν συσχέτισε την άτεγκτη πίστη του Διαφωτισμού στη λογική πορεία προς την τέλεια ουτοπία, με τον ολοκληρωτισμό. Κατά τον Μπερλίν τα ειρηνικά ιδανικά του Διαφωτισμού μεταμορφώθηκαν στην πορεία του 19ου αιώνα, σε προάγγελους του τρόμου. Αντίθετα, τα ατελή ιδανικά ενός Τζιαμπατίστα Βίκο ήσαν πιο ανθρώπινα από αυτά του Διαφωτισμού.
Και στις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα, άρχισαν να ακούγονται οι επικρίσεις για το αποκορύφωμα του Διαφωτισμού, τη Γαλλική Επανάσταση. Ο Φρανσουά Φιρέ επανέφερε την ανάλυση της ολοκληρωτικής φύσης της Επανάστασης του 1789 και των καταλοίπων της, και ο Σάιμον Σάμα, στο βιβλίο του «Πολίτες» ανέλυσε και την έφοδο κατά της Βαστίλλης όσο και την τρομοκρατία του 1794. Και ακόμη πιο πρόσφατα, ο Μάικλ Μπίρλι στο δίτομο έργο του «Γήινες δυνάμεις» συσχέτισε την επίγεια θρησκευτικότητα του Διαφωτισμού όχι μόνο με τον Μαρξισμό και τον εθνικοσοσιαλισμό αλλά και με την ιδεολογία του μαχητικού Ισλάμ. Ομως, η έκθεση της Βασιλικής Ακαδημίας, παραβλέποντάς τα μένει στις έντιμες, όσο και μυθικές φιλοδοξίες του.
Οι διαφορετικές μορφές
Ποιος άλλωστε θα διαφωνούσε με τον Ιμάνουελ Καντ όταν γράφει ότι «ο Διαφωτισμός αναφέρεται στην αναχώρηση του ανθρώπου από την αυτοεπιβεβλημένη κηδεμονία του… τούτη οφείλεται στην έλλειψη θέλησης και θάρρους… τολμήστε να μάθετε, να χρησιμοποιείται το νου σας… αυτό είναι το σύνθημα του Διαφωτισμού». Στις καλύτερες στιγμές του ο Διαφωτισμός συγκρούονταν με το παλαιό καθεστώς της κληρονομικής εξουσίας και της εκκλησιαστικής τυραννίας. Ηταν η αποδοχή από τον άνθρωπο της ικανότητάς του να σκέφτεται μόνος τον εαυτό του και το μέλλον του απέναντι στη μοίρα της παράδοσης, της εκκλησίας και του κράτους. Ηρωάς του ο Ισαάκ Νεύτων.
Παρά τη θέση του ότι η φύση του ανθρώπου είναι μια και παντού ο Διαφωτισμός ο ίδιος πήρε διάφορες μορφές σε διάφορες χώρες. Στη φιλοσοφική κοινότητα του Εδιμβούργου ήταν πολύ αλλιώτικος από τα επαναστατικά αισθήματα των εμπόρων της Βοστώνης. Και στην ίδια χώρα ακόμη ο Διαφωτισμός μπορούσε να έχει διαφορετικές και αντίθετες εκφράσεις. Οι ορθολογικές φιλοδοξίες των εγκυκλοπαιδιστών στη Γαλλία απείχαν παρασάγγας από τη νατουραλιστική φιλοσοφία του Ζαν Ζακ Ρουσό.
Πώς αυτά αποτυπώνονται στην προσωπογραφία; Το ίδιο το είδος ήταν, εν μέρει, προϊόν του Διαφωτισμού, καθώς εστιαζόταν στον άνθρωπο και τις δυνατότητές του, στα ατομικά επιτεύγματα αντί της κληρονομικής θέσης. Φυσικά, υπήρχαν προκάτοχοι· και η Αναγέννηση και η προτεσταντική μεταρρύθμιση έφεραν μια νέα ζωή στην προσωπογραφία δίνοντας έμφαση στα άτομα και τα πρόσωπα.
Η νέα τέχνη
Φιλοδοξία της έκθεσης είναι να αναδείξει τη χαρακτηριστική, διαφωτιστική διάσταση της προσωπογραφίας του ύστερου 18ου αιώνα. Αρχίζει με την παλιά φρουρά, βασιλείς αποκαμωμένους κάτω από το βάρος των συμβόλων της εξουσίας τους. Ο Φερδινάνδος VII του Γκόγια παρόλα τα βασιλικά στολίδια του έχει την έκφραση του πανικού. Παρόμοια άλλα από την αντίθετη πλευρά, ο Λουδοβίκος XVI του Καγιέ και ο Γεώργιος IV του Τόμας Λόρενς, αποκαθιστούν με μια πληθώρα συμβόλων εξουσίας τα ανθρώπινα ελλείμματά τους.
Η αντίθεση προς τους πολίτες ήρωες είναι ιδιαίτερα εύγλωττη. Με μια νεοκλασική λιτότητα ανάμεικτη με την ανάδειξη των δημοκρατικών ιδεωδών, οι πολίτες του Διαφωτισμού είναι ευγενείς, ορθολογιστές και διορατικοί. Ακόμη και οι ηγεμόνες είναι διαφορετικοί. Ο «Ναπολέων αυτοκράτωρ» του Νταβίντ, με τη φλόγα του κεριού ώς τη μέση, τα σύμβολα της εξουσίας του άτακτα ριγμένα εδώ και εκεί, είναι ο στρατιώτης και πολιτικός που κοιτάζει θαρρετά έξω από τον πίνακα. Η έμπνευση είναι ο άνθρωπος ως δημιουργός και καταλύτης αυτοκρατοριών όχι η εξουσία.
Πλην όμως των ξεχωριστών ατόμων και των ηρώων, υπήρχε και η μπουρζουαζία με την ολοένα αυξανόμενη οικονομική της δύναμη και πίστη στον εαυτό της, και στις δύο ακτές του Ατλαντικού. Μαζί της αναδυόταν και ο «δημόσιος χώρος», κοινή γνώμη και συνεπακόλουθα η όρεξη για φήμη και εκτίμηση. Τούτο σήμαινε διευρυνόμενη αγορά για πορτρέτα και μπούστα. Στην Αγγλία, ο Τζόζεφ Ράιτ του Ντέρμπι ύμνησε τη νέα αυτή αυτογνωσία και αυτοπεποίθηση σε ένα κύκλο προσωπογραφιών. Ηταν ο καλλιτέχνης που συνέλαβε ιδιοφυώς την ένταση της τεχνολογικής εξέλιξης, της δυναμικότητας της βιομηχανικής επανάστασης και την απαθανάτισε στα πορτρέτα των ιδιοκτητών ακινήτων του Λίβερπουλ, των βιομηχάνων του Μίντλαντ και των βαμβακεμπόρων του κανούργιου κόσμου. Στη Γαλλία, το ίδιο έκανε ο Ενγκρ με το πορτρέτο του μεγαλοδημοσιογράφου Λουί Φρανς Μπερτέν που τον παρουσίασε ως σωσία του «Μπαρμπα Γκοριό» του Μπαλζάκ.
Η παλιά δόξα
Ιδιαίτερη δύναμη της έκθεσης είναι το πλήθος των γλυπτών. Ο ίδιος πολιτισμός που παρήγαγε την «Ανοδο και παρακμή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας» του Γκίμπον, φετιχοποίησε το κλασικό παρελθόν. Παρ’ όλα τα λόγια για τις διαχρονικές, ανθρώπινες αξίες, από το Καπιτώλιο της Ουάσιγκτον ώς το Πάνθεον του Παρισιού, αυτό που λαχταρούσε να πραγματώσει ως πρότυπο ο Διαφωτισμός, ήταν η παλιά δόξα της Ρώμης. Τούτο το εξέφραζε εν μέρει με γλυπτές μορφές. Τα μπούστα του Τσαρλς Τζέιμς Φοξ, πλάι στις μορφές του Βολταίρου, του Καντ και του Κοντορσέ, δείχνουν την αγάπη του 18ου αιώνα για το κλασικό μεγαλείο.
Καταλήγοντας θα μπορούσε να πει κανείς ότι η έκθεση συνιστά ένα εγκώμιο στην πίστη του Διαφωτισμού, στην άχρονη οικουμενικότητα της ανθρώπινης φύσης. Αποτελεί ταυτόχρονα και μια κάπως άβολη, κατακλείδα στον άμετρο διανοουμενισμό του. Ισως θα μπορούσε να πει με τα λόγια του Μάρκου Αντώνιου, στον «Ιούλιο Καίσαρα» του Σαίξπηρ ότι και «ευλογεί» και «ενταφιάζει» το πνεύμα του Διαφωτισμού.
