ΒΡΥΞΕΛΛΕΣ-ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΣΗ. Με την Ευρώπη να καλύπτει το χαμένο έδαφος έναντι των Ηνωμένων Πολιτειών και της Βρετανίας στον εμβολιασμό, αλλά την πανδημία να συνεχίζει να εξαπλώνεται σε περιοχές του αναπτυσσόμενου κόσμου, η εβδομάδα που πέρασε σηματοδότησε μία κρίσιμη καμπή στην παγκόσμια εκστρατεία κατά της COVID-19.
Πληθαίνουν, άλλωστε, οι εκτιμήσεις ότι ο πραγματικός αριθμός των νεκρών είναι σημαντικά υψηλότερος από 3,4 εκατομμύρια που είναι η επίσημη καταγραφή. Ο ΠΟΥ την Παρασκευή αναφέρθηκε σε 6-8 εκατομμύρια. Το Economist, βάσει ανάλυσης πλεοναζόντων θανάτων, τοποθετεί το τίμημα σε 10 εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές, με το μερίδιο των φτωχότερων χωρών να είναι πολύ μεγαλύτερο από ό,τι δείχνουν τα επίσημα στοιχεία.
Παράλληλα, η ανησυχία για νέες μεταλλάξεις του ιού σε μέρη όπου εξαπλώνεται ανεξέλεγκτα έχει προσδώσει επείγοντα χαρακτήρα στην επιταγή της παγκόσμιας πρόσβασης στα εμβόλια. Στην εισαγωγική του ομιλία στο Global Health Summit στη Ρώμη την Παρασκευή, ο Μάριο Ντράγκι –συνδιοργανωτής, ως πρωθυπουργός της προεδρεύουσας στο G20 Ιταλίας– χαρακτήρισε την ανισότητα στην πρόσβαση αυτή «απαράδεκτη» αλλά και «απειλή» για τον ανεπτυγμένο κόσμο.
Η –επίσης συνδιοργανώτρια– Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, στα δικά της εισαγωγικά σχόλια, είπε ότι η «Ομάδα Ευρώπη» (η Ε.Ε. και τα κράτη-μέλη) σκοπεύουν να δωρίσουν τουλάχιστον 100 εκατομμύρια δόσεις σε χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος ώς το τέλος του έτους. Η δέσμευση αυτή συμπεριλαμβάνεται στο προσχέδιο συμπερασμάτων της Συνόδου Κορυφής της Ε.Ε. που θα λάβει χώρα την προσεχή Δευτέρα και Τρίτη. Επιπλέον, η πρόεδρος της Επιτροπής ανακοίνωσε ότι οι φαρμακευτικές εταιρείες των οποίων τα εμβόλια έχουν λάβει άδεια κυκλοφορίας στην Ε.Ε. (πλην της AstraZeneca, που είχε αυτήν την πολιτική εξαρχής) δεσμεύθηκαν να παραδώσουν στην ίδια περίοδο 1,3 δισ. δόσεις –σε τιμή κόστους για τις φτωχότερες αναπτυσσόμενες χώρες και σε χαμηλές τιμές για τις μεσαίου εισοδήματος χώρες–, συν ακόμα 1,3 δισ. δόσεις το 2022. Το ένα από το 1,3 δισ. των δόσεων για το 2021 θα παραδοθεί από τις Pfizer-BioNTech.
Η κ. Φον ντερ Λάιεν παρουσίασε επίσης το περίγραμμα σχεδίου της Επιτροπής, σε συντονισμό με κράτη-μέλη και με την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων, για την ενίσχυση της παραγωγικής ικανότητας της αφρικανικής ηπείρου όσον αφορά τα εμβόλια και άλλα υγειονομικά προϊόντα. «Η Αφρική σήμερα εισάγει το 99% των εμβολίων της… Αυτό πρέπει να αλλάξει», ανέφερε η πρόεδρος της Κομισιόν, προαναγγέλλοντας τη δημιουργία διαφορετικών περιφερειακών κέντρων παραγωγής με τη στήριξη 1 δισ. ευρώ σε ευρωπαϊκούς πόρους (οι υποψήφιες χώρες είναι η Νότια Αφρική, η Ρουάντα, η Σενεγάλη και η Κένυα). Ο κ. Ντράγκι δήλωσε ότι η χώρα του θα συνεργαστεί με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, τη Γερμανία και τη Γαλλία για την υποστήριξη αυτού του σχεδίου επέκτασης της παραγωγής στην Αφρική. Η Γερμανία επίσης δραστηριοποιείται για την ενίσχυση του Αφρικανικού Κέντρου Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων και του ενιαίου Αφρικανικού Οργανισμού Φαρμάκων.
Οι συμμετέχοντες στη Σύνοδο –οι χώρες του G20, η Πορτογαλία (ως προεδρεύουσα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου), η Νορβηγία, η Ελβετία, η Σιγκαπούρη, η Ολλανδία, η Ισπανία, μεγάλος αριθμός διεθνών οργανισμών και οργανώσεις για την παγκόσμια υγεία– υιοθέτησαν τη «Διακήρυξη της Ρώμης». Η Διακήρυξη περιλαμβάνει 16 αρχές και εστιάζει στην πιο δίκαιη κατανομή των εμβολίων και την περαιτέρω επέκταση της παραγωγής, μεταξύ άλλων, με τη χρήση εκδόσεων υποχρεωτικών αδειών (compulsory licensing), που προβλέπονται στην υφιστάμενη συμφωνία TRIPS του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου (χωρίς να απαιτείται η κατάργηση των πατεντών).
Σχέδιο τριών σημείων
Σε αυτό το μήκος κύματος θα κινηθεί η πρόταση που θα παρουσιάσει προσεχώς στον ΠΟΕ η Κομισιόν. Η πρόταση εστιάζει στην κατάργηση των περιορισμών στις εξαγωγές, με κυρώσεις για τους παραβάτες, στην επέκταση της παραγωγής και στη διευκόλυνση της αξιοποίησης των ευελιξιών που παρέχει η Συμφωνία TRIPS, οι οποίες, όπως καταγγέλλουν οι αναπτυσσόμενες χώρες, έχουν μείνει μέχρι στιγμής στα χαρτιά.
Οπως υπενθύμισε μιλώντας στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο την Τετάρτη ο εκτελεστικός αντιπρόεδρος της Επιτροπής Βάλντις Ντομπρόβσκις, έχουν γίνει εξαγωγές πλέον των 200 εκατ. δόσεων εμβολίων από την Ε.Ε. προς 45 χώρες (o αριθμός δεν περιλαμβάνει τις εξαγωγές προς τις χώρες που υπάγονται στον μηχανισμό COVAX).
Ο Τζο Μπάιντεν ανακοίνωσε την περασμένη εβδομάδα ότι οι ΗΠΑ θα δωρίσουν για πρώτη φορά εμβόλια που έχουν εγκριθεί στις ΗΠΑ – 20 εκατομμύρια δόσεις της Pfizer, της Moderna και της Johnson & Johnson. Μαζί με 60 εκατομμύρια δόσεις της AstraZeneca, που δεν έχει εγκριθεί ακόμα από τις αμερικανικές αρχές, ο συνολικός αριθμός που θα σταλεί στις φτωχότερες χώρες ώς το τέλος Ιουνίου θα φτάσει τα 80 εκατομμύρια.
Σύμφωνα με δηλώσεις τους Τόμας Κούνι, επικεφαλής της Διεθνούς Συνομοσπονδίας Φαρμακευτικών Παραγωγών και Συνδέσμων (IFPMA), οι παραγωγοί των εμβολίων έχουν συνάψει 280 συμβάσεις συμπαραγωγής, το 75% των οποίων περιλαμβάνουν μεταφορά τεχνολογίας. Η διαδικασία αυτή, ωστόσο, απαιτεί χρόνο. Ειδικά για τα εμβόλια mRNA, υπολογίζεται ότι χρειάζονται 12 μήνες.
Ωστόσο, οι παραγωγοί των εμβολίων φαίνεται να είναι ακόμα και σήμερα επιλεκτικοί στις συνεργασίες τους και να μην εξαντλούν τις δυνατότητες που υπάρχουν. Η ισραηλινή Teva, από τους μεγαλύτερους παραγωγούς γενοσήμων παγκοσμίως, είχε γνωστοποιήσει στα μέσα Φεβρουαρίου ότι βρίσκεται σε συνομιλίες για να συμμετάσχει στην παραγωγική διαδικασία. Οι συνομιλίες αυτές ναυάγησαν οριστικά στα τέλη Απριλίου.
Το «εμβολιαστικό απαρτχάιντ» και τα πνευματικά δικαιώματα
Οι φαρμακευτικές εταιρείες υπολογίζεται ότι έχουν αυξήσει τη δυνατότητα παραγωγής τους σε 10,9 δισεκατομμύρια δόσεις για το 2021. Πριν από την πανδημία, η ετήσια δυνατότητα παραγωγής εμβολίων δεν ξεπερνούσε τα 3,5 δισεκατομμύρια. Σύμφωνα με την εταιρεία ανάλυσης δεδομένων Airfinity, το πρώτο ένα δισεκατομμύριο δόσεων παγκοσμίως παραδόθηκε στο διάστημα από αρχές Δεκεμβρίου και μέσα Απριλίου. Το δεύτερο δισεκατομμύριο αναμένεται ώς την 1η Ιουνίου.
Τα επιτεύγματα αυτά είναι αναμφίβολα εντυπωσιακά. Η κατανομή των δόσεων, ωστόσο, έχει υπάρξει τρομακτικά άνιση. Ο γενικός διευθυντής του ΠΟΥ, δρ Τέντρος Αντανόμ Γκεμπρεγεσούς, μίλησε την περασμένη Δευτέρα για «εμβολιαστικό απαρτχάιντ». Λίγες μέρες νωρίτερα, είχε πει ότι μόλις το 0,3% των διαθέσιμων εμβολίων έχει δοθεί στις φτωχότερες 29 χώρες (9% του παγκόσμιου πληθυσμού) και ότι ο «trickle-down εμβολιασμός (σ.σ.: η προτεραιότητα στις πλούσιες χώρες) δεν είναι μία αποτελεσματική στρατηγική απέναντι σε έναν φονικό αναπνευστικό ιό». Παράλληλα, απηύθυνε έκκληση στις ανεπτυγμένες χώρες να στείλουν δόσεις στον μηχανισμό COVAX αντί να επεκτείνουν τις εκστρατείες εμβολιασμού τους σε εφήβους κάτω των 16 ετών (κάτι το οποίο ήδη γίνεται στις Ηνωμένες Πολιτείες).
Μέχρι την Παρασκευή, ο COVAX είχε παραδώσει μόλις 69 εκατομμύρια δόσεις σε 125 χώρες. Σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες εκτιμήσεις, θα παραδώσει τουλάχιστον 1,7 δισ. δόσεις ώς το τέλος του 2021 στις 92 φτωχότερες χώρες, ποσότητα που ισοδυναμεί με την εμβολιαστική κάλυψη του 26% του πληθυσμού τους. Η Ε.Ε., ως μπλοκ και ως κράτη-μέλη, έχει εισφέρει 2,5 δισεκατομμύρια ευρώ στον μηχανισμό. Ωστόσο, όπως τονίζουν όσοι γνωρίζουν την κατάσταση, το πρόβλημα δεν είναι η έλλειψη πόρων αλλά η ανεπάρκεια προσφοράς, καθώς οι ανεπτυγμένες χώρες έχουν μονοπωλήσει τις διαθέσιμες προμήθειες.Η απειλή των παραλλαγών και η πιθανή ανάγκη επιπλέον δόσεων, εν τω μεταξύ, ενισχύει ακόμα περισσότερο το κίνητρο των πιο πλούσιων χωρών να αγοράζουν δυσανάλογα μεγάλες ποσότητες εμβολίων. Την Πέμπτη, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υπέγραψε επισήμως τη νέα σύμβαση με τις Pfizer-BioNTech, για την αγορά ώς και 1,8 δισ. δόσεων, που θα παραδοθούν από τα τέλη του 2021 ώς το 2023. Το Ηνωμένο Βασίλειο έχει παραγγείλει εννιά φορές περισσότερες δόσεις από τις ανάγκες του πληθυσμού του, ο Καναδάς 13 φορές πιο πολλές, ενώ η Ε.Ε. έχει παραγγείλει περίπου εξαπλάσιες δόσεις (μην υπολογίζοντας τη νέα σύμβαση-μαμούθ με την Pfizer).
Διαξιφισμοί
Γράφοντας πρόσφατα στο Economist, οι οικονομολόγοι Μαριάνα Ματζουκάτο και Τζαγιάτι Γκος και η ακτιβίστρια Ελς Τορέλ σημειώνουν: «Η υφιστάμενη ανεπάρκεια εμβολίων είναι τεχνητή και μη αναπόφευκτη. Χωρίς τους περιορισμούς των πνευματικών δικαιωμάτων, θα μπορούσαμε συλλογικά να κινητοποιήσουμε αρκετή παραγωγική ικανότητα για να φτιάξουμε εμβόλια που θα καλύψουν τους πάντες – το 60% του παγκόσμιου πληθυσμού φέτος και όλους όσοι θέλουν να εμβολιαστούν ώς το τέλος του 2021».
Η Ινδία και η Νότια Αφρική έχουν καταθέσει πρόταση από τον περασμένο Οκτώβριο στο πλαίσιο του ΠΟΥ για κατάργηση (waiver) της προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων που συνδέονται με την παραγωγή εμβολίων, θεραπειών και διαγνωστικών εξετάσεων για την COVID-19. Οι ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ε.Ε. και η Ελβετία –όπου εδρεύει η συντριπτική πλειονότητα των μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών– αντιτάσσονταν στην ιδέα. Στις 5 Μαΐου, η αμερικανική πλευρά άλλαξε στάση και τάχθηκε υπέρ της άρσης της προστασίας των πατεντών για τα εμβόλια.
Η στροφή αυτή έγινε δεκτή αμήχανα από την Ε.Ε. Οι ηγέτες των πιο σημαντικών κρατών-μελών αλλά και των ευρωπαϊκών θεσμών υπογράμμισαν ότι η κίνηση αυτή δεν θα αποφέρει άμεση οφέλη. Το πιο αποτελεσματικό μέτρο βραχυπρόθεσμα, σύμφωνα με την εκτίμησή τους, είναι η απελευθέρωση των εξαγωγών εμβολίων και των αναγκαίων συστατικών, αλλά και η άμεση παροχή πλεοναζόντων δόσεων από τις ανεπτυγμένες στις αναπτυσσόμενες χώρες. Η κ. Φον ντερ Λάιεν επανέλαβε τη θέση αυτή στην εισαγωγική της παρέμβαση στη Ρώμη.
Υποστηρικτές του λεγόμενου waiver λένε ότι η καθυστέρηση που έχει υπάρξει στη θεσμοθέτησή του δεν είναι λόγος να καθυστερήσει κι άλλο. Οι πολέμιοι επιχειρηματολογούν ότι θα υπονομεύσει τις αυξανόμενα αποτελεσματικές εφοδιαστικές αλυσίδες που έχουν συσταθεί, οι οποίες ενδέχεται να οδηγήσουν σε πλεόνασμα εμβολίων κατά της COVID-19 το 2022.
