Μπήκαμε στην Ουκρανία από την Παλάνκα, στα σύνορα με τη Μολδαβία. Κάτω από το υπόστεγο όπου συνωστίζονταν οι πρόσφυγες, μας περίμενε ο καθηγητής Γαλλικού Πολιτισμού Αλεξάντρ Γκαρατσούκ, ο οποίος δεν μπόρεσε ποτέ να πει με βεβαιότητα αν είναι Ουκρανός, Πολωνός, Λιθουανός, Εβραίος, Γερμανός ή Γάλλος. Είναι η ενσάρκωση του πνεύματος της Οδησσού, αυτό το ευτυχισμένο μείγμα κοσμοπολιτισμού, ανοικτών οριζόντων και ειρωνείας, όπως έλεγε ο Πούσκιν. Σε μία ώρα, έχουμε περάσει τα δεκάδες μπλόκα και έχουμε φθάσει στην τρίτη πόλη της χώρας, την πιο καλλιεργημένη, την πιο λαμπερή, και σήμερα ταραγμένη. Μπροστά μας, ορατός με τα κιάλια ή και με γυμνό μάτι όταν ο καιρός είναι καθαρός, πλέει ο ρωσικός στόλος. Ο στόλος έχει αποκλείσει την πόλη, μέχρι να αποφασίσει ο Πούτιν να την πνίξει στις βόμβες. Δεκατέσσερα πολεμικά πλοία, μεταξύ των οποίων μια κορβέτα που εκτοξεύει πυραύλους Buyan-M, δύο αμφίβια αποβατικά σκάφη τύπου Ropucha, δύο ναρκαλιευτικά και η ναυαρχίδα του στόλου της Μαύρης Θάλασσας, το «Moskva».
Η Ντεριμπασόφσκαγια, η συνήθως πολυσύχναστη πεζοδρομημένη λεωφόρος που οδηγεί στην Οπερα της Οδησσού, είναι άδεια, ενώ όλοι οι κάθετοι δρόμοι με τις παστέλ προσόψεις που τόσο μου άρεσαν την προηγούμενη φορά που ήρθα στην πόλη, στην εξέγερση του Μαϊντάν το 2014, είναι γεμάτες οδοφράγματα.
Προς μεγάλη έκπληξη του Κρεμλίνου, που δεν είχε καμία αμφιβολία ότι η ρωσόφωνη Οδησσός θα είναι το επιστέγασμα του αυτοκρατορικού του ονείρου, o πόλεμος έχει ενώσει την πόλη όσο ποτέ στο παρελθόν. Οσοι θέλουν τον Πούτιν υπολογίζουν στις μυστικές ομάδες που έχουν διεισδύσει εδώ και μήνες στην πόλη, έχουν νοικιάσει διαμερίσματα, έχουν πιάσει δουλειά και περιμένουν το σήμα. Σήμερα συνέλαβαν δύο μέλη τέτοιων ομάδων. «Προσέξτε», μου λένε, «είναι δολοφόνοι. Είναι παντού και πουθενά».
Συναντώ τον στρατιωτικό διοικητή της πόλης, Μαξίμ Μαρτσένκο, κοντά στο άγαλμα του δούκα Ρισελιέ, απογόνου του Ρισελιέ του Λουδοβίκου 13ου και πρώτου κυβερνήτη το 1803 της πόλης που μόλις είχε ιδρύσει η Αικατερίνη Β΄. Οταν είχα πρωτογνωρίσει τον Μαρτσένκο, πριν από δύο χρόνια, ήταν διοικητής της 28ης μηχανοκίνητης ταξιαρχίας στο Ντονμπάς. «Βλέπετε τα σακιά με άμμο από τις παραλίες μας που κουβάλησαν οι νέοι μας;» ρωτάει. Πράγματι, το άγαλμα, που δεσπόζει στα 192 σκαλιά της διάσημης κλίμακας του Ποτέμκιν, έχει σχεδόν εξαφανιστεί πίσω από σακιά άμμου. «Ο διοικητής Μαρτσένκο προσέχει άγρυπνος τον κυβερνήτη Ρισελιέ που προσέχει άγρυπνος την Οδησσό. Θέλω να ξαγρυπνήσει μαζί μας και η Γαλλία, προσφέροντάς μας πυροβόλα και κυρίως αεροπλάνα για να αποκρούσουμε μια επίθεση από θάλασσα, ξηρά και αέρα», λέει.
Στο Μικολάιβ
Αν το εργοστάσιο αμμωνίας πληγεί από πυρά, μια έκρηξη με τον ίδιο τύπο τοξικών υλικών θα είναι χειρότερη από αυτή στη Βηρυτό το 2020, της οποίας το ωστικό κύμα έφθασε έως την Κύπρο.
Αφήνουμε την Οδησσό και ταξιδεύουμε προς βορρά, με σκοπό να συναντήσουμε τον ηρωικό κυβερνήτη του Μικολάιβ, Βιτάλι Κιμ. Δυστυχώς, τηλεφώνημα. Οι βομβαρδισμοί εντείνονται, δεν μπορεί να βγει, ούτε εμείς να μπούμε. Ετσι αρχίζει μια συζήτηση που γίνεται μεν εξ αποστάσεως, αλλά η έντασή της είναι σαρωτική. Ενας κρατικός υπάλληλος, που έχει υποχρεωθεί να πολεμήσει χωρίς να τρέφει καμία αγάπη για τον πόλεμο, μας μιλάει φορώντας το αλεξίσφαιρό του, με ηχητική επένδυση από οβίδες που εκρήγνυνται. «Οι Ρώσοι υποχωρούν», αρχίζει. «Εχουν κοπεί οι γραμμές ανεφοδιασμού τους, μένει φυσικά η αεροπορία». Διακοπή, ξανακαλώ. «Περνάμε στην αντεπίθεση, το ανθρώπινο κόστος για εμάς θα είναι τεράστιο αλλά θα νικήσουμε και θα σώσουμε την Οδησσό», λέει. Ας δώσει ο Θεός.
Η Δύση ανησυχεί
Η Δύση ανησυχεί για την πιθανότητα να καταφύγει ο Πούτιν στα πυρηνικά όπλα. Αλλά υπάρχει κάτι πολύ πιο απλό. Στην ακτή του Γιούζνι, λίγα χιλιόμετρα μακριά από τα προκεχωρημένα φυλάκια της 28ης ταξιαρχίας, υπάρχει το γιγάντιο εργοστάσιο Odessa Port Factory. Μέχρι πριν από λίγους μήνες εκεί παρασκευαζόταν το ένα τέταρτο της αμμωνίας και της ουρίας της χώρας. Περίπου η μισή παραγωγή, που ανήκε σε ουκρανικές εταιρείες, απομακρύνθηκε από την περιοχή τις πρώτες μέρες του πολέμου, αλλά η άλλη μισή, που ανήκει σε αμερικανική εταιρεία, είναι ακόμη εκεί. Αμέλεια; Ναρκοθετημένα ύδατα που δεν επιτρέπουν την πρόσβαση στα εμπορικά πλοία των ΗΠΑ; Δεν υπάρχει απάντηση. Αν όμως το εργοστάσιο πληγεί από εχθρικά πυρά, ηθελημένα ή όχι, τα πράσινα σιλό ύψους 100 μέτρων μπορούν να ρυπάνουν όλη την περιοχή. Μια έκρηξη με τον ίδιο τύπο εξαιρετικά τοξικών υλικών θα είναι χειρότερη από αυτή που συγκλόνισε τη Βηρυτό τον Αύγουστο του 2020 και της οποίας το ωστικό κύμα είχε φθάσει έως την Κύπρο. Αυτό είναι το τραγικό δίλημμα των κατοίκων της Οδησσού. Πρέπει να νικήσουν τον Πούτιν. Αλλά ξέρουν ότι όταν νικηθεί και δεν έχει πια τίποτα να χάσει, αυτό θα είναι το τελευταίο χαρτί του. Viva la muerte.
Δίχτυα-καμουφλάζ και μολότοφ στις κατακόμβες
Ο Πέτρο έχει φύγει από την Οδησσό γιατί η γειτονιά του γέμισε με πράκτορες του Πούτιν και μασκοφόροι άρχισαν να τον απειλούν ότι θα πληρώσει για το δράμα του 2014, την πυρκαγιά στην έδρα των συνδικάτων που κόστισε τη ζωή σε 48 φιλορώσους διαδηλωτές. Μας εξηγεί ότι η υπόθεση αυτή έχει καθοριστική σημασία στη σκέψη του Πούτιν. Στο διάγγελμά του στις 21 Φεβρουαρίου, μόλις τρεις ημέρες πριν από την έναρξη της εισβολής, ο Ρώσος πρόεδρος αναφέρθηκε στην οργή που του προξενεί ακόμη και σήμερα «η φρικτή τραγωδία της Οδησσού», παρουσιάζοντας την τιμωρία των εμπρηστών ως έναν από τους στόχους του πολέμου. Η Οδησσός θα είναι η βασίλισσα όλων των μαχών για τον Πούτιν, όχι μόνο για τους γνωστούς γεωστρατηγικούς αλλά και για συμβολικούς λόγους.
Ηθικό και αντοχή
Στο Σεράγεβο έμαθα ότι αυτό που δίνει τη νίκη δεν είναι ο όγκος των στρατευμάτων, αλλά το ηθικό τους και η αντοχή των πολιτών. Το ίδιο πράγμα συμβαίνει στην Οδησσό. Αν η επίθεση καθυστερεί, ίσως οφείλεται σε αυτό. Στο εσωτερικό του μεγάλου εκδοτικού συγκροτήματος Τσορνομόρια, που δεν λειτουργεί λόγω πολέμου, εθελόντριες όλων των ηλικιών πλέκουν νήματα από παλιόρουχα που έχουν κοπεί σε στενές λωρίδες, για να φτιάξουν δίχτυα που θα καμουφλάρουν τα τεθωρακισμένα και τα οδοφράγματα. Ξαφνικά ακούγεται ο εθνικός ύμνος της Ουκρανίας.
Περπατώντας στο βάθος μιας σήραγγας που μας θυμίζει ότι η Οδησσός είναι η πόλη με το πυκνότερο δίκτυο από κατακόμβες στον κόσμο, εμφανίζεται μπροστά μας ένα άλλου είδους εργαστήριο. Μια ομάδα από φοιτητές Ιστορίας κάθεται κάτω από μία λάμπα και παράγει, μαζικά, βόμβες μολότοφ.
Στο Μνημείο των Δικαίων, στην παλιά εβραϊκή συνοικία, τιμώνται οι Ουκρανοί που διέσωσαν Εβραίους. Το θέμα του αντισημιτισμού είναι ένα από τα πιο φλέγοντα στην Ουκρανία, ιδίως στην Οδησσό, όπου οι Εβραίοι αποτελούσαν τον μισό πληθυσμό προπολεμικά, ενώ τώρα αριθμούν μόλις 40.000. Εν τω μεταξύ, ένας Καναδός ρεπόρτερ διακινεί τη φωτογραφία μου μαζί με τον διοικητή Μαρτσένκο, που εγώ του ζήτησα να τραβήξει. Επειδή ο Μαρτσένκο ήταν διοικητής από το 2015 έως το 2017 του τάγματος Αϊντάρ, στο οποίο υπήρχαν κάποιοι ακροδεξιοί εθνικιστές, διαδίδεται ότι ένας Εβραίος διανοούμενος κάνει παρέα με νεοναζί. Στις δύο συνεντεύξεις που του έχω πάρει, δεν έχει φανεί κάτι τέτοιο. Επίσης, κάθε φορά που οργανώνεται αντίσταση, αρχίζοντας από τη γαλλική αντίσταση, ενσωματώνονται όλοι, ακόμη και οι κατάδικοι και τα χειρότερα χαμένα κορμιά. Αυτοί που δίνουν μαθήματα θεωρούν άραγε ότι ξέρουν καλύτερα από τον Ζελένσκι ποιος είναι ο πιο κατάλληλος για να υπερασπιστεί την πόλη-σύμβολο της χώρας;
Επικηρυγμένος στο Κρεμλίνο
Για την ώρα, τα πράγματα έχουν ξεφύγει, αναφέρει ο Λεβί. Στη Μόσχα, το τηλεοπτικό κανάλι Ρωσία 1 δημοσιεύει μοντάζ που με εμφανίζει ως «άγγελο του θανάτου», ο οποίος πρέπει να εντοπιστεί και να εκδιωχθεί από την πόλη. Μια ομάδα «Ρώσων πατριωτών» δημιουργεί σελίδα στο Facebook που προσφέρει ένα εκατομμύριο ρούβλια σε όποιον με εξολοθρεύσει. Εχω την πληροφορία που μου έλειπε και η οποία προξενεί θυμηδία στους συνοδούς μου στην Οδησσό. Τα όργανα της προπαγάνδας του Κρεμλίνου έχουν χάσει την μπάλα. Ενα εκατομμύριο ρούβλια δεν είναι παρά μια χούφτα ευρώ, είναι σαφές ότι οι κυρώσεις λειτουργούν και ότι η Ρωσία έχει ηττηθεί. Η ημέρα μου έχει φτιάξει. Εγκαταλείπω το τελευταίο ακρωτήριο της Ευρώπης προσευχόμενος στους θεούς να σώσουν τους φίλους μου στην Οδησσό.
* Ο κ. Μπερνάρ-Ανρί Λεβί είναι Γάλλος φιλόσοφος.
