«Η κυριαρχία του έθνους μας πρέπει να είναι απεριόριστη»
ΒΛ. ΠΟΥΤΙΝ, 15/1/2020 [Αναγγέλλοντας την αναθεώρηση του ρωσικού Συντάγματος]
Με το σημερινό σημείωμά μου θέλω να δείξω γιατί η απρόκλητη εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία συνδέεται με το Σύνταγμά της. Και γιατί οι βάρβαρες επιθέσεις στη Μαριούπολη, το Κίεβο και τις άλλες μαρτυρικές ουκρανικές πόλεις δεν θα είχαν διαταχθεί τόσο αβασάνιστα από τον Πούτιν αν η Ρωσία είχε ένα Σύνταγμα ισορροπημένο, με κατοχύρωση της διάκρισης των εξουσιών, με θεσμικά αντίβαρα και με αναγνώριση του κράτους δικαίου.
Στις μέρες μας, οι πιο έγκριτοι ιστορικοί συμφωνούν ότι, για πρώτη φορά στην Ιστορία του ανθρώπινου γένους, οι πόλεμοι είναι τόσο σπάνιοι. Ποτέ άλλοτε η ανθρωπότητα, σε όλα τα μήκη και πλάτη, δεν καταδίκαζε τόσο «κάθετα» όσο σήμερα τον πόλεμο και την προσφυγή στη βία για την επίλυση των διαφορών, τόσο μεταξύ των κρατών όσο και στο εσωτερικό των επί μέρους χωρών. Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, οι λαοί απεχθάνονται τους πολέμους και αποδοκιμάζουν όσους ηγέτες χρησιμοποιούν τις ένοπλες δυνάμεις των χωρών τους για λόγους άλλους εκτός από την άμυνα της πατρίδας τους, όταν αυτή πραγματικά απειλείται. Ποτέ άλλοτε οι πόλεμοι, διακρατικοί και εμφύλιοι, δεν ταυτίζονταν από τους λαούς με το απόλυτο «κακό», το οποίο θα πρέπει πάση θυσία να εξοβελίζεται. Κοντολογίς, οι άδικοι πόλεμοι –και ειδικά οι επιθετικοί– θεωρούνται σήμερα σχεδόν παντού παράνομοι, όποιοι και αν είναι οι λόγοι που επικαλούνται οι εμπνευστές τους για να τους δικαιολογήσουν.
Ποτέ άλλοτε οι πόλεμοι, διακρατικοί και εμφύ- λιοι, δεν ταυτίζονταν από τους λαούς με το απόλυτο «κακό», το οποίο θα πρέπει πάση θυσία να εξοβελίζεται.
Κάτω από αυτές τις συνθήκες πιστεύω ότι πόλεμοι όπως αυτός που διεξάγεται σήμερα στην Ουκρανία δεν θα μπορούσαν να διεξαχθούν απρόσκοπτα από ηγέτες οι οποίοι δεν είναι υποχρεωμένοι να λογοδοτήσουν, ούτε λογοδοτούν για τις πράξεις και τις παραλείψεις τους. Και με το ρήμα «λογοδοτούν» εννοώ κάτι πολύ απλό: ότι νομικά οφείλουν να εξηγήσουν γιατί ενήργησαν όπως ενήργησαν σε ένα αντιπροσωπευτικό σώμα, μια Βουλή, ελεύθερα και ανόθευτα εκλεγμένη, η οποία έχει νομικά τη δυνατότητα να τους ανακαλέσει. Ετσι, δεν θεωρώ διόλου τυχαίο ότι ο Πούτιν το 2020 και ο Λουκασένκο μόλις προ μηνός αναθεώρησαν το Σύνταγμα των χωρών τους για να προβλέψουν για τους εαυτούς τους όχι απλή, αλλά ισόβια ασυλία, δηλαδή ακαταδίωκτο για όσο ζουν! Με άλλα λόγια, στην εποχή μας, άδικοι πόλεμοι διεξάγονται μόνον από ηγέτες που περιφρονούν τους λαούς τους, από ηγέτες που αναζητούν νομιμοποίηση όχι μέσω εκλογών, αλλά «συνομιλώντας με την Ιστορία».
Συντάγματα σαν το ρωσικό, τα οποία στο πεδίο της άμυνας, της ασφάλειας και της εξωτερικής πολιτικής αναγνωρίζουν ανέλεγκτη εξουσία στον αρχηγό της εκτελεστικής εξουσίας –τέτοιο, θυμίζω, ήταν το παπαδοπουλικό του 1973 και το τουρκικό σήμερα–, θα έλεγε κανείς ότι δεν του επιτρέπουν απλώς, αλλά τον εξωθούν να καταχραστεί τις εξουσίες του. Δεν φτάνω να υποστηρίξω ότι θα πρέπει οπωσδήποτε τον πόλεμο να τον κηρύσσει το Κοινοβούλιο, όπως προβλέπει το αμερικανικό Σύνταγμα· διατείνομαι απλώς ότι για τη λήψη μιας τόσο σημαντικής απόφασης η εκτελεστική εξουσία πρέπει να λογοδοτεί.
Πέρα από τη λογοδοσία της εκτελεστικής εξουσίας, πιστεύω ότι αλάνθαστο κριτήριο για να κρίνει κανείς αν ένα Σύνταγμα εξωθεί αυταρχικούς ηγέτες σε άδικο πόλεμο είναι το αν προβλέπει επαρκείς εγγυήσεις για την ανάδειξη του νομοθετικού σώματος με ελεύθερες και ανόθευτες εκλογές. Εθνοσυνελεύσεις που δεν αντικατοπτρίζουν τη βούληση του λαού δεν μπορούν να ισοσταθμίσουν την υπεροχή της εκτελεστικής εξουσίας. Λειτουργούν, τουναντίον, ως «επικυρωτές» των αποφάσεων της τελευταίας και, στην πράξη, καλύπτουν τις αυθαιρεσίες της.
Δίχως άλλο, τα δύο κριτήρια που προτείνω, δηλαδή η λογοδοσία της εκτελεστικής εξουσίας και η εντιμότητα των εκλογικών διαδικασιών, δεν αρκούν από μόνα τους για τον χαρακτηρισμό μιας χώρας ως αυθεντικής δημοκρατίας. Αποτελούν ωστόσο σπουδαίες ενδείξεις για την ποιότητα των υπόλοιπων θεσμών της, όπως για παράδειγμα η δικαιοσύνη, η ανεξαρτησία της οποίας είναι η σπουδαιότερη εγγύηση του κράτους δικαίου.
Δεν φιλοδοξώ να δείξω εδώ ποιους σκοπούς πρέπει να υπηρετούν στις μέρες μας τα Συντάγματα. Θέλησα απλώς να προτείνω δύο χειροπιαστά εργαλεία, δύο κριτήρια, τα οποία, πίσω από τις πανηγυρικές διακηρύξεις και τα μεγάλα λόγια που χρησιμοποιούν όλα τα σύγχρονα Συντάγματα, βοηθούν να αντιληφθούμε την ουσία της δημοκρατικής διακυβέρνησης. Και τούτο χωρίς να παρασυρόμαστε από τα ωραία λόγια και τις ανέξοδες διακηρύξεις που χρησιμοποιούν όλα τα Συντάγματα στις μέρες μας, αλλά με όρους, όπως θα έλεγε ο Τζουζέπε Σαρτόρι, συνταγματικής μηχανικής. Για να θυμίσω εδώ μιαν εμβληματική φράση του Καρλ Πόπερ (1945), το ζήτημα είναι «να καταστρώνουμε τους πολιτικούς θεσμούς έτσι ώστε να εμποδίζονται κακοί ή ανίκανοι ηγέτες να κάνουν υπέρμετρο κακό».
Συμπερασματικά: ο πόλεμος της Ουκρανίας δείχνει, όπως πιστεύω, ότι τα εργαλεία του Συνταγματικού Δικαίου, αν είναι αποτελεσματικά διαρθρωμένα, μπορούν να αποτρέψουν ακόμη και τον πόλεμο.
* Ο κ. Ν. Κ. Αλιβιζάτος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
