Την πρόθεσή του να εργαλειοποιήσει την Ιστορία είχε αποδείξει ήδη από το καλοκαίρι του 2021 ο πρόεδρος Πούτιν. Σε βαρυσήμαντο άρθρο του, με τίτλο «Γύρω από την ιστορική ενότητα Ρώσων και Ουκρανών», ο Ρώσος πρόεδρος πέτυχε να συνδυάσει την πλήξη με την ψευδολογία, όπως εξηγεί ο Βρετανός ιστορικός Σάιμον Σάμα στους Financial Times.
Ο Πούτιν υποστηρίζει ότι περισσότερο από τον κίνδυνο της διεύρυνσης του ΝΑΤΟ και τη ρωσική φιλοδοξία για «ενσωμάτωση» του Ντονμπάς στον ρωσικό βιομηχανικό ιστό, η «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» αφορούσε πάνω από όλα την αποκατάσταση της ενότητας Ρωσίας και Ουκρανίας. Η ενότητα αυτή είναι πρωτίστως γλωσσική, σύμφωνα με το Κρεμλίνο.
Θέμα γλώσσας
Η ύπαρξη συγγενικής αλλά όχι ταυτόσημης γλώσσας προκαλούσε την οργή της αυτοκρατορικής Ρωσίας. Ο τσάρος Αλέξανδρος Β΄ απαγόρευσε τη δημοσίευση κειμένων και θεατρικών έργων στην ουκρανική γλώσσα το 1876. Η προσπάθεια αποδείχθηκε ατελέσφορη, καθώς οι απαγορεύσεις πέτυχαν μόνο τη συσπείρωση των Ουκρανών διανοουμένων και τη ριζοσπαστικοποίηση των εθνικιστικών τους αιτημάτων.
Η ρωσική και η ουκρανική Ιστορία υπήρξαν πάντα διακριτές, αλλά στενά συνδεδεμένες. Το άρθρο του Πούτιν εμφανίζει το μεσαιωνικό βασίλειο των Ρους του Κιέβου ως το αρχέγονο ρωσικό έθνος, παρότι οι ιδρυτές του στον 9ο και τον 10ο αιώνα ήταν Βίκινγκς και όχι Σλάβοι. Η λέξη Ρους σημαίνει «οι άνδρες που κωπηλατούν» στις σκανδιναβικές γλώσσες. Η παραποίηση της Ιστορίας από τον Πούτιν και ο ασφυκτικός έλεγχος που ασκεί πάνω στον δημόσιο λόγο στη Ρωσία επιτρέπουν στον Ρώσο πρόεδρο να αποκαλεί «ναζί» όποιον έχει το θάρρος να αντισταθεί στην εισβολή του. Η διαστρέβλωση φθάνει μάλιστα στην αποκορύφωσή της, όταν ο Σεργκέι Λαβρόφ υποστηρίζει ότι οι Εβραίοι μπορούν και αυτοί να είναι ναζί.
Η ικανότητα για αυτοκριτική και ειλικρινή θεώρηση της Ιστορίας, όπως αυτής του Θουκυδίδη, απουσιάζει από τη ρωσική πολιτική σκηνή. Η Ιστορία ως προπαγάνδα έχει πάντα ως κινητήρα της το αίσθημα αδικίας. Η πικρία (ressentiment) που περιγράφει ο Νίτσε ως αφορμή ανεξέλεγκτης οργής για φανταστική, άδικη απώλεια, τροφοδοτεί το μίσος για όσους θεωρούνται υπαίτιοι της εθνικής ταπείνωσης. Ο Πούτιν θρηνεί για την απώλεια της αυτοκρατορίας με την κατάρρευση της ΕΣΣΔ και αποδίδει την παρακμή της μετασοβιετικής εποχής σε χθόνιες δυνάμεις, οι οποίες εκπόνησαν «αντιρωσικό σχέδιο» και επιδιώκουν να ταπεινώσουν και πάλι τη Ρωσία. Για τον Πούτιν, η Ουκρανία μετά την εξέγερση της πλατείας Μαϊντάν το 2014, επέτρεψε στον εαυτό της να πέσει θύμα σκοτεινών ευρωαμερικανικών σχεδίων και πρέπει τώρα να τιμωρηθεί για την απατηλή επιθυμία της να ελέγξει το μέλλον της.
Ορμπαν και Ερντογάν
Τίποτα από όλα αυτά δεν εφευρέθηκε ασφαλώς από τον Πούτιν. Το αίσθημα αδικίας και η διάθεση για εκδίκηση τροφοδότησε την άνοδο του ναζισμού. Οταν ο Βίκτορ Ορμπαν φλυαρεί για τον ρόλο της Ουγγαρίας ως υπερασπιστή του χριστιανικού πολιτισμού, προσπαθεί να πυροδοτήσει την πικρία που άφησε η Συνθήκη του Τριανόν το 1920, που επιβλήθηκε από τους συμμάχους της Αντάντ και περιόρισε την έκταση της Ουγγαρίας στο ένα τρίτο του προπολεμικού της μεγέθους. Ειρωνεία της Ιστορίας αποτελεί το γεγονός ότι ο ιστορικός εχθρός του ουγγρικού έθνους, η Οθωμανική Τουρκία, διοικείται σήμερα από τον πρόεδρο Ερντογάν, που εμφορείται από νεο-οθωμανικές ψευδαισθήσεις. Τις φαντασιώσεις του αυτές αποτύπωσε ο Τούρκος πρόεδρος στο ανάκτορο των 1.100 δωματίων που κατασκεύασε στην Αγκυρα.
Είναι λοιπόν εφικτό για ένα σύγχρονο κράτος να απαλλαγεί από την αέναη αναπαραγωγή αρχαίων παραπόνων, συντηρώντας παράλληλα υγιές πατριωτικό αίσθημα στον πληθυσμό; Η Γερμανία στα τέλη του 20ού αιώνα προσφέρει καλό παράδειγμα ειλικρινούς ιστορικής μεταμέλειας και αδυσώπητης έρευνας, που έδωσε τη θέση της στα μισόλογα και τη συγκάλυψη των μεταπολεμικών ετών.
