Ο Παναγής Παπαληγούρας ήταν ένας από τους σπουδαιότερους Ελληνες κοινοβουλευτικούς κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Εξελέγη για πρώτη φορά βουλευτής το 1946 και από τότε έως το 1977 επανεκλεγόταν πανηγυρικά. Καθιερώθηκε ως ο υπουργός Συντονισμού των κυβερνήσεων του Κωνσταντίνου Καραμανλή πριν και μετά τη δικτατορία του 1967, ο ειδικός της Κεντροδεξιάς σε οικονομικά θέματα. Σχεδίασε και συνδιαμόρφωσε το πλαίσιο λειτουργίας της οικονομίας, που μεταμόρφωσε την Ελλάδα από φτωχή χώρα της Νότιας Ευρώπης σε μέλος της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας. Ηταν άνθρωπος του προγραμματισμού και της δράσης, ενώ παράλληλα χαρακτηριζόταν από ευρύτερη καλλιέργεια και μόρφωση. Αποχώρησε από την κυβέρνηση το 1978 στα 62 του για λόγους υγείας και από τη δημόσια ζωή ένα χρόνο αργότερα. Πέθανε το 1993.
Ελαβε πτυχίο Πολιτικών και Οικονομικών Επιστημών το 1936 και Νομικής το 1937 από το Πανεπιστήμιο Αθηνών και διδακτορικό από το Πανεπιστήμιο της Γενεύης το 1941 στο γνωστικό αντικείμενο των Διεθνών Σχέσεων με θέμα «Θεωρία της διεθνούς κοινωνίας». Η διατριβή είναι μια εξαιρετικής πρωτοτυπίας εργασία. Διακρίνοντας ομοιογενείς και ετερογενείς κρατικές οντότητες, προσέφερε έναν τρόπο προσέγγισης της τότε διεθνούς ασυνεννοησίας, ο οποίος θα μπορούσε μελλοντικά να χρησιμεύσει ως εργαλείο άρσης του αδιεξόδου που ζούσε παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου η ανθρωπότητα.
Μέσω Λονδίνου και Μέσης Ανατολής, όπου υπηρέτησε στον στρατό, επέστρεψε στην Ελλάδα. Ξεκίνησε την πολιτική του σταδιοδρομία το 1945 στο πλευρό του μέντορά του, Παναγιώτη Κανελλόπουλου, με τον οποίο μοιράζονταν αντιμοναρχικές και φιλελεύθερες μεν, αλλά και κοινωνικά εξισωτικές τάσεις. Τα δεδομένα εκείνης της εποχής ήταν υπερπληθωρισμός, κοινωνική ένταση και πολιτική πόλωση. Μετριοπαθείς πολιτικές παρουσίες συνθλίβονταν ανάμεσα στα μεγάλα κόμματα. Η πολιτική κατάσταση απαιτούσε την επιλογή στρατοπέδου και ως φιλελεύθερος ο Παπαληγούρας εντάχθηκε στη δεξιά παράταξη, απεμπολώντας τις πολιτειακές του ευαισθησίες.
Ετσι ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του ως οικονομολόγου, αρχικά στο υπουργείο Εφοδιασμού, μετά στο Εμπορίου και στη συνέχεια στο Συντονισμού, γεγονός που τον έφερε αντιμέτωπο με την πραγματικότητα και τις δυσκολίες της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης.
Η ανάπτυξη που άλλαξε τα δεδομένα στη χώρα
Η υποτίμηση της δραχμής το 1953 δρομολόγησε αυτό που αργότερα ονομάστηκε μεταπολεμικό οικονομικό θαύμα. Στην αρχική φάση της απογείωσης, ωστόσο, ήταν η ελληνική οικονομία ευάλωτη. Υπήρχε εκτεταμένη υποαπασχόληση και ανεργία, πρόβλημα εξωτερικού δανεισμού και αρνητικό και ευάλωτο ισοζύγιο πληρωμών. Η επιθυμία εκβιομηχάνισης έβρισκε τα όριά της στην εισαγωγή τεχνολογικού εξοπλισμού, μια και αυτός δεν παραγόταν στην Ελλάδα. Η Ελλάδα είχε ανάγκη πρακτικών λύσεων στα προβλήματά της, όχι έτοιμων ιδεολογικοπολιτικών συνταγών. Αυτός ήταν ο λόγος που ο Παπαληγούρας διακήρυξε το 1953 τον «ρεαλιστικό φιλελευθερισμό» ως ιδεατή αρχή χάραξης πολιτικής. Η ιδιωτική πρωτοβουλία εκδηλωνόταν σε ένα θεσμικά ισχυρό κρατικό πλαίσιο που εξασφάλιζε την ευημερία του κοινωνικού συνόλου. Η πολιτική είχε αρχές, αλλά όχι δογματισμό και προσκόλληση σε συγκεκριμένες θεωρίες. Ο εμβληματικός ρόλος της ΔΕΗ επί των ημερών του στη θέση των πολλών μικρών ιδιωτικών επιχειρήσεων ενέργειας ήταν ένα παράδειγμα πρόταξης του συλλογικού στο ατομικό.
Το 1955 συνεργάστηκε ως υπουργός με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, αλλά ενόψει των εκλογών του 1958 αποχώρησε πρόσκαιρα από την ΕΡΕ και επανήλθε το 1960 σε μια εποχή που πάρθηκαν πάρα πολλές σημαντικές αποφάσεις, με κυριότερη τη συμφωνία σύνδεσης με την ΕΟΚ, που σκοπό είχε τη στενότερη οικονομική διασύνδεση με την ευρωπαϊκή αγορά, τη βελτίωση των επιδόσεων των ελληνικών εξαγωγών και την πρόσβαση σε κεφάλαια της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων. Και εδώ είχε ο Παπαληγούρας την ευκαιρία να σκιαγραφήσει την ευρωπαϊκή πορεία της χώρας ως συνάρτηση ενός φιλελεύθερου αιτήματος για συνεργασία και αμοιβαία οφέλη πέρα από σύνορα.
Βρισκόμαστε στις αρχές της δεκαετίας του 1960 και διεθνώς ήταν η κεϋνσιανή επανάσταση στο απόγειό της, η ορθοδοξία της τότε εποχής. Στον Παπαληγούρα, που σήκωνε το βάρος της οικονομικής πολιτικής, η πρακτική του κεϋνσιανισμού ήταν γνωστή και η θέση του ήταν επιφυλακτική απέναντί της. Δεχόταν ότι ο Κέυνς ήταν όντως σπουδαίος οικονομολόγος και ότι χάραξε νέες ατραπούς στην οικονομική επιστήμη. Ομως, ο Παπαληγούρας φοβόταν την επεκτατική πολιτική γιατί η Ελλάδα είχε ζήσει περιόδους με πολύ υψηλό πληθωρισμό μεταξύ 1940-1953 και είχε ανάγκη διαφύλαξης του σταθερού νομίσματος που είχε με κόπο πετύχει. Η αντικυκλική πολιτική δεν τον ενέπνεε, ίσως επειδή πίστευε ότι αν έμπαινε η Ελλάδα σε διαδικασία επεκτατικής πολιτικής, αυτή θα έπαιρνε μονιμότερο χαρακτήρα και δεν θα ήταν δυνατό να αναστραφεί. Και θεωρούσε ότι οι μισθολογικές αυξήσεις δεν έπρεπε να προχωρήσουν πέρα από τις αυξήσεις της παραγωγικότητας.
Οπωσδήποτε, δεχόταν χώρο δράσης του Δημοσίου στην κοινωνική πολιτική για όσους δεν κατείχαν μέσα παραγωγής. Το οικονομικό σύστημα έπρεπε να δίνει στον απλό εργαζόμενο ευκαιρίες αυτοπραγμάτωσης. Οποιος πρόσκαιρα δεν μπορούσε να προσφέρει στην αγορά αυτό που η αγορά ζητούσε από αυτόν, έπρεπε να βοηθιέται και να στηρίζεται προκειμένου όλοι οι πολίτες να εντάσσονται μέσα στην παραγωγική διαδικασία και να αποδέχονται το πολιτικό σύστημα. Με την αντίληψη αυτή ο φιλελευθερισμός του Παπαληγούρα ταυτιζόταν με τον φιλελευθερισμό της τάξης του Βάλτερ Οϊκεν και της σχολής του Φράιμπουργκ.
Ηγετικοί ρόλοι στα χρόνια της ένταξης στην ΕΟΚ
Μεταπολιτευτικά ο Παπαληγούρας ξεκίνησε από διοικητής στην Τράπεζα της Ελλάδος, τον Αύγουστο του 1974, για να αναλάβει ξανά υπουργός Συντονισμού τον Ιανουάριο του 1975. Τα προβλήματα της ελληνικής οικονομίας ήταν τότε πολύ πιο σύνθετα σχετικά με εκείνα της προδικτατορικής περιόδου. Υπήρχε στασιμοπληθωρισμός, είχε μεσολαβήσει η πρώτη πετρελαϊκή κρίση και η χώρα ως εισαγωγέας πετρελαίου βίωνε μια απότομη χειροτέρευση του ισοζυγίου πληρωμών της. Η Ελλάδα είχε να αντιμετωπίσει και τον εξ ανατολών κίνδυνο με αυξημένες αμυντικές δαπάνες. Για τον λόγο αυτό η οικονομική πολιτική της περιόδου 1974-1981 δεν ήταν τόσο αγκυροβολημένη στη νομισματική σταθερότητα, όσο αυτό συνέβαινε προδικτατορικά. Επιπροσθέτως, έγιναν εκείνη την εποχή τρεις μεγάλες κρατικοποιήσεις (Ολυμπιακή, Ναυπηγεία, Εμπορική Τράπεζα), οι οποίες ανάγκασαν το κράτος να αναλάβει πολύ περισσότερες πρωτοβουλίες προκειμένου να αντιμετωπιστούν ταυτόχρονα όλα αυτά τα προβλήματα. Τέλος προχώρησε μέσα από σκληρό πολιτικό αγώνα η προσχώρηση της χώρας στην ΕΟΚ, ώστε αυτή να λειτουργήσει ωστικά προς αυξημένους ρυθμούς ανάπτυξης και χρηματοδότηση που θα έκλεινε κατά το εφικτό το έλλειμμα του ισοζυγίου πληρωμών, το οποίο ήταν ακόμα η «αχίλλειος πτέρνα» της οικονομίας. Οταν παραιτήθηκε το 1978, ο Παπαληγούρας ήταν πλέον υπουργός Εξωτερικών με στόχο την εποπτεία της προσχώρησης στην Ενωμένη Ευρώπη.
Το πρακτικό πνεύμα και ταυτόχρονα το ιδεολογικό στίγμα του Παπαληγούρα προκύπτει ανάγλυφο στο πλαίσιο μιας συζήτησης στη Βουλή, όπου η αντιπολίτευση ζητούσε ελλειμματικό προϋπολογισμό προκειμένου να αναθερμανθεί η οικονομική δραστηριότητα. Η θέση του Παπαληγούρα ήταν ότι το ισοζύγιο του προϋπολογισμού δεν προέκυπτε με δογματικό τρόπο. Αν κρινόταν ότι η οικονομία είχε ανάγκη επιπρόσθετη ρευστότητα θα λαμβάνονταν τα αναγκαία μέτρα, αν όχι, δεν θα αναλαμβανόταν παρόμοια πρωτοβουλία. Αυτά λέγονταν από τον Παπαληγούρα τα χρόνια που είχε αρχίσει διεθνώς η αποδόμηση της κεϋνσιανής συναίνεσης και η επανάκαμψη θεωριών για την ανάγκη πάντα ισοσκελισμένου προϋπολογισμού.
Η ιδεολογία, η πράξη, οι κρατικοποιήσεις και οι κατηγορίες για «σοσιαλμανία»
Αξίζει να επιστρέψουμε εδώ στο θέμα της κρατικοποίησης, ιδίως της Εμπορικής Τράπεζας, μια και γύρω από αυτό πλέχτηκε εκ των υστέρων για την οικονομική πολιτική του 1974-80 η μομφή της «σοσιαλμανίας», η τάχα απουσία φιλελεύθερης λύσης των προβλημάτων των μεγάλων επενδύσεων στην Ελλάδα, λόγω του, υποτιθέμενου, κρατισμού του Παπαληγούρα. Η Ολυμπιακή Αεροπορία κρατικοποιήθηκε επειδή ο Ωνάσης είχε χάσει το ενδιαφέρον για την εταιρεία και η επιχείρηση λόγω πετρελαϊκής κρίσης ήταν ελλειμματική· η δε κυβέρνηση αδυνατούσε να του παράσχει την επιχορήγηση που αυτός επιθυμούσε. Τα ναυπηγεία πέρασαν έπειτα από συμφωνία στο Δημόσιο που αποζημίωσε τον Νιάρχο και τον απάλλαξε από τις συμβατικές υποχρεώσεις που είχε αναλάβει, υποχρεώσεις που δεν είχε σεβαστεί και υλοποιήσει όλα τα κερδοφόρα χρόνια λειτουργίας της επιχείρησης. Τέλος, η Εμπορική είχε, όπως αποδείχθηκε, παραβιάσει επανειλημμένως την τραπεζική νομοθεσία και δάνειζε επιχειρήσεις του βασικού της μέτοχου πέρα από τα επιτρεπτά, σύμφωνα με τη Νομισματική Επιτροπή της Τράπεζας της Ελλάδος, όρια. Προέκυπτε συνεπώς μια καταχρηστική επιχειρηματική συμπεριφορά, εκμετάλλευση δεσπόζουσας θέσης στην οικονομία και προσβολή της ισχύουσας, και στην οικονομία, έννομης τάξης. Θα μπορούσε βέβαια η πολιτική να κάνει τα στραβά μάτια και να ανεχθεί τις ενέργειες των ιδιωτών επιχειρηματιών. Δεν το έκανε. Ισως έπαιξαν ρόλο και ζητήματα προσωπικών σχέσεων μεταξύ πολιτικών και επιχειρηματιών της εποχής.
Οι κρατικοποιήσεις αυτές συνάδουν πάντως με την αντίληψη της Σχολής του Φράιμπουργκ περί περιφρούρησης του ανταγωνισμού, αποτροπής καταχρηστικής επιχειρηματικής συμπεριφοράς και δεν μπορούν να χαρακτηρίζονται με ρηχή επιχειρηματολογία «κρατικισμός». Ο Παπαληγούρας ήταν συνεπής προς τον ευέλικτο, μη δογματικό, φιλελευθερισμό που τον χαρακτήριζε.
Με αυτή την έννοια, η παρακαταθήκη που άφησε ο Παναγής Παπαληγούρας στην ελληνική πολιτική ζωή είναι πάρα πολύ σημαντική και εξακολουθεί να παραμένει επίκαιρη. Σπούδασε οικονομικά, αλλά ασχολήθηκε με την οικονομική πολιτική ως διανοούμενος και πολιτικός. Μπήκε στην πολιτική εγκαταλείποντας μαξιμαλιστικές νεανικές του προτιμήσεις ως προς το πολιτειακό. Δεν χαρακτηριζόταν από τη δογματική φιλοδοξία να εφαρμόσει μια συγκεκριμένη σχολή του φιλελευθερισμού, αλλά η πρακτική του βρισκόταν κοντά στη Σχολή του Φράιμπουργκ. Εμεινε πιστός σε έναν εποπτικό και ρυθμιστικό ρόλο για το Δημόσιο, στη βάση νομικών πλαισίων που επιχειρούσαν να ενισχύσουν τις ιδιωτικές πρωτοβουλίες. Προφανώς έγιναν και λάθη επί ημερών του, αλλά οι αριθμοί αποδεικνύουν ότι χάρη στον ρεαλιστικό – ριζοσπαστικό φιλελευθερισμό η ελληνική οικονομία αναπτύχθηκε γοργά. Κατά συνέπεια ήταν ένας επιτυχημένος πολιτικός. Η δράση του και οι χειρισμοί του στην οικονομία έχουν πολλά να διδάξουν στους σύγχρονους διανοούμενους και πολιτικούς.
* Ο κ. Μιχάλης Ψαλιδόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ και σύμβουλος στο Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδας.
Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου
