Με την ομιλία του στο αμφιθέατρο της Σορβόννης, στις 26 Σεπτεμβρίου του 2017, ο Εμανουέλ Μακρόν, φρέσκος ακόμη από την εκλογική του νίκη, διεκδίκησε ηγετικό ρόλο σε μια Ε.Ε. τραυματισμένη και αμήχανη, ύστερα από το διπλό πλήγμα του Brexit και της νίκης Τραμπ. Σε μια τολμηρή αποστροφή του, ο Γάλλος πρόεδρος ζήτησε να σταματήσει ο «ευρωπαϊκός εμφύλιος πόλεμος», όπως χαρακτήρισε τους εθνικούς ανταγωνισμούς για την κατανομή των βαρών από τη χρηματοπιστωτική κρίση των προηγούμενων χρόνων, προτείνοντας αυξημένο κοινοτικό προϋπολογισμό, ενιαία φορολογία, κοινό κατώτατο ημερομίσθιο και πολιτική διοίκηση της Ευρωζώνης. Παράλληλα, σκιαγράφησε το όραμά του για μια Ευρωπαϊκή Ενωση «κυρίαρχη και ανεξάρτητη» στη διεθνή σκηνή. Είχε ήδη δώσει δείγματα γραφής για το πόσο μακριά ήταν διατεθειμένος να φτάσει, προσκαλώντας, μόλις τρεις εβδομάδες μετά την εκλογή του, τον Βλαντιμίρ Πούτιν στο παλάτι των Βερσαλλιών – θα ακολουθούσε μια δεύτερη, υψηλού συμβολισμού συνάντηση, στη θερινή προεδρική κατοικία της Μπρεγκανσόν.
Την περασμένη Δευτέρα, ο Εμανουέλ Μακρόν εκφώνησε την πρώτη σημαντική ομιλία της δεύτερης προεδρικής θητείας του από το βήμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, στο Στρασβούργο, με θέμα και πάλι το μέλλον της Ε.Ε. Ωστόσο, το γεωπολιτικό τοπίο ήταν ριζικά διαφορετικό από εκείνο του 2017. Με την εισβολή στην Ουκρανία, ο Βλαντιμίρ Πούτιν είχε ανατινάξει όλες τις γέφυρες που προσπαθούσε επί χρόνια να χτίσει το Παρίσι. Στον Λευκό Οίκο δεν βρισκόταν πλέον ο Τραμπ του «America First», αλλά ο Τζο Μπάιντεν, πιστός οπαδός του ενιαίου ευρωατλαντικού μετώπου (υπό αμερικανική ηγεμονία) απέναντι σε Ρωσία και Κίνα. Τη στιγμή που οι παραδοσιακά ουδέτερες Φινλανδία και Σουηδία ετοιμάζονται να μπουν στο ΝΑΤΟ, το να υπερασπίζεσαι τη «γαλλική εξαίρεση» και την «ευρωπαϊκή αυτονομία» μοιάζει, τουλάχιστον σε πρώτο άκουσμα, εκτός τόπου και χρόνου.
Ωστόσο, ο Γάλλος πρόεδρος δεν μπορεί να μη βλέπει ότι η Ε.Ε. κινδυνεύει να βρεθεί στο στρατόπεδο των μεγάλων χαμένων από τη σύγκρουση στην Ουκρανία, ιδιαίτερα αν αυτή αποτελματωθεί σε έναν μακρύ πόλεμο φθοράς, χωρίς ορατή προοπτική τερματισμού. Γιατί δεν είναι οι Αμερικανοί, αλλά οι Ευρωπαίοι εκείνοι που ήδη επωμίζονται τη μερίδα του λέοντος από τις βαρύτατες επιπτώσεις του πολέμου και των κυρώσεων στο ενεργειακό πεδίο, στον εφοδιασμό με τρόφιμα, στην αγοραστική δύναμη των πολιτών και στο μεταναστευτικό. Οπως είναι οι Ευρωπαίοι πολίτες εκείνοι που κυρίως θα επωμιστούν τις επιπτώσεις από την απότομη αύξηση των στρατιωτικών δαπανών και από τα τεράστια κονδύλια, κάτι σαν ένα νέο Σχέδιο Μάρσαλ, που θα χρειαστούν για την αναστήλωση μιας καθημαγμένης Ουκρανίας.
Τα χειρότερα βρίσκονται, πιθανότατα, μπροστά μας, εγγράφοντας στην ημερήσια διάταξη σενάρια για κοινωνικές αναστατώσεις και πολιτικές ανατροπές σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες. Η ίδια η συνοχή της Ευρωπαϊκής Ενωσης θα δοκιμαστεί σκληρά, παρά την επίφαση ατλαντικής ομοψυχίας που κυριάρχησε στην πρώτη φάση του πολέμου. Ηδη ο Ιταλός πρωθυπουργός Μάριο Ντράγκι, μετά την πρόσφατη συνάντησή του με τον Τζο Μπάιντεν, επιβεβαίωσε ότι οι περισσότερες ευρωπαϊκές εταιρείες που εισάγουν ρωσικό φυσικό αέριο έχουν ήδη ανοίξει λογαριασμούς στη ρωσική τράπεζα Gazprombank για να πληρώνουν σε ρούβλια, όπως απαιτεί η Μόσχα.
Σε κοινό μέτωπο με τον Ντράγκι, ο Γάλλος πρόεδρος πιέζει για ριζική αναμόρφωση της Ε.Ε., προκαλώντας αντιδράσεις ανατολικών και σκανδιναβικών χωρών.
Τούτων δοθέντων, δεν είναι περίεργο που ο Εμανουέλ Μακρόν, αφού επανέλαβε στο Στρασβούργο την απερίφραστη καταδίκη της ρωσικής εισβολής, πήρε σαφείς αποστάσεις από τη στρατηγική για πάση θυσία συντριβή της Ρωσίας που φαίνεται να ακολουθεί η Ουάσιγκτον. «Δεν είμαστε σε πόλεμο με τη Ρωσία. Εργαζόμαστε ως Ευρωπαίοι για τη διατήρηση της κυριαρχίας και της εδαφικής ακεραιότητας της Ουκρανίας», τόνισε ο Γάλλος πρόεδρος, για να προσθέσει: «Καθήκον μας είναι να σταθούμε στο πλευρό τους για να επιτύχουμε κατάπαυση του πυρός σήμερα και να οικοδομήσουμε την ειρήνη αύριο. Γιατί, επιτέλους, όταν επανέλθει η ειρήνη στο ευρωπαϊκό έδαφος, θα πρέπει να οικοδομήσουμε τις νέες ισορροπίες ασφάλειας και οφείλουμε, όλοι μαζί, να μην υποκύψουμε ποτέ στον πειρασμό της ταπείνωσης (σ.σ. προφανώς της Ρωσίας) και του ρεβανσισμού, πράγματα που στο παρελθόν κατέστρεψαν τους δρόμους της ειρήνης» – ένας σαφής υπαινιγμός στη Συνθήκη των Βερσαλλιών.
Η στρατηγική
Αναγνωρίζοντας ότι ο πόλεμος στην Ουκρανία, όπως και η κρίση της πανδημίας, ανέδειξαν πόσο ευάλωτη είναι η Ε.Ε. και δρουν ως καταλύτες ιστορικών αλλαγών, για το καλύτερο ή το χειρότερο, ο Γάλλος πρόεδρος συνόψισε τη στρατηγική του για την αντιμετώπιση των προκλήσεων σε δύο λέξεις: «Ανεξαρτησία και αποτελεσματικότητα». Αυτή τη φορά, το κέντρο βάρους έπεσε στο δεύτερο σκέλος, με ομοβροντία προτάσεων για μια ριζική αναμόρφωση της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής, πάνω σε τέσσερις πυλώνες. Πρώτα απ’ όλα, τη διεύρυνση των πεδίων όπου θα λαμβάνονται αποφάσεις με ενισχυμένες πλειοψηφίες και όχι με ομοφωνία. Δεν είναι βέβαια καθόλου αυτονόητο ότι η Γερμανία θα δεχθεί να καταργηθεί το βέτο στα δημοσιονομικά ή ότι και αυτή η Γαλλία θα δεχθεί κάτι τέτοιο για θέματα εξωτερικής πολιτικής, αλλά οψόμεθα.
Ο δεύτερος πυλώνας ήταν η θέση Μακρόν για αναθεώρηση των ευρωπαϊκών συνθηκών (με τις κακές γλώσσες να υποστηρίζουν ότι επηρεάστηκε από την εσωτερική πίεση του αριστερού Ζαν-Λικ Μελανσόν για ανυπακοή στις εν λόγω συνθήκες). Και αυτή η θέση δεν είναι βέβαιο ότι θα έχει καλύτερη τύχη από τις ρηξικέλευθες θέσεις της Σορβόννης που έμειναν κενό γράμμα λόγω της γερμανικής αδράνειας. Αλλωστε, ενδεχόμενη αναθεώρηση θα απαιτήσει δημοψηφίσματα και η πείρα του 2005 έδειξε για μία ακόμη φορά ότι οι Γάλλοι πολίτες έχουν την τάση να απαντούν όχι στο ερώτημα, αλλά σε εκείνον που το θέτει, και συνήθως απαντούν «όχι». Στο μεταξύ, προτού καλά καλά προλάβει ο Εμανουέλ Μακρόν να τελειώσει την ομιλία του στο Στρασβούργο, 13 χώρες-μέλη (βασικά σκανδιναβικές και χώρες της Ανατολικής Ευρώπης) πρόλαβαν να ανακοινώσουν τη διαφωνία τους.
Η ιδέα των πολλών ταχυτήτων
Ο Γάλλος πρόεδρος επανήλθε δριμύτερος στην πάγια γαλλική ιδέα για μια Ευρώπη πολλών ταχυτήτων, ώστε όσοι θέλουν να προχωρήσουν σε υψηλότερους βαθμούς ολοκλήρωσης να μην εμποδίζονται από τους πιο διστακτικούς – κάτι που εν μέρει ήδη έχει γίνει, με το ευρώ και τη Σένγκεν. Σκληρός πυρήνας αυτής της νέας Ε.Ε. θα είναι η Γαλλία, η Γερμανία και οι πρόθυμοι εταίροι τους σε κάτι που θα θυμίζει συνομοσπονδιακό κράτος, ενώ οι υπόλοιπες χώρες της Ενωσης θα αυτοπεριοριστούν στην περιφέρειά της. Τέλος, ο Μακρόν νεκρανάστησε μια παλιά ιδέα που διατυπώθηκε από τον Φρανσουά Μιτεράν όταν έπεφτε το Τείχος του Βερολίνου: μια «Ευρωπαϊκή Πολιτική Κοινότητα», για την οποία προορίζονται Ουκρανία, Γεωργία, Μολδαβία και Δυτικά Βαλκάνια, χώρες που ζητούν να ενταχθούν στην Ενωση, αλλά η διαδικασία αυτή «μπορεί να κρατήσει δεκαετίες» ή και να μην ολοκληρωθεί ποτέ, όπως είπε ο Γάλλος πρόεδρος, επιφέροντας ψυχρολουσία στο Κίεβο. Ο Γερμανός καγκελάριος Ολαφ Σολτς έκανε λόγο για «πολύ ενδιαφέρουσα ιδέα», αλλά ζήτησε να μην αδικηθούν χώρες όπως η Βόρεια Μακεδονία, στις οποίες η Ενωση έχει ήδη υποσχεθεί την ένταξη.
