Επέμεναν να την ξεπροβοδίσουν με μια φωτογραφία του γιου τους. Εάν την έπαιρνε μαζί της, ήλπιζαν ότι ίσως κάποια στιγμή θα κατάφερνε να τον εντοπίσει. Σε έξι εβδομάδες η Μπελκίς Βίλε είχε μιλήσει με περισσότερους από 100 ανθρώπους στην Ουκρανία, συλλέγοντας μαρτυρίες και τεκμήρια τα οποία θα μπορούσαν να στοιχειοθετήσουν πιθανά εγκλήματα πολέμου. Είχε γεμίσει τα σημειωματάριά της με φρικιαστικές περιγραφές, όπως τη διήγηση μιας 16χρονης στην περιφέρεια της Χερσώνας η οποία κατήγγειλε ότι βιάστηκε από Ρώσο στρατιώτη. Θυμάται ακόμη, όμως, αυτή την οικογένεια που συνάντησε σε μια φτωχή αγροικία όχι πολύ μακριά από το Τσερνίχιβ. Μετά το πέρασμα των ρωσικών δυνάμεων είχαν χάσει κάθε ίχνος του γιου τους. Κανείς δεν είχε ασχοληθεί μαζί τους, ουδείς τον είχε αναζητήσει, μέχρι που εκείνη χτύπησε την πόρτα τους.
Η Βίλε, τουρκικής και ελβετικής καταγωγής, είναι ερευνήτρια της ανθρωπιστικής μη κυβερνητικής οργάνωσης Human Rights Watch. Εχοντας εμπειρία και από άλλες εμπόλεμες ζώνες γνωρίζει πόσο σημαντική είναι η συλλογή πρωτογενούς πληροφορίας στο πεδίο. Η ιστορία αυτής της οικογένειας φαινόταν να ταιριάζει σε ένα γνώριμο μοτίβο. Από τις 24 Φεβρουαρίου κι έπειτα, αποστολή των Ηνωμένων Εθνών έχει καταγράψει τουλάχιστον 204 περιπτώσεις παρόμοιων εξαφανίσεων Ουκρανών αμάχων, η πλειονότητα των οποίων αποδίδεται στις ρωσικές δυνάμεις.
«Κυκλοφορούσαν κάποιες φήμες ότι ο γιος τους μπορεί να βρίσκεται στη Λευκορωσία. Ηθελαν να μάθουν τι του είχε συμβεί», λέει η Βίλε σε τηλεφωνική της επικοινωνία με την «Κ». «Οταν με είδαν αναπτερώθηκαν οι ελπίδες τους. Πλέον ήταν κάποιος εκεί για να τους ακούσει».
Η δουλειά της Βίλε στην Ουκρανία δεν περιορίζεται μόνο στις συνεντεύξεις με επιζήσαντες βομβαρδισμών και αμάχους σε περιοχές που είχαν βρεθεί υπό ρωσική κατοχή. Προσπαθεί να συγκεντρώσει και οποιοδήποτε άλλο σχετικό υλικό, όπως φωτογραφίες και βίντεο, τα οποία έπειτα θα αναλυθούν από άλλα μέλη της οργάνωσης για να διαπιστωθεί η αυθεντικότητά τους. Αυτά τα στοιχεία σε συνδυασμό και με δορυφορικές φωτογραφίες ενδεχομένως να προσφέρουν κρίσιμες απαντήσεις στους ερευνητές. Οπως εξηγεί και η ίδια, για να μπορέσει να τεκμηριωθεί μια κατηγορία και να ασκηθεί δίωξη για εγκλήματα πολέμου θα πρέπει να αποδειχθεί ποια συγκεκριμένη στρατιωτική μονάδα, υπό ποια διοίκηση, βρισκόταν εκεί όπου καταγράφηκαν εκτελέσεις αμάχων, βασανισμοί ή βιασμοί.
Σε άλλες εμπόλεμες ζώνες έχει παρατηρηθεί ότι οι ίδιοι οι δράστες συνήθως προδίδουν τις πράξεις τους. «Εχω δει στρατιώτες σε όλο τον κόσμο, στο Ιράκ, στη Συρία, την Υεμένη, τη Μιανμάρ, να βιντεοσκοπούν τους εαυτούς τους όσο βασανίζουν ή σκοτώνουν ανθρώπους», λέει η Βίλε. Ωστόσο, μέχρι στιγμής δεν έχει διαπιστώσει αντίστοιχο όγκο υλικού στην Ουκρανία. «Οταν κινητοποιήθηκαν οι ρωσικές δυνάμεις αφαίρεσαν τα έξυπνα κινητά τηλέφωνα από αρκετούς νεαρούς στρατιώτες τους», αναφέρει η ερευνήτρια επιχειρώντας να εξηγήσει αυτή την έλλειψη.
Αποστολή του ΟΗΕ έχει καταγράψει τουλάχιστον 204 περιπτώσεις εξαφανίσεων αμάχων, η πλειονότητα των οποίων αποδίδεται στις ρωσικές δυνάμεις.
Παρόμοιες έρευνες με τη Βίλε κάνουν δεκάδες άλλοι ειδικοί που έχουν σπεύσει στην Ουκρανία μετά τη ρωσική εισβολή. Ενας εξ αυτών, ο Αμερικανός Μπράιαν Κάστνερ, αναζητάει θραύσματα από βόμβες στα χαλάσματα. Υπηρέτησε στο παρελθόν ως πυροτεχνουργός στις αμερικανικές ένοπλες δυνάμεις και πλέον εργάζεται ως ερευνητής εγκλημάτων πολέμου στη Διεθνή Αμνηστία. Η εξειδίκευση και η εμπειρία που έχει του δίνει τη δυνατότητα να γνωρίζει και πώς θα κινηθεί στην εμπόλεμη ζώνη, πότε είναι ασφαλές να προσεγγίσει ένα σημείο, ή να περιεργαστεί τα θραύσματα κάποιας βόμβας. Και αυτός πάντως βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στη συλλογή προφορικών μαρτυριών από επιζήσαντες βομβαρδισμών και προσπαθεί να τις διασταυρώσει και με άλλα ντοκουμέντα.
«Εάν κάποιος πει ότι τραυματίστηκε και χρειάστηκε νοσηλεία, θα αναζητήσω τον ιατρικό του φάκελο στο νοσοκομείο. Εάν κάποιος δηλώσει ότι πέθανε στον βομβαρδισμό ένας συγγενής του, θα ζητήσω πιστοποιητικό θανάτου. Οι γιατροί σαφώς και δεν γνωρίζουν πάντοτε τους τύπους των όπλων για να τους αναγνωρίσουν, δεν έχουν την εξειδίκευση. Αλλά η περιγραφή ενός τραύματος μπορεί να προσφέρει απαντήσεις», λέει σε τηλεφωνική επικοινωνία με την «Κ». Πρόσφατα, ερευνώντας τη χρήση απαγορευμένων πυρομαχικών διασποράς από τις ρωσικές δυνάμεις, ο Κάστνερ ζήτησε από έναν χειρουργό να φωτογραφίσει τα θραύσματα βόμβας που είχε αφαιρέσει από το σώμα ενός τραυματία ώστε να τα μελετήσει. Σε άλλες περιπτώσεις ακόμη και ακτινογραφίες ενός τραυματία ή άλλα έγγραφα από τον ιατρικό φάκελο μπορεί να αποδειχτούν χρήσιμα.
Εκτελέσεις αμάχων
Σε κάποιες περιπτώσεις η μεθοδική συλλογή αυτών των πειστηρίων μπορεί να οδηγήσει σε κρίσιμες διαπιστώσεις. Ο Κάστνερ επικαλείται ως σχετικό παράδειγμα μια πρόσφατη έκθεση της Διεθνούς Αμνηστίας για τις εκτελέσεις αμάχων στην Μπούτσα, περίπου 30 χιλιόμετρα βορειοδυτικά του Κιέβου. Στις 4 Μαρτίου δολοφονήθηκε στην οδό Γιαμπλούνσκα ο 43χρονος Γιεβγέν Πετρασένκο, διευθυντής πωλήσεων και πατέρας δύο παιδιών. Πυροβολήθηκε στην πλάτη, κοντά στους πνεύμονες και στο συκώτι. Η σορός του έμεινε άταφη στο διαμέρισμα επί έξι ημέρες, μέχρι να τοποθετηθεί σε έναν ρηχό τάφο στην αυλή, όπως δήλωσε η σύζυγός του.
Ερευνητές της Διεθνούς Αμνηστίας εντόπισαν δύο σφαίρες και τρεις κάλυκες στο σημείο της δολοφονίας. Η ανάλυσή τους έδειξε ότι επρόκειτο για σφαίρες 9×39 χιλιοστών, ρωσικής παραγωγής. Σύμφωνα με την έκθεση των ερευνητών, χρησιμοποιούνται συνήθως στο σιγασμένο αυτόματο τυφέκιο AS Val ή στο σχεδόν πανομοιότυπο VSS Vintorez, τα οποία περιλαμβάνονται στον εξοπλισμό ορισμένων επίλεκτων ρωσικών μονάδων, όπως των ειδικών δυνάμεων (Spetsnaz) και των αερομεταφερόμενων δυνάμεων (VDV), οι οποίες φέρονται να είχαν επιχειρήσει στην Μπούτσα εκείνη την περίοδο.
Σε εγρήγορση από τον Νοέμβριο
Η έρευνα του Κάστνερ, δεν ξεκίνησε στις 24 Φεβρουαρίου 2022, ημέρα της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία. Βρισκόταν σε εγρήγορση ήδη από τον Νοέμβριο, μελετώντας τον τρόπο με τον οποίο ο ρωσικός στρατός αναπτυσσόταν απειλητικά στα ουκρανικά σύνορα. Κύριος στόχος εκείνη την περίοδο ήταν να ταυτοποιηθούν οι μονάδες που είχαν κινητοποιηθεί στην ευρύτερη περιοχή και λογικά θα έπαιρναν μέρος σε κάποια επικείμενη στρατιωτική επιχείρηση.
Ο ερευνητής της Διεθνούς Αμνηστίας έχει εργαστεί στο παρελθόν στο Αφγανιστάν, στη Λιβύη και στο Νότιο Σουδάν. Οπως παρατηρεί, στην Ουκρανία είναι άφθονο το οπτικοακουστικό υλικό που μπορεί να αξιοποιήσει. «Πλέον, όλοι έχουν ένα έξυπνο κινητό τηλέφωνο. Συνήθως, αφού βομβαρδιστεί το κτίριό τους, η πρώτη κίνηση θα είναι να το φωτογραφίσουν. Μπορεί να φωτογραφίσουν έναν κρατήρα ή τα απομεινάρια μιας βόμβας, και από αυτές τις εικόνες να προκύψουν χρήσιμες πληροφορίες», τονίζει.
