Οντας ο άνθρωπος που είχε επαναφέρει τη δημοκρατία στο θεωρούμενο ως λίκνο της, την Ελλάδα, ο Κων. Καραμανλής απολάμβανε πρωτοφανές για Ελληνα ηγέτη διεθνές κύρος. Γνωρίζοντας πώς να αξιοποιεί το πολιτικό του κεφάλαιο, ο Ελληνας πρωθυπουργός βάσιζε μεγάλο μέρος της διπλωματίας του στις προσωπικές του επαφές με ξένους ηγέτες, ειδικά σε στιγμές που διακυβεύονταν κρίσιμα εθνικά συμφέροντα. Ετσι, με αφορμή την επίσκεψή του στις ΗΠΑ για την εαρινή σύνοδο κορυφής του ΝΑΤΟ στην Ουάσιγκτον, ο Καραμανλής όχι μόνο συνάντησε μια σειρά ξένων ηγετών συμπεριλαμβανομένων του Αμερικανού προέδρου Τζίμι Κάρτερ και του Τούρκου πρωθυπουργού Μπουλέντ Ετσεβίτ, αλλά και προσπάθησε να προωθήσει τις εθνικές θέσεις στα κρίσιμα ζητήματα που απασχολούσαν τη χώρα και να αποτρέψει δυσάρεστες εξελίξεις σε κάποια από αυτά.
Παρά τις σύντονες προσπάθειες των κυβερνήσεων Καραμανλή από το 1974 να αποκαταστήσουν την ομαλότητα στις εξωτερικές σχέσεις της χώρας, στα μέσα του 1978 όλα τα εξωτερικά μέτωπα έμεναν ανοιχτά: η ένταξη στην ΕΟΚ, αν και είχε δρομολογηθεί, αντιμετώπιζε διάφορες δυσκολίες, τα ελληνοτουρκικά βρίσκονταν σε εύθραυστη ισορροπία, ενώ μια λύση στο Κυπριακό φαινόταν να απομακρύνεται λόγω της τουρκικής αδιαλλαξίας. Ταυτόχρονα, η χώρα παρέμενε εκτός του στρατιωτικού σκέλους του ΝΑΤΟ, κάτι που η Τουρκία προσπαθούσε να εκμεταλλευτεί προς όφελός της, ενώ οι ελληνοαμερικανικές σχέσεις αντιμετώπιζαν περιοδικές δυσκολίες λόγω της στάσης της Ουάσιγκτον στην ελληνοτουρκική διαμάχη, η οποία συχνά ερμηνευόταν από την Αθήνα ως φιλοτουρκική. Πρόσφατα η νέα αμερικανική διοίκηση Κάρτερ είχε ζητήσει από το Κογκρέσο να άρει το εμπάργκο που είχε επιβληθεί στην Τουρκία μετά την εισβολή της στην Κύπρο. Βλέποντας τον κίνδυνο διατάραξης της ισορροπίας ισχύος στο Αιγαίο εις βάρος της Ελλάδας, οι Ελληνες ιθύνοντες αντέδρασαν αποφασιστικά αλλά η αμερικανική κυβέρνηση ήταν αποφασισμένη να βελτιώσει τη σχέση της με την Αγκυρα που είχε διαταραχθεί σημαντικά μετά τα γεγονότα της Κύπρου.
Η δύσκολη συνάντηση με τον Ετσεβίτ
Ο Καραμανλής θεωρούσε τον Ετσεβίτ πρόσωπο-κλειδί για τη λύση των εξωτερικών προβλημάτων της χώρας. Ως ο ηγέτης που είχε διατάξει την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, ήταν ο μόνος που θα μπορούσε να κάνει παραχωρήσεις στο Κυπριακό χωρίς να αντιμετωπίσει κατηγορίες εθνικής μειοδοσίας στο εσωτερικό. Αν βρισκόταν μια αμοιβαία αποδεκτή λύση στην Κύπρο, τα ελληνοτουρκικά διμερή προβλήματα θα μπορούσαν να συζητηθούν σε νέο κλίμα, ενώ η Ελλάδα θα μπορούσε να επιστρέψει στο ΝΑΤΟ καθώς οι λόγοι που είχαν επιβάλει την αποχώρησή της, δηλαδή η τουρκική εισβολή και η κατοχή της Κύπρου, θα είχαν αρθεί. Οι δύο άνδρες είχαν συναντηθεί τον Μάρτιο του 1978 στο Μοντρέ της Ελβετίας, όπου συζήτησαν με ειλικρίνεια όλο το φάσμα των ελληνοτουρκικών διαφορών και συμφώνησαν να συνεχίσουν τον διάλογο με σκοπό την ειρηνική επίλυση όλων των προβλημάτων. Ωστόσο, το θετικό κλίμα που δημιουργήθηκε, διαταράχθηκε σχεδόν αμέσως. Επειτα από αλλεπάλληλους γύρους διακοινοτικών συνομιλιών, οι προτάσεις που υπέβαλαν τελικά οι Τουρκοκύπριοι για τη λύση του Κυπριακού αποδείχθηκαν απαράδεκτες για Αθήνα και Λευκωσία, ενώ η πρόθεση της αμερικανικής κυβέρνησης να άρει το εμπάργκο προκάλεσε την αναβολή από ελληνικής πλευράς της συνάντησης των γενικών γραμματέων του τουρκικού και του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών.
Στο πλαίσιο αυτό, η συνάντηση Καραμανλή – Ετσεβίτ στην Ουάσιγκτον είχε μεγάλη σημασία για τη συνέχιση του ελληνοτουρκικού διαλόγου. Οι δύο πρωθυπουργοί συμφώνησαν ότι δεν θα έπρεπε να καταστραφεί η ατμόσφαιρα του διαλόγου, παρά τις αναπόφευκτες αντιδικίες στα ζητήματα του εμπάργκο και της Κύπρου. Ορισαν μάλιστα και νέα συνάντηση των γενικών γραμματέων για τον Ιούλιο, τα αποτελέσματα της οποίας θα μπορούσαν στη συνέχεια να συζητήσουν σε επίπεδο ουσίας και όχι διαδικασίας. Παρά το γεγονός ότι η συνάντηση δεν είχε να παρουσιάσει εντυπωσιακά αποτελέσματα, έδειξε τη βούληση και των δύο κυβερνήσεων να αποφύγουν προκλήσεις και στείρες αντιδικίες που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε νέα πολεμική κρίση στο Αιγαίο.
Στο τραπέζι άρση εμπάργκο και επανένταξη στη Συμμαχία
Αν και η εκλογή Κάρτερ είχε δημιουργήσει μεγάλες προσδοκίες στην ελληνική πλευρά για μια πιο ισορροπημένη στάση της Ουάσιγκτον σε Κυπριακό και ελληνοτουρκικά, η νέα αμερικανική διοίκηση επικεντρώθηκε σε μια προσπάθεια να συγκρατήσει τη στρατηγικά πολύτιμη Τουρκία στη Δύση. Απαραίτητη προϋπόθεση για μια αμερικανοτουρκική προσέγγιση ήταν η άρση του εμπάργκο. Επίσης, η τελευταία συνάντηση Καραμανλή – Κάρτερ στο Λονδίνο δεν ήταν ιδιαίτερα εγκάρδια και η Αθήνα ήλπιζε ότι μια νέα συνάντηση θα μπορούσε να γίνει αφετηρία για μια νέα λειτουργική σχέση με την αμερικανική ηγεσία. Πράγματι, ο Καραμανλής είχε την ευκαιρία να ενημερώσει διεξοδικά τον Αμερικανό πρόεδρο για τις ελληνικές θέσεις και του ζήτησε να ασκήσει πίεση στην Αγκυρα ώστε αυτή να παρουσιάσει λογικές προτάσεις στο Κυπριακό, πράγμα που θα διευκόλυνε τη λύση όλων των εκκρεμών ζητημάτων. Οσον αφορά το ζήτημα του εμπάργκο, οι δύο πλευρές συμφώνησαν ότι διαφωνούν, αλλά ο Κάρτερ δεσμεύτηκε ότι θα λαμβανόταν μέριμνα να μη διαταραχθεί η στρατιωτική ισορροπία στο Αιγαίο. Για τους Ελληνες ιθύνοντες ήταν πια ξεκάθαρο ότι η άρση του εμπάργκο ήταν θέμα χρόνου, αλλά η δέσμευση αυτή του Αμερικανού προέδρου κάλυπτε σε έναν βαθμό τις ανησυχίες τους. Πάντως, ο Καραμανλής δεν παρέλειψε να προειδοποιήσει τους Αμερικανούς ηγέτες ότι στην προσπάθειά τους να κρατήσουν την Τουρκία στη Δύση θα μπορούσαν να χάσουν τελικά την Ελλάδα καθώς η απογοήτευση του ελληνικού λαού συνεχώς εντεινόταν.
Στη συνάντηση του Καραμανλή με τον Αμερικανό υπουργό Εξωτερικών Σάιρους Βανς κυριάρχησε το θέμα της επανένταξης της Ελλάδας στο ΝΑΤΟ. Παρά το γεγονός ότι οι ελληνικές και οι ΝΑΤΟϊκές στρατιωτικές αρχές είχαν ήδη συμφωνήσει στους όρους της ελληνικής επανένταξης, η Αγκυρα πρόβαλλε εμπόδια με σκοπό όχι μόνο να αποκλείσει την Ελλάδα από καίριες λειτουργίες της Συμμαχίας αλλά και να ενισχύσει τη θέση της πολιτικά και στρατιωτικά στο Αιγαίο. Ο Ελληνας πρωθυπουργός ζήτησε αμερικανική παρέμβαση στην Αγκυρα ώστε να ολοκληρωθούν οι διαπραγματεύσεις και θύμισε στον Αμερικανό συνομιλητή του ότι η λειτουργία των αμερικανικών βάσεων στη χώρα συνδεόταν με τη συμμετοχή της στο ΝΑΤΟ. Ο Βανς ανέλαβε να προβεί σε σχετικές συστάσεις προς στην Αγκυρα, αλλά ήταν σαφές ότι παρά τις συγκεκαλυμμένες απειλές του Καραμανλή, η Ουάσιγκτον δεν ήταν διατεθειμένη να πιέσει την Τουρκία σε σημείο που θα διακινδύνευε την αμερικανοτουρκική προσέγγιση. Πάντως, οι επαφές του Καραμανλή στην Ουάσιγκτον αποδείχθηκαν χρήσιμες καθώς ανανέωσαν τον δίαυλο επικοινωνίας με την αμερικανική ηγεσία και κατέδειξαν τα σημεία στα οποία δεν ήταν διατεθειμένη να υποχωρήσει η Αθήνα, και κυρίως την ενεργή διεκδίκηση μιας ισότιμης μεταχείρισης με την Αγκυρα.
Ο Ελληνας πρωθυπουργός συναντήθηκε επίσης με την ελληνική ομογένεια –τον βασικό μοχλό πίεσης που είχε η ελληνική πλευρά στην εσωτερική αμερικανική πολιτική– και συμμετείχε στην Ειδική Σύνοδο του ΟΗΕ για τον αφοπλισμό, όπου τάχθηκε υπέρ του πλήρους αφοπλισμού παγκοσμίως. Απαραίτητη προϋπόθεση όμως ήταν να οδηγηθούν οι διεθνείς σχέσεις στο πλαίσιο της διεθνούς νομιμότητας μέσω της ενίσχυσης του ρόλου του ΟΗΕ και των διεθνών μηχανισμών για ειρηνική επίλυση των διαφορών, ώστε να αποφεύγονται τοπικοί πόλεμοι όπως η εισβολή στην Κύπρο.
Συνολικά, η επίσκεψη του Καραμανλή στις ΗΠΑ δεν έφερε εμφανή χειροπιαστά αποτελέσματα, αλλά αποδείχθηκε μια σημαντική ευκαιρία να προβληθούν και να ενισχυθούν οι ελληνικές θέσεις σε όλα τα κρίσιμα μέτωπα, αλλά και να ανανεωθούν οι δίαυλοι επικοινωνίας με χώρες-κλειδιά για τα ελληνικά συμφέροντα, όπως οι ΗΠΑ και η Τουρκία.
* Ο κ. Γιάννης Χάλκος είναι υποψήφιος διδάκτωρ Σύγχρονης Ιστορίας στο European University Institute.
Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου
