Πόση διαφορά κάνει ένας πόλεμος. Πριν από τέσσερις μήνες, οι ηγέτες Γαλλίας, Γερμανίας και Ιταλίας ούτε είχαν ονειρευτεί να στηρίξουν την υποψηφιότητα της Ουκρανίας για ένταξη στην Ε.Ε. Την περασμένη Πέμπτη, όμως, βρέθηκαν στο ηλιόλουστο Κίεβο για να την υιοθετήσουν με πάθος. Αν συμφωνήσει η Σύνοδος της επόμενης εβδομάδας, μετά τη θετική γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, αυτό θα μπορούσε να είναι «μία από τις σημαντικότερες ευρωπαϊκές αποφάσεις στις αρχές του 21ου αιώνα», όπως χαρακτηριστικά είπε ο πρόεδρος Βολοντίμιρ Ζελένσκι. Θα μπορούσε να αποτελέσει την απαρχή ενός ακόμη γύρου προς Ανατολάς διεύρυνσης της Ε.Ε., σαν κι αυτής μετά τον Ψυχρό Πόλεμο στο γύρισμα της χιλιετίας, που συμπεριέλαβε χώρες από την Εσθονία έως τη Βουλγαρία. Ο Ηράκλειτος δικαιώνεται για μία ακόμη φορά: «Ο πόλεμος είναι ο πατέρας των πάντων».
Δύο λόγοι αποδοχής
Υπάρχουν δύο σημαντικοί λόγοι για την αποδοχή της Ουκρανίας ως υποψήφιας προς ένταξη χώρας: επειδή η Ουκρανία το κέρδισε και επειδή είναι προς το μακροπρόθεσμο συμφέρον όλων των Ευρωπαίων. Ο δεύτερος λόγος είναι ακόμη πιο σοβαρός από τον πρώτο. Η φιλοδοξία της Ουκρανίας να ενταχθεί στην Ε.Ε. δεν ξεκίνησε χθες. Δεν θα ξεχάσω ποτέ που στεκόμουν στην παγωμένη πλατεία του Κιέβου στη διάρκεια της Πορτοκαλί Επανάστασης το 2004, εν μέσω μιας θάλασσας ευρωπαϊκών σημαιών, τόσων που ουδέποτε έχω αντικρίσει σε ευρωπαϊκή πρωτεύουσα. Δέκα χρόνια αργότερα, οι διαδηλώσεις του 2014 προκλήθηκαν από την απόρριψη της συμφωνίας ένωσης με την Ε.Ε. από τον πρόεδρο Βίκτορ Γιανουκόβιτς. Ο πόλεμος επιβεβαίωσε την εμπεδωμένη βούληση του ουκρανικού λαού. Εξαρχής ο Ζελένσκι κατέστησε την ένταξη στην Ε.Ε. ένα από τα τρία βασικά αιτήματα προς τη Δύση, μαζί με την επείγουσα έκκληση για όπλα και κυρώσεις. Πρόσφατη δημοσκόπηση που διενεργήθηκε στις δυτικές και κεντρικές περιοχές της Ουκρανίας (στα ανατολικά ήταν αδύνατο να πραγματοποιηθεί λόγω των εχθροπραξιών) κατέληξε στο συμπέρασμα πως η υποστήριξη για τη συμμετοχή στην Ε.Ε. είναι 89%. Ποιος μπορεί να αμφισβητήσει ότι οι Ουκρανοί πολεμούν και πεθαίνουν για την Ευρώπη; Εξηγώντας την απόφαση της Κομισιόν, ανώτατος αξιωματούχος στις Βρυξέλλες είπε πως «η Επιτροπή δεν ξεχνά ότι η Ουκρανία είναι η μοναδική χώρα στην Ευρώπη στην οποία άνθρωποι πεθαίνουν, δέχονται πυρά, επειδή ήταν στους δρόμους κρατώντας σημαίες της Ε.Ε. Τώρα δεν μπορούμε να πούμε “συγγνώμη, παιδιά, κυματίζατε τις λάθος σημαίες”».
Αυτή όμως είναι και μια στρατηγική επιλογή της Ευρώπης συνολικά. Στα διακυβεύματα δεν είναι μόνο η δεύτερη μεγαλύτερη χώρα της Ευρώπης. Η Κομισιόν προτείνει το ίδιο καθεστώς και για τη Μολδαβία, που βρίσκεται συμπιεσμένη ανάμεσα στην Ουκρανία και στη Ρουμανία, που είναι επίσης μέλος της Ε.Ε., «με τον αστερίσκο ότι θα γίνουν κάποιες ευρύτερες αλλαγές». Ταυτόχρονα συνιστά την έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων με την Αλβανία και τη Βόρεια Μακεδονία. Πέρα από αυτές, κάποια στιγμή θα ενταχθούν τα υπόλοιπα Δυτικά Βαλκάνια, η Γεωργία και δυνάμει κάποια στιγμή μια δημοκρατική Λευκορωσία.
Αν γίνουν οι σωστοί χειρισμοί, αυτή η δεύτερη επέκταση προς Ανατολάς θα μπορούσε να κάνει την Ε.Ε. όχι απλώς μεγαλύτερη, αλλά αυτάρκη σε επίπεδο σίτισης, στρατιωτικής ισχύος και με σημαντικότερη οικονομική ανάπτυξη. Εμείς οι Ευρωπαίοι θα μπορούσαμε να καταλήξουμε σε καλύτερη θέση όσον αφορά την προάσπιση των συμφερόντων και των αξιών μας, καθώς βρισκόμαστε μεταξύ μιας εκδικητικής Ρωσίας, μιας ανερχόμενης Κίνας και μιας παρακμάζουσας Αμερικής. Αυτή η διεύρυνση προϋποθέτει ταυτόχρονα και περαιτέρω εμβάθυνση, αλλιώς μια κοινότητα 35 μελών θα είναι δυσλειτουργική. Μακροπρόθεσμα η συμπερίληψη Ουκρανίας, Μολδαβίας και Γεωργίας σημαίνει πως η Ρωσία θα χρειαστεί να συμφιλιωθεί με την ιδέα ότι έχασε μια αυτοκρατορία και να αρχίσει να αναζητάει ένα ρόλο ως σύγχρονο έθνος-κράτος. Ετσι, αυτό το δεύτερο κύμα διεύρυνσης θα είναι ένα μεγάλο βήμα προς μια Ευρώπη ολοκληρωμένη και ελεύθερη.
Η δεύτερη επέκταση προς Ανατολάς θα μπορούσε να κάνει την Ε.Ε. όχι απλώς μεγαλύτερη, αλλά αυτάρκη σε σίτιση, με στρατιωτική ισχύ και οικονομική ανάπτυξη.
Πολλά «αν» και «όμως»
Υπάρχουν όμως στην πορεία πολλά «αν» και «όμως». Χώρες όπως η Ολλανδία, η Δανία και η Πορτογαλία προσπαθούν να περιπλέξουν –αν όχι να μπλοκάρουν– αυτό το πρώτο βήμα. Ακόμη κι αν επικρατήσουν οι τρεις μεγάλοι της Ε.Ε., με τον Ιταλό Μάριο Ντράγκι να αναλαμβάνει τον ρόλο της Βρετανίας, θα υπάρξει πολιτική βούληση για μια μακροπρόθεσμη στρατηγική διεύρυνσης; Το κόστος ανοικοδόμησης της Ουκρανίας θα είναι υπέρογκο. Οι ζημιές από τον πόλεμο εκτιμώνται ήδη στα 150 δισ. δολάρια. Η Ουκρανία έχει την ευκαιρία να ανοικοδομηθεί καλύτερα, αλλά μόνο αν ουσιαστικά ευρωπαϊκά κονδύλια συνδεθούν με μεγάλες μεταρρυθμίσεις, συμπεριλαμβανομένης της μάχης κατά της διαφθοράς. Αυτή τη στιγμή υπάρχει μεγάλη λαϊκή υποστήριξη για ένα τέτοιο βήμα στην Ε.Ε. Το 57% των Ευρωπαίων πολιτών εγκρίνει το άνοιγμα της πόρτας στην Ουκρανία. Ωστόσο, το ποσοστό σε Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία είναι λίγο κάτω από 50%.
Καθώς φθίνει η συμπάθεια για την Ουκρανία και όλη η Ευρώπη πλήττεται από τις οικονομικές συνέπειες τόσο της πανδημίας όσο και του πολέμου του Βλαντιμίρ Πούτιν, αυτή η στήριξη ενδέχεται να υποχωρήσει. Ενας άλλος κίνδυνος είναι να προχωρήσει η διεύρυνση χωρίς την απαραίτητη εμβάθυνση. Αυτό ήταν το μεγάλο πρόβλημα κατά την πρώτη προς Ανατολάς επέκταση. Το πιθανότερο είναι πως ο ενθουσιασμός θα «παγώσει». Η Ουκρανία και η Μολδαβία ενδέχεται να βρεθούν στο ίδιο κενό που έχουν υποστεί τα Δυτικά Βαλκάνια εδώ και σχεδόν δύο δεκαετίες. Η Βόρεια Μακεδονία περιμένει 17 χρόνια, από το 2005, λόγω του μπλόκου αρχικά της Ελλάδας και μετά της Βουλγαρίας. Οι πολίτες της Βόρειας Μακεδονίας έχουν συντηρήσει την πίστη τους, αλλά στη Σερβία η υποστήριξη για μια συμμετοχή στην Ε.Ε. έχει πέσει από το 70% στο 37%. Οι τοπικές ελίτ μπορεί να αποφασίσουν ότι το καλύτερο που έχουν να κάνουν είναι να στρέψουν την Ευρώπη, την Κίνα και τη Ρωσία τη μία κατά της άλλης, όπως κάνει ο Σέρβος πρόεδρος Αλεξάντερ Βούτσιτς. Τότε η περιοχή θα γίνει ευάλωτη στη διείσδυση από την Κίνα, τη Ρωσία και άλλες εχθρικές δυνάμεις. Η πορεία είναι λοιπόν γεμάτη εμπόδια και πιθανά στραβοπατήματα. Οπως όμως λέει ένα κινεζικό ρητό, «ένα ταξίδι 10.000 μιλίων ξεκινάει με ένα και μόνο βήμα». Και το βήμα αυτό είναι στη σωστή κατεύθυνση.
* Ο κ. Τίμοθι Γκάρτον Ας είναι καθηγητής Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
