Με βασικό άξονα την ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ, η «πολυδιάστατη» εξωτερική πολιτική των μεταπολιτευτικών κυβερνήσεων Καραμανλή (1974-1980) στόχευε στην εξασφάλιση της ανεξαρτησίας της χώρας εντός του δυτικού κόσμου και στην εξισορρόπηση της αμερικανικής επιρροής, η οποία μέχρι το 1974 είχε υπάρξει αποφασιστική. Η ανάπτυξη των ελληνοαραβικών σχέσεων αποτελούσε βασικό συστατικό στοιχείο της πολιτικής αυτής. Υιοθετώντας κατ’ ουσίαν φιλοαραβική στάση στα διεθνή forum όσον αφορά το Μεσανατολικό, αλλά και αναπτύσσοντας τις σχέσεις της με κάθε αραβική χώρα ξεχωριστά, η Αθήνα στόχευε σε μια σειρά από πολιτικά και οικονομικά οφέλη. Αφενός, προσδοκούσε τη διπλωματική υποστήριξη των αραβικών χωρών στο Κυπριακό, το οποίο παρουσίαζε ομοιότητες με την αραβοϊσραηλινή διαμάχη. Αφετέρου, σε μια εποχή ενεργειακής κρίσης και οικονομικής αβεβαιότητας, η Ελλάδα –ήδη εξαρτημένη από το αραβικό πετρέλαιο– θα προσπαθούσε να εξασφαλίσει φθηνή ενέργεια με ευνοϊκούς όρους αλλά και να αυξήσει την δραστηριοποίηση του ελληνικού κεφαλαίου στις χώρες της Μέσης Ανατολής. Επίσης, μέσω μιας προνομιακής σχέσης με τις αραβικές χώρες, η Αθήνα ήλπιζε να παίξει τον ρόλο γέφυρας –πολιτικής και οικονομικής– μεταξύ αραβικού κόσμου και Δυτικής Ευρώπης, κάτι που στο πλαίσιο της ένταξης της χώρας στην ΕΟΚ θα εξυπηρετούσε και την ίδια την ΕΟΚ, η οποία θα αποκτούσε έτσι ένα «παράθυρο» στην περιοχή, αλλά και την Ελλάδα της οποίας η διεθνής θέση θα αναβαθμιζόταν.
Αν και ήταν βασικό αξίωμα της Αθήνας να μην εμπλέκεται στις εσωτερικές διενέξεις μεταξύ των αραβικών κρατών, ιδιαίτερη έμφαση είχε δοθεί στην ανάπτυξη των σχέσεων με την Αίγυπτο, μια χώρα με ηγετικό ρόλο στον αραβικό κόσμο και στο Κίνημα των Αδεσμεύτων. Οταν όμως το Κάιρο φάνηκε έτοιμο να έρθει σε συμβιβασμό με το Ισραήλ και υπέγραψε τις συμφωνίες του Καμπ Ντέιβιντ υπό αμερικανική αιγίδα (Σεπτέμβριος 1978), ο ρόλος του στον αραβικό κόσμο κλονίστηκε σοβαρά. Κρατώντας επιφυλακτική στάση απέναντι στις συμφωνίες του Καμπ Ντέιβιντ, ώστε να μην αποξενώσει τις πιο ριζοσπαστικές αραβικές χώρες, η ελληνική διπλωματία κατανόησε την ανάγκη απόκτησης ερεισμάτων και στα άλλα κράτη που διαδραμάτιζαν ηγετικό ρόλο στην περιοχή όπως η Σαουδική Αραβία, η Συρία και το Ιράκ. Η επιλογή των χωρών αυτών ως βασικών σταθμών της ιδιαίτερα έντονης διπλωματικής δραστηριότητας που θα αναλάμβανε ο Καραμανλής μέσα στο 1979 αντανακλούσε ακριβώς τη σημασία που απέδιδε η Αθήνα στις σχέσεις της με τους Αραβες, αλλά και την προσπάθειά της να ισορροπήσει ανάμεσα στις συντηρητικές και στις ριζοσπαστικές αραβικές χώρες χωρίς να διαλέξει πλευρά στις ενδοαραβικές διαμάχες, καθώς και να μην υπονομεύσει τη διαδικασία ειρήνευσης στη Μέση Ανατολή την οποία επιδίωκε η Ουάσιγκτον.
Επίσκεψη στη «δύσκολη» Σαουδική Αραβία
Οντας ένα συντηρητικό μουσουλμανικό βασίλειο, παραδοσιακά κοντά στην πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών αλλά και με στενούς δεσμούς με την Τουρκία, την οποία υποστήριζε συστηματικά στα διεθνή forum, η Σαουδική Αραβία εθεωρείτο μια «δύσκολη» χώρα για την ελληνική διπλωματία. Τον Φεβρουάριο 1979, στις συνομιλίες του με τον διάδοχο πρίγκιπα Φαχντ, επιφορτισμένο και με καθήκοντα πρωθυπουργού, ο Καραμανλής τόνισε ότι ο σκοπός της επίσκεψής του ήταν πολιτικός και ότι και οι δύο χώρες ανήκαν στον «ελεύθερο κόσμο», όμως ήταν φανερό ότι στον πολιτικό τομέα δεν αναμένονταν εντυπωσιακά αποτελέσματα. Ο Σαουδάραβας πρίγκιπας υπογράμμισε τη σημασία της Τουρκίας ως προκεχωρημένου φυλακίου της Δύσης απέναντι στη Σοβιετική Ενωση, ενώ ο Καραμανλής από τη μεριά του απέφυγε να αναπτύξει τις ελληνικές θέσεις στα ελληνοτουρκικά και στο Κυπριακό όπως συνήθιζε στις επισκέψεις του στο εξωτερικό. Τόνισε όμως ότι η Ελλάδα επιζητούσε τον διάλογο με την Τουρκία και εξέφρασε την ευχή του ότι οι φίλοι της Αγκυρας όπως η Σαουδική Αραβία θα συνέβαλλαν προς αυτήν την κατεύθυνση. Σχετικά με την αραβοϊσραηλινή διένεξη, οι Ελληνες ιθύνοντες επανέλαβαν την υποστήριξή τους στις αραβικές θέσεις, αλλά ταυτόχρονα και οι δύο πλευρές ήταν ιδιαίτερα προσεκτικές ως προς τις διατυπώσεις τους για τη διαδικασία του Καμπ Ντέιβιντ, την οποία δεν ήθελαν να υπονομεύσουν παρά την κριτική στάση τους απέναντι σε ορισμένες πρωτοβουλίες της Ουάσιγκτον.
Παρ’ όλα αυτά, στον οικονομικό τομέα επιτεύχθηκαν σημαντικά αποτελέσματα. Η ελληνική πλευρά υπέβαλε προτάσεις για τη δημιουργία κοινής επιχείρησης αλουμινίου, τη σύσταση γραμμής πορθμείου Τζέντας – Βόλου μέσω Αλεξάνδρειας και τη ναυπήγηση σαουδαραβικών πλοίων στα ελληνικά ναυπηγεία. Το σημαντικότερο αποτέλεσμα ήταν η υπογραφή συμφωνίας για την παροχή δύο εκατομμυρίων τόνων πετρελαίου ετησίως μέχρι το 1982, ποσότητα που θα κάλυπτε σημαντικό μέρος των ελληνικών αναγκών. Αξίζει να σημειωθεί ότι η συμφωνία προέβλεπε τη χορήγηση του πετρελαίου στην επίσημη κρατική τιμή και όχι σε τιμές αγοράς, γεγονός που θα ωφελούσε πολύ το ελληνικό Δημόσιο σε μια εποχή που οι τιμές των καυσίμων αυξάνονταν κατακόρυφα, προκαλώντας σοβαρά προβλήματα στη βάση των δυτικών οικονομιών.
Στενότερη συνεργασία με τη Δαμασκό
Παρά τις στενές σχέσεις της Συρίας με τη Σοβιετική Ενωση, οι ελληνοσυριακές σχέσεις βρίσκονταν σε καλό επίπεδο, πράγμα που επισφραγιζόταν από την αμοιβαία υποστήριξη μεταξύ των δύο χωρών στον ΟΗΕ καθώς και σε άλλους διεθνείς οργανισμούς. Οι οικονομικές ανταλλαγές βρίσκονταν σε άνοδο, ενώ ήδη από το 1977 είχε συσταθεί η πορθμειακή γραμμή Βόλου – Ταρτούς με σημαντική εμπορική αλλά και συμβολική σημασία. Στις μακρές και ιδιαίτερα φιλικές συναντήσεις που είχε ο Καραμανλής με τον Σύρο πρόεδρο Χαφέζ αλ Ασαντ, τον Μάρτιο 1979, οι δύο ηγέτες εξέτασαν λεπτομερώς όλα τα θέματα διεθνούς ενδιαφέροντος και επιβεβαίωσαν την αλληλοϋποστήριξη των δύο χωρών στα κύρια ζητήματα που τους ενδιέφεραν (Κυπριακό, Μεσανατολικό). Η συμφωνία των δύο ηγετών επί των βασικών θεμάτων έθετε τις βάσεις για στενότερη συνεργασία σε περιφερειακό επίπεδο. Οπως τόνισε ο Καραμανλής στον Ασαντ, «παίζω κι εγώ κάποιο ρόλο στην περιοχή μου όπως κι εσείς στη δική σας και μπορούμε με την επαφή μεταξύ μας να βοηθήσουμε τη λύση των αντίστοιχων προβλημάτων ή και να προλάβομε τη δημιουργία κρίσεων».
Ο Ασαντ ενδιαφέρθηκε επίσης ιδιαίτερα για την ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ και προώθησε την ιδέα να γίνει η Συρία μέσω της Ελλάδας σύνδεσμος μεταξύ της Ευρώπης και του αραβικού κόσμου. Στη λογική αυτή συμφωνήθηκε η ενίσχυση της γραμμής Βόλου – Ταρτούς μέσω μιας συμφωνίας οδικών μεταφορών, ενώ η συριακή πλευρά υπέβαλε πληθώρα προτάσεων τις οποίες η ελληνική πλευρά ανέλαβε να μελετήσει.
Παρά το καλό κλίμα, η σύνταξη του κοινού ανακοινωθέντος συνάντησε δυσκολίες όταν οι Σύροι προσπάθησαν να συμπαρασύρουν τους Ελληνες να αποδεχθούν γλώσσα καταδικαστική όχι μόνο για το Ισραήλ αλλά και για τη διαδικασία του Καμπ Ντέιβιντ, στην οποία η Συρία αντετίθετο σθεναρά. Ο Καραμανλής αναγνώρισε τις συριακές αντιρρήσεις, αλλά προέτρεψε τον Ασαντ να μην κόψει τις γέφυρές του με το Κάιρο, ώστε να μη διασπαστεί η αραβική ενότητα. Επίσης, ο Ελληνας πρωθυπουργός ξεκαθάρισε ότι η Ελλάδα δεν ήταν διατεθειμένη να πάει πέρα από τα ψηφίσματα του ΟΗΕ και να διαταράξει έτσι τη φιλοαραβική μεν αλλά ισορροπημένη πολιτική της. Η Δαμασκός ενδιαφερόταν επίσης να λάβει διαβεβαιώσεις ότι η Αθήνα δεν θα αναγνώριζε το Ισραήλ de jure παρά τις πιέσεις που δεχόταν από συμμάχους και εταίρους. Σε συνέντευξή του στον συριακό Τύπο, ο Καραμανλής δήλωσε ότι η Ελλάδα συνέχιζε να «αγνοεί το Ισραήλ σε διπλωματικό επίπεδο», καθησυχάζοντας
έτσι τις συριακές ανησυχίες.
Επιτυχημένο ταξίδι, χωρίς κοινό ανακοινωθέν, στο Ιράκ
Τον Νοέμβριο του 1979 κι ενώ η ενεργειακή κρίση κορυφωνόταν, ο Καραμανλής επισκέφθηκε το Ιράκ. Στο οικονομικό πεδίο, η Ελλάδα πέτυχε να εξασφαλίσει 2.250.000 τόνους πετρελαίου για το 1980 ενώ η ιρακινή πλευρά δεσμευόταν να μελετήσει την παροχή τεσσάρων εκατομμυρίων τόνων ετησίως από το 1981 και μετά. Επίσης το Ιράκ δεσμεύθηκε να καλύψει ένα μέρος των αναγκών του σε τσιμέντο από την Ελλάδα, αλλά και να ενισχύσει την παρουσία των ελληνικών τεχνικών εταιρειών στα ιρακινά αναπτυξιακά έργα. Οι συνομιλίες μεταξύ Καραμανλή και Σαντάμ Χουσεΐν διεξήχθησαν σε καλό κλίμα, με τον Ελληνα πρωθυπουργό να τονίζει ιδιαίτερα τη σημασία που θα είχε μια ενωμένη Ευρώπη στον περιορισμό των εντάσεων παγκοσμίως αλλά και στην ανάπτυξη της συνεργασίας με τους Αραβες. Για μία ακόμη φορά, η ελληνική πλευρά αρνήθηκε να ενδώσει στις πιέσεις των Ιρακινών να καταδικαστεί ρητά το Καμπ Ντέιβιντ σε κοινό έγγραφο. Αποτέλεσμα αυτού ήταν να μην υπάρξει τελικό κοινό ανακοινωθέν σε μια κατά τα άλλα επιτυχημένη επίσκεψη.
Η ελληνική πλευρά φαινόταν ιδιαίτερα ευχαριστημένη από τις επισκέψεις, ενώ ξένοι διπλωμάτες παρατηρούσαν ότι η ικανότητα του Καραμανλή να δημιουργεί προσωπικές σχέσεις με ξένους ηγέτες δεν ήταν άσχετη ως προς την επιτυχία του εγχειρήματος. Συνολικά, φαίνεται ότι η ελληνική διπλωματία κατάφερε να ελιχθεί επιδέξια μεταξύ χωρών με σημαντικά διαφορετικές θέσεις σε επίμαχα ζητήματα, αλλά και να αντισταθεί σε πιέσεις που απειλούσαν να διαταράξουν την ισορροπημένη της προσέγγιση ως προς την αραβοϊσραηλινή διαμάχη. Επίσης, φαίνεται ότι οι επισκέψεις ενίσχυσαν τη θέση της Ελλάδας στον αραβικό κόσμο αλλά και την εικόνα της χώρας ως παράγοντα σταθερότητας φιλικού προς τους Αραβες, εικόνα που η ίδια η Αθήνα συστηματικά προωθούσε και εξυπηρετούσε τη φιλοδοξία της να παίξει ενεργό ρόλο στην ανάπτυξη των σχέσεων μεταξύ Αράβων και Δυτικής Ευρώπης όταν θα γινόταν το δέκατο μέλος της ΕΟΚ.
* Ο κ. Γιάννης Χάλκος είναι υποψήφιος διδάκτωρ Σύγxρονης Ιστορίας στο European University Institute.
Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου
