Το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου εγκαινίασε μια περίοδο παγκόσμιων αλλαγών που συμπαρέσυραν στη δίνη τους τον αποικιακό κόσμο. Η λεγόμενη φιλελεύθερη διεθνής τάξη, που είχε βασιστεί στο αμερικανικό όραμα για τον κόσμο, άφηνε ελάχιστα περιθώρια επιβίωσης για τις παλαιές ευρωπαϊκές αυτοκρατορίες. Παρά το γεγονός ότι οι Βρετανοί και οι Γάλλοι προέβαλαν αρχικά αντίσταση στις αμερικανικές πιέσεις, η οικονομική καταστροφή που είχε προκαλέσει ο πόλεμος στην Ευρώπη έκανε τη διατήρηση των αποικιών ολοένα και δυσκολότερη. Επιπλέον, η παγκόσμια ισχύς δεν βασιζόταν πλέον στις υπερπόντιες κτήσεις, αλλά στα πυρηνικά όπλα, στη βιομηχανική ανάπτυξη και στο εμπόριο μεταξύ των ανεπτυγμένων κρατών. Τέλος, η έξαρση των αφρικανικών εθνικιστικών κινημάτων που σάρωναν την Αφρική τη δεκαετία του 1950 επιτάχυνε τις εξελίξεις και οδήγησε μέχρι το 1960 έναν μεγάλο αριθμό αποικιών στην ανεξαρτησία.
«Πράξη επανάστασης» από το καθεστώς Ιαν Σμιθ
Στις 11 Νοεμβρίου του 1965, έπειτα από δύο χρόνια ανεπιτυχών διαπραγματεύσεων με τη Βρετανία, ο Ιαν Σμιθ προχώρησε μονομερώς στην ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Νότιας Ροδεσίας, με τη λεγόμενη Unilateral Declaration of Independence (UDI). «Εχει καταστεί απολύτως σαφές ότι αποτελεί πολιτική της βρετανικής κυβέρνησης να μας εμπαίζει χωρίς πραγματική πρόθεση να καταλήξουμε σε μια λύση που θα μπορούσαμε ενδεχομένως να αποδεχθούμε. […] Δεν μπορεί να υπάρξει λύση στα φυλετικά μας προβλήματα όσο οι Αφρικανοί εθνικιστές πιστεύουν ότι, δεδομένου του γεγονότος ότι προκάλεσαν αρκετά προβλήματα, θα μπορέσουν να εκβιάσουν τη βρετανική κυβέρνηση να κάνει ένα θαύμα για λογαριασμό τους, παραδίδοντας τη χώρα σε ανεύθυνη διακυβέρνηση. […] Εχουμε παλέψει για τη διατήρηση της δικαιοσύνης, του πολιτισμού και του χριστιανισμού. Και στο πνεύμα αυτής της πεποίθησης αποκτήσαμε σήμερα την κυρίαρχη ανεξαρτησία μας. Ο Θεός να σας ευλογεί όλους».
Οι αντιδράσεις της βρετανικής κυβέρνησης υπήρξαν σφοδρές. Ο Βρετανός πρωθυπουργός Χάρολντ Ουίλσον χαρακτήρισε στο κοινοβούλιο στις 11 Νοεμβρίου 1965 την πράξη του Σμιθ παράνομη, «μία πράξη επανάστασης εναντίον του Στέμματος και εναντίον του Συντάγματος», ενώ ο πρωθυπουργός και το υπουργικό συμβούλιο στη Ροδεσία παύθηκαν. «Δεν επιδιώξαμε αυτή την πρόκληση. Η Βουλή θα παραδεχθεί ότι κάναμε ό,τι μπορούσαμε για να την αποφύγουμε, αλλά τώρα που συνέβη, με όποια θλίψη θα την αντιμετωπίσουμε με αποφασιστικότητα», κατέληξε ο Βρετανός πρωθυπουργός. Την ίδια στιγμή, η σοβιετική κυβέρνηση κατήγγειλε τους «ρατσιστές της Νότιας Ροδεσίας, που δεν θα είχαν τολμήσει να εφαρμόσουν τα εγκληματικά τους σχέδια χωρίς συμφωνία με τους αποικιοκράτες. […] Ούτε θα μπορούσε αυτό το έγκλημα να συμβεί χωρίς τις ευλογίες των κυβερνήσεων των υπολοίπων χωρών του ΝΑΤΟ και κυρίως των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής». Η σοβιετική κυβέρνηση δήλωνε «την πλήρη αλληλεγγύη της με τον λαό της Ζιμπάμπουε» και επιβεβαίωνε «την ετοιμότητά της να συνεργαστεί με τις χώρες της Αφρικής προκειμένου να παράσχει πλήρη υποστήριξη στον δίκαιο αγώνα τους για πραγματική εθνική ανεξαρτησία».
Οικονομικές κυρώσεις από τον ΟΗΕ
Η Βρετανία τον ίδιο μήνα προσέφυγε στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ και εξασφάλισε την έγκριση ψηφίσματος (με εξαίρεση την ψήφο της Γαλλίας που απείχε), που επέβαλε κυρώσεις στο καθεστώς της Νότιας Ροδεσίας. Το ψήφισμα 217, που εγκρίθηκε στις 20 Νοεμβρίου του 1965, καταδίκαζε τον «σφετερισμό της εξουσίας από μια ρατσιστική μειοψηφία εποίκων» και απέτρεπε όλα τα μέρη από την παροχή βοήθειας στο καθεστώς Σμιθ. Λίγο αργότερα, ένα νέο ψήφισμα, το 232 του 1966 επέβαλε υποχρεωτικές οικονομικές κυρώσεις στη Νότια Ροδεσία.
Η αδιαλλαξία του Ιαν Σμιθ να προχωρήσει προς την κατεύθυνση της ανάληψης της εξουσίας από την πλειοψηφία είχε άμεσες επιπτώσεις και στο εσωτερικό της Νότιας Ροδεσίας. Ηδη από τον Αύγουστο του 1963 είχαν αναδυθεί δύο αντίπαλες μεταξύ τους οργανώσεις Αφρικανών εθνικιστών, το ZAPU (Zimbabwe African People’s Union), με στρατιωτικό σκέλος το ZIRPA (Zimbabwe People’s Revolutionary Army) και το ZANU (Zimbabwe African National Union) με στρατιωτικό σκέλος το ZANLA (Zimbabwe African National Liberation Army). Ετσι λοιπόν, μαζί με τις κυβερνητικές δυνάμεις θα διαμορφώνονταν τρεις πόλοι που θα διεκδικούσαν την εξουσία.
Οπως συνέβαινε σε αντίστοιχες περιπτώσεις στην Αφρική, οι αντίπαλες δυνάμεις επεδίωκαν περιφερειακή και διεθνή υποστήριξη. Ετσι το ZIRPA έλαβε την υποστήριξη της Σοβιετικής Ενωσης, ενώ το ZANLA της Κίνας, δύο δυνάμεων που κατά τη δεκαετία του 1960 υποστήριζαν κινήματα στον λεγόμενο Τρίτο Κόσμο. Την ίδια στιγμή, η Ροδεσία κατάφερε να εξασφαλίσει τη στήριξη της Πορτογαλίας και της Νότιας Αφρικής, γεγονός που της επέτρεψε να αγνοήσει τις οικονομικές κυρώσεις που της είχαν επιβληθεί από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ.
Λόγω της εξωτερικής ενίσχυσης που λάμβανε, η κυβέρνηση Σμιθ παρέμενε αδιάλλακτη. Τον Ιούνιο του 1969 διεξήχθη στη Ροδεσία δημοψήφισμα σχετικά με την υιοθέτηση ενός Συντάγματος που θα διασφάλιζε τη διατήρηση της πολιτικής εξουσίας από τη λευκή μειοψηφία και τελικά εγκρίθηκε τον Μάρτιο του 1970, ενώ οι ανεπιτυχείς διαπραγματεύσεις με τη Βρετανία συνεχίζονταν.
Εκλογές και ανάληψη της εξουσίας από τον Μουγκάμπε
Από τις αρχές της δεκαετίας του 1970 οι ισορροπίες άλλαξαν, ευνοώντας τις εθνικιστικές δυνάμεις. Τον Δεκέμβριο του 1972 οι βίαιες επιθέσεις των ZAPU και ZANU, που επέδραμαν στο έδαφος της Ροδεσίας από τη Ζάμπια και τη Μοζαμβίκη αντιστοίχως, κλιμακώθηκαν. Η Επανάσταση των Γαρυφάλλων στην Πορτογαλία το 1974 και η συνακόλουθη διάλυση του πορτογαλικού αποικιακού συστήματος στέρησε από τη Νότια Ροδεσία σημαντική υποστήριξη. Επιπλέον, το 1975 η ανεξαρτησία της Μοζαμβίκης πρόσφερε στο ZANU νέες βάσεις για επιθέσεις. Ετσι, οι οικονομικές και διπλωματικές πιέσεις, από κοινού με τις στρατιωτικές επιθέσεις, αύξαναν την πίεση προς το καθεστώς του Σμιθ, που είχε αρχίσει να αποδέχεται την αναγκαιότητα μιας «εσωτερικής ρύθμισης».
Η διαμάχη μεταξύ της κυβέρνησης Σμιθ και των Αφρικανών εθνικιστών διευθετήθηκε τελικά τον Δεκέμβριο του 1979 με τη Συμφωνία του Λάνκαστερ Χάουζ, που υπογράφηκε στο Λονδίνο και αναγνώριζε την ανεξαρτησία της Ροδεσίας υπό την ονομασία Ζιμπάμπουε. Τον Φεβρουάριο του 1980 διεξήχθησαν εκλογές και ο Ρόμπερτ Μουγκάμπε έγινε ο πρώτος πρωθυπουργός της χώρας. Το πρόγραμμά του επικεντρώθηκε στη διευθέτηση των φυλετικών και ταξικών ανισοτήτων και στην αναδιανομή της γης που κατείχαν οι λευκοί, εγκαινιάζοντας παράλληλα και ένα πρόγραμμα που είχε ως στόχο την οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Παρ’ όλα αυτά, η μαζική έξοδος του λευκού πληθυσμού και η ξηρασία, από κοινού με την οικονομική κακοδιαχείριση, βύθισαν τη Ζιμπάμπουε σε μαρασμό. Ο Μουγκάμπε, που είχε αναλάβει την προεδρία από το 1987, θα κυβερνούσε τελικά τη Ζιμπάμπουε ως δικτάτορας, μέχρι να ανατραπεί με στρατιωτικό πραξικόπημα το 2017, δύο χρόνια πριν από τον θάνατό του.
* Ο κ. Αναστάσιος-Ανάργυρος Πανουτσόπουλος είναι διδάκτωρ του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου
