Ο Πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ΄, κατά κόσμον Ιωσήφ Ράτσινγκερ, απεβίωσε στη Ρώμη την τελευταία ημέρα του 2022. Υπήρξε καθηγητής θεολογίας, σύμβουλος των Γερμανών επισκόπων στη Β΄ Σύνοδο του Βατικανού, επίσκοπος Μονάχου, συνεργάτης και σύμβουλος του Πάπα Ιωάννη Παύλου Β΄, πάπας Ρώμης από το 2005 έως το 2013, οπότε και παραιτήθηκε, πράξη χωρίς προηγούμενο στη νεότερη ιστορία.
Τι χαρακτηρίζει την προσωπικότητα και το έργο του εκλιπόντος και ποια κληρονομιά αφήνει στην Εκκλησία και συνεπώς ποια επιρροή στον σύγχρονο κόσμο;
Πριν από όλα ήταν θεολόγος. Είχε βαθιά πίστη, ευρύτατη παιδεία, καθαρή σκέψη και οξυδερκή αντίληψη του σημερινού πολιτισμού. Ανήκε σε αυτούς που πίστευαν ότι η Καθολική Εκκλησία, αν θέλει να μιλήσει σήμερα για τον Χριστό, πρέπει να μπει στη σύγχρονη εποχή. Την εποχή που χαρακτηρίζεται από την επιστήμη, τη δημοκρατία και την ελευθερία της ατομικής συνείδησης. Αυτό ακριβώς ήταν το έργο της Συνόδου του Βατικανού, όπου ο Ιωσήφ Ράτσινγκερ διακρίθηκε και απέκτησε διεθνή φήμη ήδη από 35 ετών.
Η συνέχεια δεν υπήρξε ομαλή. Τα χρόνια του ’60 και ’70 ήταν περίοδος αμφισβήτησης των πάντων, κινημάτων της νεολαίας κ.λπ. Ο Ράτσινγκερ κατανοούσε την αναγκαιότητα της ανανέωσης, αλλά αυτή δεν θα μπορούσε ποτέ να είναι απόρριψη της ιστορικής κληρονομιάς και της παράδοσης ούτε απόρριψη των μεγάλων δασκάλων. Η ανανέωση είναι μια νέα ερμηνεία και τοποθέτηση, αντλεί το νόημά της από την επιστροφή στο ουσιώδες: στον Χριστό και στο Ευαγγέλιο. Οι αλλαγές στον πολιτισμό και στη νοοτροπία στα χρόνια του ’60 και του ’70 ήταν ρήξη, όχι ανανέωση. Αυτό ήταν αντίθετο με τις αντιλήψεις και τις επιλογές του Ιωσήφ Ράτσινγκερ. Ως θεολόγος και ως πάπας υπερασπίστηκε σταθερά τη διαχρονική ενότητα της διδασκαλίας της Εκκλησίας και της πίστης. Δεν αποτελεί έκπληξη ότι παρεξηγήθηκε και θεωρήθηκε συντηρητικός.
Ελληνική παιδεία
Ηταν επίσης βαθύς γνώστης της ελληνικής παιδείας. Πίστευε ότι η ελληνική παιδεία σημάδεψε οριστικά τη ζωή, την ιστορία της Εκκλησίας και τη θεολογία. Χαρακτηριστικό της ελληνικής παιδείας είναι η αναζήτηση της αλήθειας με τον λογικό στοχασμό. Μια αλήθεια προσιτή και κοινή για όλους. Αυτό ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης το ονόμαζαν επιστήμη. Η επιστήμη και η αλήθεια είχαν καθολική ισχύ και αυτό ένωνε τους ανθρώπους. Ακόμη και αν ήταν διαφορετικοί, είχαν έναν κοινό στόχο, την αναζήτηση της αλήθειας με τη λογική και τη διαλεκτική, όχι με τη βία. Αλλά αυτή η αντίληψη ανατράπηκε. Σήμερα πλέον καθένας έχει την υποκειμενική του αλήθεια. Κάθε ομάδα μπορεί να έχει τη δική της αλήθεια με βάση την προσωπική ελευθερία και αυτονομία. Για τον Πάπα Βενέδικτο η κρίση του σημερινού πολιτισμού συνίσταται στο ότι οι άνθρωποι παραιτήθηκαν από την αναζήτηση της αλήθειας. Συνεπώς χάνεται το κοινό έδαφος πάνω στο οποίο μπορούν να ζήσουν, να συνεννοηθούν και να συνεργαστούν. Αυτό το ονόμασε δικτατορία του σχετικισμού.
Τι χαρακτηρίζει την προσωπικότητα και το έργο του εκλιπόντος και ποια κληρονομιά αφήνει στην Εκκλησία, και συνεπώς ποια επιρροή στον σύγχρονο κόσμο.
Επίσης ένα άλλο κρίσιμο θέμα είναι η σύνδεση λόγου (λογικής) και πίστης. Ο λόγος δεν είναι μόνο χαρακτηριστικό των εμπειρικών επιστημών, όπως συχνά εννοείται σήμερα. Η πίστη δεν ανήκει στον χώρο του αυθαίρετου υποκειμενισμού. Ο πνευματικός μας κόσμος, ο πολιτισμός, αλλά και το πανεπιστήμιο, πρέπει να αγκαλιάζει τόσο τις θετικές επιστήμες, όσο και τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, την τέχνη και τη θεολογία. Είναι δηλαδή ακρωτηριασμένος ο λόγος που θεωρεί λογική μόνο την εμπειρική επιστήμη. Αυτό ήταν το θέμα της διάλεξής του στο Πανεπιστήμιο του Ρέγκενσμπουργκ, η οποία επισκιάστηκε από την –άστοχη όντως– αναφορά του στη βία του Ισλάμ που ξεσήκωσε διαμαρτυρίες και ταραχές, με συνέπεια το κυρίως θέμα της ομιλίας να ξεχαστεί. Είναι αλήθεια ότι για τον Πάπα Βενέδικτο, ο μουσουλμανικός κόσμος θα έπρεπε να εξετάσει τη σχέση του με τον λόγο και τη βία.
Το θέμα της παιδεραστίας
Αντιμετώπισε το βαρύ θέμα της παιδεραστίας στον κλήρο της Καθολικής Εκκλησίας. Το κατανόησε μάλλον καλύτερα από τους άλλους στη διοίκηση της Εκκλησίας. Είναι ο πρώτος που θέλησε να συναντήσει και να μιλήσει με τα θύματα. Χωρίς πολύ θόρυβο εκατοντάδες κληρικοί αποσχηματίστηκαν και εκδιώχθηκαν από τη θέση τους. Αυτό που δεν θέλησε ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β΄, να στραφεί δηλαδή προς τους ένοχους για συγκάλυψη ιεράρχες, το έκανε ο Πάπας Βενέδικτος, και ορισμένους –μολονότι είχαν ισχυρούς προστάτες– τους δίκασε και τους καθαίρεσε. Αλλά μόνο ορισμένους. Στον έλεγχο των επισκόπων όσον αφορά τη διαχείριση αυτού του προβλήματος δεν προχώρησε. Ενα πρόβλημα όμως όπως η παιδεραστία δεν λύνεται αμέσως. Διαφορετικά, και τα κράτη και οι κοινωνίες θα το είχαν λύσει προ πολλού.
Αντιμετώπισε επίσης πολλαπλές κρίσεις και ανεπάρκειες στην κεντρική διοίκηση της Εκκλησίας: διαφθορά, χρηματισμοί, καριερισμός, φατρίες, ανεπαρκείς δομές ελέγχου. Ηταν ξένος προς αυτές τις φιλοδοξίες και τα πάθη για αυτοπροβολή, χρήμα, εξουσία, αλλά τα μέτρα που πήρε δεν έλυσαν το πρόβλημα. Το άφησε για τον διάδοχό του.
Ο Πάπας Βενέδικτος δεν ήταν επικοινωνιακός και δεν προσπάθησε να εντυπωσιάσει. Πολλοί δεν τον κατάλαβαν. Συχνά κρίνεται επιπόλαια με το κούφιο κριτήριο «προοδευτικός/παραδοσιακός». Για όσους όμως πρόσεξαν την πορεία του κέρδισε τον σεβασμό και την αγάπη τους. Είπε κάποτε ότι η Εκκλησία δεν ποιμαίνεται μόνο με πράξεις και με λόγια, αλλά και με προσευχή και με πόνο. Σε μια ιδιαίτερα δύσκολη εποχή για τον χριστιανισμό ήταν από αυτούς που στήριξαν την πίστη των αδελφών του. Ηταν πράγματι, όπως είπε μετά την εκλογή του, «ένας ταπεινός εργάτης στον αμπελώνα του Κυρίου».
* Ο κ. Θεόδωρος Κοντίδης είναι Αρχιεπίσκοπος καθολικών Αθηνών.
