Πριν από τρεις ημέρες, τα κανάλια τίμησαν τη δεύτερη επέτειο της επίθεσης στο Καπιτώλιο των ΗΠΑ αναπαράγοντας διαρκώς τα βίντεο που τραβήχτηκαν στις 6 Ιανουαρίου 2021. Οι τηλεθεατές παρακολούθησαν επί ώρες εικόνες διαδηλωτών που εισβάλλουν περιχαρείς στο Καπιτώλιο, προκαλώντας ένα χάος στην καρδιά της αμερικανικής δημοκρατίας.
Αυτό έκανε τα βίντεο που τα ίδια κανάλια μετέδωσαν το απόγευμα της Κυριακής από τη Βραζιλία να μοιάζουν απόκοσμα οικεία. Για άλλη μία φορά, βλέπαμε διαδηλωτές να περνούν με ευκολία από μια λεπτή γραμμή αστυνομικών. Για άλλη μία φορά, χιλιάδες άνθρωποι εισέβαλαν σε κυβερνητικά κτίρια, με μια έκφραση μεθυσμένου θριάμβου στα πρόσωπά τους. Και για άλλη μία φορά γίναμε μάρτυρες συγκλονιστικών βανδαλισμών, καθώς ένα αλλόκοτο καρναβάλι εκτυλισσόταν μπροστά στα μάτια των θεατών.
Η ομοιότητα μεταξύ των δύο σκηνών δεν είναι τυχαία. Από τότε που ο Ζαΐρ Μπολσονάρο εξελέγη πρόεδρος της Βραζιλίας, το φθινόπωρο του 2018, έχει συνειδητά ακολουθήσει τα χνάρια του Ντόναλντ Τραμπ. Οπως ο Τραμπ, ισχυρίζεται ότι είναι η πραγματική φωνή του λαού, παρουσιάζοντας όποιον διαφωνεί μαζί του ως προδότη ή εγκληματία. Οπως ο Τραμπ, προσπάθησε να συγκεντρώσει την εξουσία στα χέρια του, αμφισβητώντας τη νομιμότητα ανεξάρτητων θεσμών, από τα δικαστήρια μέχρι τις εφημερίδες. Και όπως ο Τραμπ, έχει πείσει τους οπαδούς του ότι πρέπει να περιφρονούν κάθε εκλογή που δεν τον ανακηρύσσει νικητή, καθώς οι εκλογές αυτές είναι στημένες.
Αυτό έκανε πολλούς πολιτικούς αναλυτές να ανησυχήσουν προκαταβολικά για τις εκλογές του περασμένου Οκτωβρίου στη Βραζιλία. Εάν ο Μπολσονάρο εκλεγεί ξανά, προειδοποιούσαν, θα ενδυναμωθεί περαιτέρω. Η βραζιλιάνικη δημοκρατία θα βρεθεί σε πολύ σοβαρό κίνδυνο. Ακόμη όμως κι αν έχανε, εκτιμούσαν πως ο κίνδυνος δεν θα απομακρυνόταν. Σ’ εκείνη την περίπτωση ο Μπολσονάρο πιθανότατα θα καλούσε τους οπαδούς του σε χρήση βίας ώστε να εμποδίσουν τη μεταβίβαση της εξουσίας. Ενα πραξικόπημα, τουλάχιστον σύμφωνα με ορισμένους αναλυτές, ήταν μια πολύ πιθανή κατάληξη.
Τα καλά νέα είναι ότι οι Βραζιλιάνοι κατάφεραν να απομακρύνουν τον Μπολσονάρο από την εξουσία. Τις εβδομάδες μετά την ήττα του, ανώτεροι στρατιωτικοί κατέστησαν σαφές ότι δεν θα υποστήριζαν ένα πραξικόπημα. Και ακόμη και μακροχρόνιοι πολιτικοί σύμμαχοί του, οι οποίοι εξελέγησαν σε σημαντικές θέσεις, φάνηκε να τον εγκαταλείπουν.
Το δίμηνο που μεσολάβησε μεταξύ της νίκης του Λούλα στις εκλογές και της επίσημης ανάληψης της εξουσίας από τον ίδιο δεν ήταν απολύτως ομαλό. Ο Μπολσονάρο δεν αποδέχθηκε ποτέ ρητά τη νομιμότητα της ήττας του στην κάλπη. Οι υποστηρικτές του οργάνωσαν δεκάδες διαδηλώσεις, ορισμένες από τις οποίες κατέληξαν σε βίαιες συγκρούσεις. Το τελικό αποτέλεσμα όμως άρχισε σιγά σιγά να μοιάζει αναπόφευκτο.
Την Πρωτοχρονιά του 2023, ο Λούλα ορκίστηκε πρόεδρος της Βραζιλίας και ο Μπολσονάρο έφυγε στη Φλόριντα φοβούμενος πιθανές δικαστικές διώξεις.
Βίντεο που κυκλοφόρησαν πρόσφατα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έδειχναν τον Μπολσονάρο να απολαμβάνει το δείπνο του σε ένα KFC καθιστώντας τις επιθέσεις της Κυριακής ακόμη πιο σουρεαλιστικές. Οταν οι οπαδοί του Τραμπ επιτέθηκαν στο Καπιτώλιο είχαν τουλάχιστον έναν ξεκάθαρο στόχο: να ακυρώσουν τη μεταβίβαση της εξουσίας.
Οι λεγόμενοι «Μπολσοναρίστας», που εισέβαλαν στην έδρα της δημοκρατικής εξουσίας της Βραζιλίας, δεν είχαν κανέναν συγκεκριμένο στόχο. Ούτε το Κογκρέσο ούτε το Ανώτατο Δικαστήριο συνεδρίαζαν εκείνη την ώρα. Ο Λούλα βρισκόταν εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά και είχε ήδη αναλάβει την προεδρία της χώρας. Ηταν σαν οι ταραξίες απλώς να μιμούνταν άκριτα τους οπαδούς του Τραμπ.
Τα τελευταία χρόνια μάς έφεραν μερικά πραγματικά καθησυχαστικά νέα σχετικά με την ικανότητα των δημοκρατιών να αντιστέκονται στην άνοδο των λαϊκιστών. Εξάλλου, οι ψηφοφόροι τόσο στη Βραζιλία όσο και στις ΗΠΑ κατάφεραν να εκδιώξουν τους αυταρχικούς λαϊκιστές από την εξουσία ύστερα από μόλις μία θητεία. Λαμβάνοντας υπόψη πόσο συχνά λαϊκιστές –όπως ο Βίκτορ Ορμπαν και ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν– έχουν καταφέρει να εδραιωθούν στην εξουσία μόλις κερδίσουν το ανώτατο αξίωμα, οι επιτυχίες αυτές δεν πρέπει να θεωρούνται ασήμαντες.
Αν υπάρχει ωστόσο ένα πράγμα που μας διδάσκει η Ιστορία –όχι μόνο στη Βραζιλία και στις ΗΠΑ, αλλά και σε τόσο διαφορετικές χώρες όπως η Ιταλία και η Ταϊλάνδη– είναι ότι οι λαϊκιστές είναι σε θέση να διατηρούν σημαντική παρουσία στο πολιτικό σύστημα ακόμη και μετά την ήττα τους στις εκλογές. Ακόμη και στις χειρότερες στιγμές τους, διατηρούν συνήθως την ένθερμη υποστήριξη μιας αξιόλογης βάσης φανατικών οπαδών. Σε μια στιγμή αποτυχίας των διαδόχων τους, όπως μια οικονομική κρίση ή ένα σοβαρό σκάνδαλο, μπορούν να ξαναβγούν στην εξουσία.
Βαθύς διχασμός
Υπό αυτήν την έννοια, η εξέγερση στη Βραζιλία, ακόμη και αν πραγματοποιήθηκε από μερικές χιλιάδες ανθρώπους, είναι ένας ανησυχητικός οιωνός για το τι μπορεί να ακολουθήσει. Η χώρα παραμένει βαθιά διχασμένη. Αν η κυβέρνηση του Λούλα κάνει κάποια λάθη, πράγμα πολύ πιθανό, ο Μπολσονάρο μπορεί να επιστρέψει θριαμβευτής από την εξορία του. Και ακόμη κι αν χάσει την επιρροή στους υποστηρικτές του, κάποιος άλλος δημαγωγός είναι βέβαιο ότι θα εκμεταλλευθεί τη δυσπιστία που τόσο αποτελεσματικά έχει περάσει στο πολιτικό σύστημα.
Οταν ένας ασθενής βρίσκεται σε κρίση, αυτό τον θέτει σε άμεσο κίνδυνο. Αλλά αν η κρίση προκαλείται από μια υποκείμενη λοίμωξη, η αντιμετώπιση του πιο ορατού συμπτώματος δεν αρκεί. Μακροπρόθεσμα, η υποκείμενη ασθένεια παραμένει η πραγματική απειλή. Ετσι έχω καταλήξει να βλέπω και τις βίαιες εξεγέρσεις, όπως αυτή που έλαβε χώρα στην Μπραζίλια. Δεν πρέπει να υποτιμούμε την άμεση απειλή που αποτελούν. Αλλά ούτε πρέπει ποτέ να ξεχνάμε ότι δεν είναι παρά η συγκλονιστική εκδήλωση μιας πολύ βαθύτερης αρρώστιας.
* O κ. Γιάσα Μουνκ είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Τζονς Χόπκινς.
