Εδώ και δύο χρόνια βρισκόμαστε σε αντιπαράθεση για το αν η αναγκαία συνθήκη για την απόπειρα κατάληψης του Καπιτωλίου από τον όχλο στις 6 Ιανουαρίου μετά την οργή του για το αποτέλεσμα των εκλογών του 2020 ήταν η φιλοδοξία που υπέφωσκε ή η ματαιότητα και η άρνηση της πραγματικότητας που ήταν προφανείς.
Η φιλοδοξία, που ανήκε στον Ντόναλντ Τραμπ και τον στενότερο κύκλο του, είχε ως στόχο την πρόκληση μιας συνταγματικής κρίσης, που επρόκειτο να αρχίσει με την παρέμβαση του Μάικ Πενς και να κορυφωθεί, με κάποιον τρόπο, με τη Βουλή των Αντιπροσώπων να ψηφίζει υπέρ μιας δεύτερης θητείας του Τραμπ. Η ματαιότητα ανήκε στους ξεσηκωμένους, των οποίων η βία και οι βαναδαλισμοί αποτελούσαν έκφραση μιας “πολιτικής των ονείρων” παρά ένα πραξικόπημα – με το σχέδιο για την επιτυχία του να είναι ανύπαρκτο, και την κατάληξή του σε μαζικές συλλήψεις και φυλακίσεις προδιαγεγραμμένη. Και η πρόκληση της ανάλυσης των γεγονότων της 6ης Ιανουαρίου είναι πως αυτά τα στοιχεία συνυπήρχαν, σε ένα ασταθές μείγμα που θεωρητικά θα μπορούσε να εμπνεύσει κάθε είδους απομιμήσεις – ορισμένες κενές περιεχομένου και φαντασιακές, άλλες αποσταθεροποιητικές και δραματικής σοβαρότητας.
Τώρα έχουμε την πρώτη διεθνή απομίμηση των αμερικανικών γεγονότων του Καπιτωλίου – τις ταραχές και καταλήψεις κυβερνητικών κτιρίων στην πρωτεύουσα της Βραζιλίας το περασμένο Σαββατοκύριακο στο όνομα του πρόσφατα ηττημένου λαϊκιστή προέδρου Ζαΐρ Μπολσονάρο. Και οποιοδήποτε συμπέρασμα και να βγάζει κανείς από το αρχικό γεγονός, μέχρι στιγμής η μίμηση ανήκει με αποφασιστικό τρόπο στην κατηγορία του μη ρεαλιστικού και του μάταιου.
Οι εξεγερμένοι ήθελαν τον Μπολσονάρο πίσω στην εξουσία, κατά τον ίδιο τρόπο που οι διαδηλωτές της 6ης Ιανουαρίου επιθυμούσαν τη συνέχιση της παραμονής Τραμπ στο Λευκό Οίκο. Θεωρούσαν πως οι βραζιλιάνικες προεδρικές εκλογές είχαν “κλαπεί”, στον ίδιο βαθμό που οι υποστηρικτές του Τραμπ πίστευαν πως ο Τζο Μπάιντεν είχε κλέψει τις προεδρικές εκλογές του 2020. Η ρητορική τους ηχούσε σαν αντίλαλος των Αμερικανών Τραμπιστών.
Αλλά η αναφορά τους στα γεγονότα της 6ης Ιανουαρίου ήταν απλώς και μόνο αυτή: μια πράξη που γινόταν ξεκάθαρα για το θεαθήναι, αποκομμένη από την πραγματικότητα της εξουσίας.
Η χρονική συγκυρία ήταν το κλειδί. Αντί να αποπειραθούν να διακόψουν το έργο της κυβέρνησης ή να διαταράξουν τη μετάβαση της εξουσίας, οι Βραζιλιάνοι στασιαστές εισέβαλαν στην Πλατεία των Τριών Εξουσιών της Μπραζίλια σε μια χρονική στιγμή όποτε τα κρίσιμα κτίριά της – το Κογκρέσο, το Ανώτατο Δικαστήριο και το προεδρικό μέγαρο – ήταν εν πολλοίς άδεια. Το Κογκρέσο δεν συνεδρίαζε, ο πρόεδρος Λούλα ντα Σίλβα που είχε ήδη αναλάβει καθήκοντα απουσίαζε σε περιοδεία σε πλημμυροπαθείς περιοχές, ενώ ο ίδιος ο Μπολσονάρο χαλάρωνε στη Φλόριντα και δεν καιροφυλακτούσε τριγύρω. Δεν ήταν σε εξέλιξη καμία μετάβαση εξουσίας για να εμποδιστεί, καμία κυβέρνηση για να πέσει θύμα επίθεσης, κανένας ηγέτης για να αποκατασταθεί στην εξουσία. Ο μοναδικός λόγος για να διοργανωθεί μια τέτοια διαμαρτυρία αυτήν τη στιγμή, όπως φαίνεται, ήταν η ημερομηνία: η 8η Ιανουαρίου είναι αρκετά κοντά στην 6η ώστε να συνιστά επαρκές στοιχείο μίμησης
Ακόμη και αναλυτές για τους οποίους έχιε καταστεί αυτοσκοπός το να θορυβούνται από τους κινδύνους του λαϊκισμού έμοιαζαν κάπως μπερδεμένοι από όλα αυτά. “Ο σημερινός ξεσηκωμός έχει περισσότερη λογική αν ο σκοπός ήταν να δημιουργηθεί μια εικόνα που να προσομοιάζει με τα τεκταινόμενα στην Ουάσιγκτον”, έγραψε η Αν Άπλμπαουμ του Atlantic, αντί για μια εξέγερση με σκοπό να παρεμποδίσει όντως τον Λούλα “από την άσκηση της εξουσίας”. Στο ίδιο έντυπο, ο Yascha Mounk χαρακτήρισε το σκηνικό “σουρεαλιστικό”, με πρωταγωνιστές εξεγερμένους που “έμοιαζαν σχεδόν να υποδύονται” τους Αμερικανούς “αντισυστημικούς”.
Και καθώς η εμπειρία της 6ης Ιανουαρίου ήταν κι η ίδια γεμάτη με πολλά στοιχεία θεατρικότητας – ο σαμάνος του QAnon και οι άνθρωποι που έβγαζαν σέλφι ενεπλάκησαν σε ένα δρώμενο, όχι μια σοβαρή πολιτική παρέμβαση – η βραζιλιάνικη απομίμηση έμοιαζε να απέχει ακόμη περισσότερο από την πραγματικότητα και να είναι ένα ζωντανό παιχνίδι ρόλων που με τη σειρά του βρίσκεται μέσα σε ένα ζωντανό παιχνίδι ρόλων.
Καθώς ο Μπολσονάρο, όπως και ο Τραμπ, υπήρξε όντως εκλεγμένος πρόεδρος, δεν μπορείς να αντιπαρέλθεις όλο του το λαϊκισμό ως κάτι απλώς εξωπραγματικό, εξ ίσου με το να αντιπαρέλθεις τη βία που περιλάμβαναν και οι δύο διαμαρτυρίες που έλαβαν χώρα Ιανουάριο. (Παρότι η αυξανόμενη βία στο Περού, που πυροδοτήθηκε από διαδηλωτές που υποστηρίζουν έναν αριστερών πεποιθήσεων πρόεδρο που εκδιώχθηκε αφού επιχείρησε να κυβερνήσει με διατάγματα, κατά πάσα πιθανότητα αξίζει περισσότερη προσοχή από τα γεγονότα της Βραζιλίας αυτή τη στιγμή).
Αλλά ρίχνοντας μια ματιά στην 8η Ιανουαρίου της Βραζιλίας διακρίνει κανείς να επιβεβαιώνονται δύο τάσεις του σύγχρονου λαϊκισμού. Πρώτον, ο τρόπος με τον οποίο τα σημερινά λαϊκιστικά κινήματα τείνουν να αλλοτριώνουν και να θορυβούν τις ομάδες συμφερόντων που θα χρειάζονταν για οποιουδήποτε είδους αλλαγή καθεστώτος ή επανάσταση. Αυτό ήταν ξεκάθαρα αλήθεια στις 6 Ιανουαρίου στις ΗΠΑ, όποτε όλοι οι μείζονος σημασίας θεσμοί ήταν ενανίον των Τραμπιστών, γεγονός που οδήγησε σε λαϊκίστικα παραληρήματα όχι μόνο κατά των ΜΜΕ και των δικαστηρίων αλλά και του FBI και του στρατού.
Ωστόσο ακόμη και στη Βραζιλία, με το ιστορικό προηγούμενο της στρατιωτικής επέμβασης στην πολιτική και τις ένοπλες δυνάμεις ξεκάθαρα να ευνοούν το λαϊκισμό του Μπολσονάρο, το κίνημα για την ανατροπή της εκλογής Λούλα κατέληξε απομονωμένο και ανίσχυρο
Δεύτερον, στη Μπραζίλια όπως και στην Ουάσιγκτον, μπορέι κανείς να διακρίνει την καθοριστική τάση των σύγχρονων λαϊκιστών να επιζητούν τη θεαματική κατά μέτωπο αντιπαράθεση, την πομπώδη και μάταιη διαμαρτυρία, αντί για τη χρονοβόρα δουλειά της πολιτικής και της χάραξής της. Αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό που μοιάζει με τους δεξιούς ριζοσπάστες (και άλλους ριζοσπάστες) του παρελθόντος. Αλλά τα τηλεοπτικά δελτία και το διαδίκτυο έχουν αυξήσει εκθετικά τις ευκαιρίες για χειρονομίες εκτός πραγματικότητας, για ξεκάθαρη κατίσχυση της θεατρικότητας, για βάσει οπαδών που οικοδομούνται πάνω σε μια σιερά από ένδοξες ήττες. Δεν έχει σημασία αν η επανάσταση είναι ποτέ πραγματική, καθώς αρκεί το να προβάλλεται από την τηλεόραση.
Για τους εχθρούς του λαϊκισμού, τους κεντροαριστερούς και τους προοδευτικούς φιλελεύθερους, αυτός ο συνδυασμός χαρακτηριστικών έχει αποβεί σωτήριος πάνω από μία φορά καθώς γλίτωσαν από τις συνέπειες της ύβρεως και των λαθών τους. Όσα ατοπήματα και να διαπράξουν οι κυρίαρχοι θεσμοί μας, οι ριζοσπάστες στασιαστές και τα άβαταρ τους είναι συνήθως έτοιμα με μεγαλύτερη ανημπόρια, μια αντι-πολιτική, ένα τοξικό μείγμα αυταρχισμού και ανικανότητας —και έπειτα, όπως στη νέα ρεπουμπλικανική Βουλή των Αντιπροσώπων ή στη θνησιγενή συντηρητική κυβένρηση της Λιζ Τρας, επιστρέφουν και οι ίδιοι στις μη δημοφιλείς δέσμες πολιτικών που προκάλεσαν το λαϊκιστικό ξεσηκωμό εξαρχής.
Αυτό το γεγονός αφήνει όσους δεν πρόσκεινται στο φιλελευθερισμό, εκείνους που είναι για τον έναν ή τον άλλο λόγο κολλημένοι στη δεξιά (ή στην ακραία αριστερά), με δύο κυρίως επιλογές. Μπορούν είτε να προσβλέπουν στο χάος για ενδείξεις ενός πιο εποικοδομητικού λαϊκισμού – του είδους που υπάρχει στη θεωρία αλλά όχι στην εφαρμογή του Τραμπισμού ή του Μπολσοναρισμού, του είδους που διάφοροι διανοούμενοι επιχείρησαν να εισαγάγουν σε αυτό το κίνημα καθ’ όλη τη διάρκεια της διακυβέρνησης Τραμπ, του είδους νεοδεξιού ή ακόμη και νεοαριστερού μείγματος που είναι πάντοτε πολύ κοντά.
Εναλλακτικά, μπορούν να προσπαθήσουν να υπερβούν εντελώς το λαϊκισμό, αντιμετωπίζοντάς τον ως ένα αποτυχημένο πείραμα, ως θεμελιωδώς εκτός παργαμτικότητας τόσο ως προς τα σχέδια όσο και ως προς τα αποτελέσματά του όπως συνέβη με την αλλόκοτη βραζιλιάνικη απομίμηση των γεγονότων της 6ης Ιανουαρίου στις ΗΠΑ στις 8 Ιανουαρίου στη Βραζιλία.
