Στις 31 Αυγούστου 1980, στα ναυπηγεία του Γκντανσκ έλαβε χώρα ένα από τα πιο «παράξενα» αλλά και σημαντικά γεγονότα στην ιστορία της Πολωνίας αλλά και του Ψυχρού Πολέμου γενικότερα: ιδρύθηκε για πρώτη φορά ένα εργατικό συνδικάτο ανεξάρτητο από το κομμουνιστικό κράτος – και αυτό μάλιστα με τη συμφωνία του κράτους. Πώς έφτασε η Πολωνία σε αυτό το παράδοξο – το οποίο στο τέλος της δεκαετίας θα οδηγούσε στην πρώτη μη κομμουνιστική κυβέρνηση σε χώρα του ανατολικού μπλοκ;
Aπό τη δεκαετία του 1970 είχαν αρχίσει να εμφανίζονται στις υπό σοβιετικό έλεγχο χώρες τα πρώτα ψήγματα μη κομμουνιστικών οργανώσεων εργατών, φοιτητών και διανοουμένων – ένδειξη της κρίσης που άρχισε να εμφανίζεται σιγά σιγά στα καθεστώτα του υπαρκτού σοσιαλισμού. Στην Πολωνία ειδικότερα, που λόγω τόσο εθνικών όσο και θρησκευτικών ιδιαιτεροτήτων δεν αποδέχτηκε πραγματικά την υπαγωγή της στο σοβιετικό μπλοκ εξουσίας, μετά το 1975 η διαχείριση της κομμουνιστικής εξουσίας υπό τον Εντβαρντ Γκιέρεκ, πρώτο γραμματέα του (κομμουνιστικού) πολωνικού ενωμένου εργατικού κόμματος, είχε οδηγήσει την οικονομία στην ύφεση. Aπό το καλοκαίρι του 1976, άρχισαν οι πρώτες εργατικές απεργίες έπειτα από βιαιότητες κατά των εργατών σε διάφορα εργοστάσια. Δημιουργήθηκαν έτσι οι πρώτες επιτροπές εργατών, οι οποίες με την υποστήριξη αντιφρονούντων διανοουμένων ίδρυσαν την επιτροπή για την άμυνα των εργατών (KOR), η οποία το επόμενο έτος μετονομάστηκε σε Επιτροπή Κοινωνικής Αυτοάμυνας (KSS/KOR).
Οι απεργίες θα συνεχίζονταν τα επόμενα χρόνια έως τον Ιούλιο 1980, οπότε η κυβέρνηση Γκιέρεκ, αντιμέτωπη με οικονομική κρίση, αποφάσισε να αυξήσει τις τιμές χωρίς αύξηση των μισθών. Το 1979, η πολωνική οικονομία συρρικνώθηκε κατά 2% για πρώτη φορά μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το εξωτερικό χρέος ανήλθε σε περίπου 18 δισεκατομμύρια δολάρια το 1980. Ακολούθησε ένα πρωτοφανές κύμα απεργιών και καταλήψεων εργοστασίων, καθώς οι εργατικές επιτροπές διαφόρων περιοχών της Πολωνίας άρχισαν να συντονίζουν τον αγώνα τους.
Απεργία στο Γκντανσκ: η άνοδος του άστρου του Λεχ Βαλέσα
Oπως έχει συχνά συμβεί σε παρόμοιες καταστάσεις, ένα τυχαίο γεγονός αποτέλεσε τη σπίθα που θα πυροδοτούσε περαιτέρω ραγδαίες εξελίξεις: στο ναυπηγείο «Λένιν» του Γκντανσκ απολύθηκε η δημοφιλής ακτιβίστρια εργάτρια Αννα Βαλεντινόβιτς, κάτι που προκάλεσε τη συντονισμένη αντίδραση των εργατών των ναυπηγείων. Στις 14 Αυγούστου, οι εργαζόμενοι ξεκίνησαν απεργία με επικεφαλής τον ηλεκτρολόγο Λεχ Βαλέσα, πρώην εργάτη του ναυπηγείου και απολυμένο από το 1976. Η εργατική επιτροπή του ναυπηγείου απαίτησε την επαναπρόσληψη της Βαλεντινόβιτς και του Βαλέσα, καθώς και τον σεβασμό των δικαιωμάτων των εργαζομένων. Επιπλέον, ζήτησαν την εγκατάσταση μνημείου για τους εργάτες των ναυπηγείων που είχαν σκοτωθεί σε μια διαδήλωση το 1970, καθώς και τη νομιμοποίηση των ανεξάρτητων συνδικαλιστικών οργανώσεων.
H πολωνική κυβέρνηση επέβαλε λογοκρισία και τα κρατικά μέσα ενημέρωσης έκαναν ελάχιστες περιληπτικές αναφορές για «σποραδικές εργατικές ταραχές στο Γκντανσκ». Ως προληπτικό μέτρο οι Αρχές προέβησαν στη διακοπή όλων των τηλεφωνικών συνδέσεων μεταξύ Γκντανσκ και υπόλοιπης Πολωνίας. Ωστόσο, λίγα πράγματα μπορούσε να κάνει η κυβέρνηση για να αναστρέψει τον δρόμο που έπαιρνε η εξάπλωση των αντιφρονούντων εργατικών ομάδων στη χώρα. Στις 16 Aυγούστου, αντιπροσωπείες από άλλες απεργιακές επιτροπές εργατικών σωματείων έφτασαν στο ναυπηγείο. Oι εκπρόσωποί τους, μαζί με απεργούς των ναυπηγείων, συμφώνησαν να δημιουργήσουν μία κοινή απεργιακή επιτροπή για τον συντονισμό του αγώνα τους. Την επόμενη ημέρα η επιτροπή υπέβαλε στο ναυπηγείο μια λίστα από 21 αιτήματα, πολλά από τα οποία ξεπερνούσαν τα καθαρά εργατικά ζητήματα αφού έθεταν αιτήματα για νέα ανεξάρτητα συνδικάτα, άρση της λογοκρισίας, θέσπιση δικαιώματος στην απεργία, περισσότερα δικαιώματα για την Εκκλησία, απελευθέρωση πολιτικών κρατουμένων και βελτιώσεις στο εθνικό σύστημα
υγείας της χώρας.
Στις 18, μια αντιπροσωπεία της οργάνωσης KOR, συμπεριλαμβανομένου του μελλοντικού πρωθυπουργού Ταντέους Μαζοβιέτσκι, έφτασε στο Γκντανσκ για να συμπαρασταθεί στους απεργούς. Την ίδια ημέρα, οι εργάτες του ναυπηγείου του Στετίνο προσχώρησαν στην απεργία ξεκινώντας ένα κύμα απεργιών παράλληλα σε όλα τα ναυπηγεία της χώρας, κλείνοντας λιμάνια και παραλύοντας την οικονομία. Με τη βοήθεια και την υποστήριξη της KOR, εργάτες σε εργοστάσια, ορυχεία και ναυπηγεία σε όλη την Πολωνία ένωσαν τις δυνάμεις τους: μέσα σε λίγες ημέρες πάνω από 200 εργοστάσια και επιχειρήσεις είχαν γίνει μέλη στην απεργιακή επιτροπή αγώνα, στην οποία προχωρούσαν συνεχώς νέες εργατικές επιτροπές που ιδρύονταν σε διάφορα μέρη της χώρας.
Kαθώς είχε βρεθεί αντιμέτωπη με τη μεγάλη λαϊκή υποστήριξη των εργατικών επιτροπών μέσα στη χώρα, αλλά και τη διεθνή κοινή γνώμη εξαιτίας της κάλυψης των απεργιών από τα διεθνή μέσα ενημέρωσης, η κυβέρνηση της Πολωνίας άρχισε να υποκύπτει στα αιτήματα των απεργών. Το επόμενο διάστημα, κυβερνητικές επιτροπές εστάλησαν στo Γκντανσκ και στο Στετίνο για να συζητήσουν τα αιτήματα των εργαζομένων, αποδεχόμενες εντέλει πολλά από αυτά. Στις 30 Αυγούστου και στις 3 Σεπτεμβρίου, εκπρόσωποι των εργαζομένων και της κυβέρνησης υπέγραψαν στo Γκντανσκ και στο Στετίνο συμφωνία που επικύρωνε πολλά από τα αιτήματα των απεργών (oι βασικές ανησυχίες των εργαζομένων ήταν η ίδρυση ενός εργατικού συνδικάτου ανεξάρτητου από τον έλεγχο του Κομμουνιστικού Κόμματος και η αναγνώριση του νομικού δικαιώματος στην απεργία). Η συμφωνία έγινε γνωστή ως «συμφωνία του Αυγούστου» και παρότι αφορούσε εργατικά-συνδικαλιστικά ζητήματα, επέτρεψε την εισαγωγή για πρώτη φορά στην Πολωνία δημοκρατικών αλλαγών στην κομμουνιστική πολιτική δομή, τόσο ώστε να θεωρείται σήμερα το πρώτο μεγάλο βήμα για την κατάργηση του μονοπωλίου εξουσίας του Κομμουνιστικού Κόμματος.
Η δράση της «Αλληλεγγύης» προκαλεί τριγμούς στο καθεστώς
Eνθαρρυμένοι από τη μεγάλη επιτυχία των απεργιών του Αυγούστου, στις 17 Σεπτεμβρίου οι εκπρόσωποι των εργαζομένων ίδρυσαν ένα πανεθνικό εργατικό σωματείο, το οποίο ονόμασαν «Solidarnosc» («Aλληλεγγύη»). Η ονομασία ήταν ιδέα του αντικαθεστωτικού διανοούμενου Κάρολ Μοντζελέφσκι.
Το ανώτατο όργανό της ήταν η συνέλευση των αντιπροσώπων και το εκτελεστικό όργανο ήταν η Εθνική Επιτροπή Συντονισμού, που κατόπιν μετονομάστηκε σε Εθνική Επιτροπή. Η «Aλληλεγγύη» είχε παραρτήματα σε όλη την Πολωνία – ειδικά στις μεγάλες πόλεις, Γκντανσκ, Βρότσλαβ, Στετίνο, Λοτζ, Κρακοβία, Κατοβίτσε και, φυσικά, και στη Βαρσοβία.
H μεγάλη πολιτική σημασία της επιτυχίας της «Aλληλεγγύης» φάνηκε σχεδόν αμέσως στο ανώτατο επίπεδο: τον ίδιο μήνα, ο Γκιέρεκ αντικαταστάθηκε ως πρώτος γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος από τον δεύτερο στην ιεραρχία, Στανισλάβ Κάνια. Τους επόμενους μήνες, η ανάπτυξη της «Aλληλεγγύης» θα λάμβανε ραγδαίους ρυθμούς: υπολογίζεται πως ένα χρόνο μετά τη συμφωνία του Γκντανσκ, εννέα εκατομμύρια εργάτες, διανοούμενοι και φοιτητές είχαν ενταχθεί στην «Αλληλεγγύη» ή στις κλαδικές οργανώσεις της, όπως η ανεξάρτητη Φοιτητική Ενωση, η Αγροτική Αλληλεγγύη και το ανεξάρτητο συνδικάτο βιοτεχνών. Αυτό ισοδυναμεί σχεδόν με το 1/4 του πληθυσμού της χώρας (και περίπου το 80% του συνολικού εργατικού δυναμικού). Μέσα στο 1981 η «Aλληλεγγύη» θα προχωρούσε σε απεργίες και σε άλλες μη βίαιες εκδηλώσεις διαμαρτυρίας κατά του καθεστώτος, του οποίου τόσο η συνοχή όσο και η ανοχή θα άρχιζαν σιγά σιγά να περνούν κρίση. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα ήταν μια τετράωρη στάση εργασίας τον Μάρτιο 1981 σε διαμαρτυρία για τον ξυλοδαρμό 27 συνδικαλιστών από την αστυνομία. Συμμετείχαν περίπου 12 εκατομμύρια άνθρωποι, παραλύοντας σχεδόν όλη τη χώρα. Από το ίδιο καλοκαίρι, θα γινόταν φανερό στο καθεστώς ότι δεν θα μπορούσε πια να αντιμετωπίσει την «Aλληλεγγύη» με συμβατικά μέσα…
Πρέπει να σημειωθούν άλλοι δύο παράγοντες που δεν ήταν αμέτοχοι στη γένεση και ταχύτατη ανάπτυξη με αυτούς τους πρωτοφανείς ρυθμούς της «Aλληλεγγύης». Κατ’ αρχάς, τον Οκτώβριο 1978, ο επίσκοπος της Kρακοβίας Kάρολ Bοϊτίλα εξελέγη Πάπας με το όνομα Ιωάννης Παύλος B΄ – και μόνο του αυτό το γεγονός υπογράμμιζε την οξύτατη αντίθεση μεταξύ Καθολικής Εκκλησίας και σοβιετικού κομμουνισμού, αντίθεση που βρισκόταν στο επίκεντρο της πολωνικής κοινωνικής και πολιτικής κουλτούρας. Ο Πάπας παρείχε ισχυρή υποστήριξη στους Πολωνούς αντικαθεστωτικούς όταν, ένα χρόνο αργότερα, πραγματοποίησε το πρώτο του προσκύνημα στην Πολωνία, συγκεντρώνοντας εκατοντάδες χιλιάδες πιστούς, καταγγέλλοντας την καθεστωτική βία και υποστηρίζοντας την ελευθερία και τα ανθρώπινα και θρησκευτικά δικαιώματα των Πολωνών με την αποστροφή του «μη φοβάστε» προς το κοινό. O ίδιος o Βαλέσα τόνισε ότι η επίσκεψη του Πάπα στην Πολωνία ήταν ένας σημαντικός παράγοντας για τη δημιουργία της «Αλληλεγγύης».
Tέλος, δεν μπορεί να μην επισημανθεί η υποστήριξη που παρείχαν οι Ηνωμένες Πολιτείες στην «Αλληλεγγύη»: εν μέσω της έξαρσης του Ψυχρού Πολέμου που θα ακολουθούσε τη σοβιετική εισβολή στο Αφγανιστάν, η εμφάνιση του ισχυρού αντικαθεστωτικού κινήματος στην Πολωνία παρείχε μία ακόμη μεγάλη ευκαιρία στους Αμερικανούς να υπονομεύσουν το σοβιετικό μπλοκ. Πέραν της προαναφερθείσης ισχυρής προβολής των αιτημάτων της «Aλληλεγγύης» από τα δυτικά μέσα ενημέρωσης, οι Αμερικανοί θα αναλάμβαναν –ιδίως μετά την εκλογή του Ρόναλντ Ρέιγκαν στην προεδρία– μια ολόκληρη εκστρατεία υλικής και ηθικής ενίσχυσης της «Αλληλεγγύης» και γενικότερα των Πολωνών αντικαθεστωτικών. Οι επιπτώσεις αυτής της υποστήριξης θα ήταν πρωταρχικής σημασίας για την εξέλιξη και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου στην Ευρώπη.
Ο κ. Ιωάννης Τζώρτζης είναι teaching fellow στο University of Birmingham. Το βιβλίο του «Η ελληνική δημοκρατία και η χούντα» κυκλοφορεί
από τις εκδόσεις Πεδίο.
Επιμέλεια: Ευάνθης Χατζηβασιλείου
